WIELOPARADYGMATYCZNOŚC PEDAGOGIKI NAUKOWEJ
POCZĄTKU XXI WIEKU
ZMIANY W POLSKIEJ PEDAGOGICE W OSTATNICH DEKADACH OPISYWANE SĄ JAKO:
1. Przejście od ortodoksji do heterogeniczności
Za prof. Teresą Hejnicką - Bezwińską i prof. Zbigniewem Kwiecińskim (patrz: Bogusław Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2004, Badania meta - porównawcze współczesnych teorii wychowania, tabela, ss. 38-39; Z. Kwieciński, Mimikra czy sternik-dramat pedagogiki w sytuacji przesilenia transformacyjnego, w: tenże, Tropy, ślady, próby- studia i szkice z pedagogii pogranicza, 2000):
a) etap ortodoksji:
- dominacja paradygmatu funkcjonalnego
- oparcie na założeniach pozytywizmu, naturalizmu, neopozytywistycznej metodologii
- przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian
- wysiłek pedagogów skoncentrowany był na poszukiwaniu najbardziej funkcjonalnego
efektywnego projektu edukacyjnego, dla którego punktem wyjścia był określony ideał
człowieka i jego kształtowanie
- w PRL: po 47 r.- tzw. kryzys- załamanie- przejęcie przez KC PPR ofensywy ideologicznej, przemoc i represje w celu podporządkowania przez centrum systemu oświatowego; tworzenie monocentrycznego ładu społecznego, krytyka i samokrytyka nurtów teoretycznych ideologicznych z okresu II RP; adaptacja i upowszechnianie pedagogiki radzieckiej; lata 60-70-te - etap dominacji całościowego paradygmatu „naukowej pedagogiki socjalistycznej”, marginalizacja wszystkich innych paradygmatów, zamknięcie przed przenikaniem innej = gorszej wiedzy,
-brak pedagogiki ogólnej jako metateorii wychowania
b) etap heterodoksji
- lata 70, 80-te, czas powstania ruchu „Solidarność”, zmiany ustrojowe w 1989r.
- pojawienie się opozycji wobec systemu
- załamanie się dominującego paradygmatu pedagogiki instrumentalnej, socjalistycznej
-pojawienie się wariantów „neo” i „anty”, krytycznych i opozycyjnych wobec dominującego paradygmatu
- ścieranie się teorii, odmiennych światopoglądów,
- wzajemnie zwalczanie się koncepcji funkcjonalizmu, teorii krytycznej i interpretacjonizmu
- otwarcie na prądy i nurty wychowania z Zachodu
c) etap heterogeniczności
- lata 90-te XX w.
- pedagogika traci monopol na „urządzanie” człowieka i świata przez edukację
- okres dyskutujących ze sobą, przeplatających się, ale komplementarnych wobec siebie różnych teorii i szkół naukowych
- eklektyczny styl uprawiana nauki
- postmodernistyczny zachwyt różnorodnością
- zaistnienie pełnej mapy teorii pedagogicznych
- pluralizm, wielość teorii pedagogicznych i dyskursów wychowania
- pojawienie się paradygmatów humanistycznych i interpretatywistycznych
2. Przejście od modernizmu do postmodernizmu - zamiennie używa się także terminów nowoczesność - ponowoczesność
(patrz: J. Gnitecki, Nadzieje i złudzenia pedagogiki modernistycznej i postmodernistycznej, w: Nadzieje, złudzenia i dylematy współczesnej pedagogiki, Poznań 1995, ss. 135-137)
Modernizm |
Postmodernizm |
- uniwersalność dyskursu -uniwersalna ludzka podmiotowość (w stosunku do świata zewnętrznego) -powtarzalność, schematyzm -uniwersalizm prawd i wartości -kultura, oświata i edukacja zjednoczona wokół centralnych wartości -pedagogika fundamentalistyczna- oparta na fundamentalnych wartościach kulturowych -jeden, centralny program nauczania - kumulatywizm i systematyczność wiedzy -realizm poznawczy, wiedza reprezentuje świat - arbiter- Rozum Oświeceniowy
-społeczeństwo postrzegane jako całość uniwersalistyczna
|
-lokalność dyskursu -podmiotowość konstruowana lokalnie, w danej sytuacji i kontekście -ambiwalentność, zróżnicowanie -relatywizm prawd i wartości -kultura rozproszenia, kontekst pogranicza edukacji, cele i wartości zdecentralizowane - pedagogika rozproszenia- swoisty „puder damski” zafundowany nam przez postmodernizm -wiele programów nauczania - paradygmatyczność wiedzy
-porzucenie realizmu poznawczego, wiedza nie reprezentuje świata -brak zewnętrznego arbitra, który rozstrzygnąłby prawidłowość wiedzy -lokalnie zdecentrowana i zróżnicowana społeczność, pojmowana antyuniwersalistycznie |
Nowoczesność
- powstała na zasadzie oświeceniowej idei postępu- Zdzisław Krasnodębski charakteryzuje ją jako rozumowanie, które ma na celu eliminację wszelkiej żywiołowości, zwiększanie autonomii i wolności człowieka, a w konsekwencji z poprawę ogólnego bilansu szczęścia- nauka ma zapewnić człowiekowi rozwiązanie wszystkich jego problemów, panowanie nad światem i szczęście
-epoka pewności
-Obiektywny Rozum umożliwiał poznanie naukowe, pozwalające na opisanie otaczającego świata w sposób jasny, pewny, obiektywny
Ponowoczesność
- epoka braku pewności, chaos, wielość współzawodniczących ze sobą form życia
- zgoda na życie z ambiwalencją (postawa, charakteryzująca się jednoczesnym występowaniem pozytywnego jak i negatywnego nastawienia do obiektu)
-sprzeczność między obfitością wytwarzanych dóbr, obiektów, idei, a niemożnością ich skonsumowania, trudność dokonania przez ludzi wyborów
- wolność, swoboda, różnorodność, tolerancja, wielość, odmienność
Nowoczesność |
Ponowoczesność |
MUSISZ BYĆ TAKI |
MOŻESZ BYĆ KAŻDYM |
3. W warunkach polskich mówi się także o przechodzeniu od ładu społecznego monocentrycznego do policentrycznego
1) monocentryzm
- mono- jeden, pojedynczy, np. ład, prawda; zasada jedności interesów, zasada posiadania przez państwo monopolu na sprawowanie władzy, odgórne podejmowanie decyzji; jeden ośrodek decyzyjny, jednostki traktowane są podmiotowo, instrumentalnie, pozwala kontrolować i sterować życiem publicznym, eliminacja wolności politycznej, wolności słowa, wolności intelektualnej
- sterowanie dostępem do informacji- jedność przedstawień, przez uniformizację wiedzy, przekonań, opinii
-monopol centrum na wytwarzanie prawdy i dystrybucję informacji - system żąda od grup społecznych zajmujących się kształtowaniem świadomości społecznej (ludzi nauki, sztuki, dziennikarzy, nauczycieli) uczestnictwa w procesie kształtowania z góry określonej wizji człowieka i świata- utopijnego, zaprojektowanego przez centrum
CENTRUM
uczeni ------------------------------------------ technicy przekazu
informacji
PRAWDA
jedność przedstawień
SPOŁECZEŃSTWO
(masowe)
- dominuje w ładach totalitarnych, wyklucza demokracje i społeczne gospodarowanie sfery publicznej
-pedagogika w ładzie monocentrycznym staje się ped. praktyczną, przybiera kształt ped. uniwersalnie normatywnej, instrumentalnej - ahistorycznej, afilozoficznej, ateoretycznej
-jej głównym zadaniem jest projektowanie rzeczywistości- najważniejsza staje się wiedza praktyczna, technologiczna- odpowiadająca na pytanie jak
2) policentryzm
- w Polsce po zmianie transformacyjnej
-poli- wiele, różnorodność, zróżnicowanie, wielość, pluralizm, np. światopoglądowy, kulturowy, wielość ośrodków władzy, porozumienie zamiast przymusu, autonomia jednostki, typowy dla społeczeństw demokratycznych
W konsekwencji wyżej wskazanych i omówionych zmian dokonały się w pedagogice następujące przesunięcia:
(patrz: R. Leppert, Pedagogiczne peregrynacje, Bydgoszcz 2002, wstęp)
1) Koncepcja nauki
- odejście od przekonania, że zadaniem nauki jest wskazanie środków i sposobów mających na celu zapewnienia szczęścia całej ludzkości, na rzecz przekonania o społecznym tworzeniu (konstruowaniu) rzeczywistości; nauka ma służyć opisowi i wyjaśnianiu realności, jako podstawy różnorodnych możliwych interpretacji
- nauka pojmowana jest już nie jako Wielka Narracja, czy Oświeceniowy Rozum (jeden, pewny, uniwersalny, uwolniony ze społecznego kontekstu, w którym funkcjonuje, by wyrazić uniwersalny stan ludzkości, obejmuje wszystkie czasy i miejsca, pomija jakiekolwiek dwuznaczności, znaczenia, interpretacje), ale lokalny paradygmat, mający na celu realizacje różnorodnych interesów, a nie tylko poszukiwaniu jednej, obiektywnej i pewnej wiedzy, prawdy
2) Koncepcja wiedzy
- odchodzi się od przekonania o uprzywilejowaniu wiedzy naukowej, od stwierdzenia, że wiedza naukowa, jasna, pewna i obiektywna jest jedynym i najlepszym rodzajem wiedzy, (scjentyzm- przekonanie o najwyższej pozycji i roli poznania naukowego) na rzecz równouprawnienia różnych rodzajów wiedzy, bogactwa dróg i rezultatów ludzkiego poznania
- odchodzi się od szczególnego uznania dla wiedzy instrumentalnej, ku uznaniu wiedzy służącej interesowi rozumienia oraz roli wiedzy w realizacji interesów emancypacyjnych
- np. np. tekst Joanny Rutkowiak- Wielość języków pedagogiki a problem jej tożsamości: wskazuje na kilka równoprawnych rodzajów wiedzy, zaś wskazany przez nią wykaz nie jest jedyny ani skończony: wiedza naukowa, filozoficzna, potoczna, mityczna, religijna, wiedza z kręgów sztuki, publicystyczna,
- wielość wiedzy i towarzyszącą im wielość języków nazywa „miksowaniem”
3) Koncepcja uczonego - intelektualisty
- przejście od roli prawodawcy (idea postępu) do roli interpretatora, tłumacza (idea różnicy, wielości)- zadaniem jego jest tłumaczenie możliwości wyboru
-przejście od nowoczesnego- pielgrzym, do ponowoczesnego- spacerowicz, turysta, włóczęga, gracz
- w okresie ortodoksji- pedagog- wędrowiec jednej drogi poznawczej, w okresie heterodoksji- pedagog wędrowiec dwóch dróg- przeciwstawnych, zwalczających się paradygmatów, w okresie heterogeniczności- przejście od wojny paradygmatów do debatujących społeczności- pedagog- wędrowiec wielu dróg
(role nauczyciela- Bauman- patrz np.: Mirosława Nowak- Dziemianowicz, Nowe spojrzenia na role nauczyciela, w: taż, Oblicza nauczyciela-oblicza szkoły, Toruń 2001, ss. 12-21)
4) Koncepcje metodologiczne
- odejście od opozycji naturalizm- antynaturalizm i dwóch modeli poznania- obiektywistycznego (empirystyczny, pozytywistyczny, racjonalny, modernistyczny) i konstruktywistycznego (konstruktywizm jako teoria wiedzy składa się z wielu, często zwalczających się nurtów mających swoje źródła w różnych koncepcjach filozoficznych)
- stosuje się pojęcie „pulsujących kategorii”- pojecie Joanny Rutkowiak i tzw. mappingu (pojęcie Rolanda Paulstona)
- odejście od dominacji jednego paradygmatu ku wieloparadygmatyczności dyscyplin naukowych
Konsekwencje wieloparadygmatyczności polskiej pedagogiki współczesnej
Intensywny rozwój pedagogiki ogólnej, jaki dokonał się po 1989r. w Polsce zaowocował ponownym otwarciem się na wielość możliwych perspektyw poznawczych, ujawniających się w różnorodności przyjmowanych orientacji światopoglądowych, ideologicznych, filozoficznych, teoretycznych i pragmatycznych. Jak pisze prof. Joanna Rutkowiak, obecnie mamy do czynienia z przypominaniem, odsłanianiem, ujawnianiem się i tworzeniem wielu jakości pedagogiki, wielu jej rodzajów. Nie ma już jednej teorii czy wiedzy uniwersalnej. Każda teoria może w jakimś stopniu opisywać świat i może pozwolić dotrzeć do zakątka rzeczywistości społecznej, lub spojrzeć na niego z innej perspektywy.
Zdaniem prof. T. Hejnickiej -Bezwińskiej, tak gwałtowne otwarcie, bliższe jest zmianie rewolucyjnej niż ewolucyjnej i należy obawiać się o fakt, czy ta wielość, pluralizm możliwych orientacji poznawczych nie przekształci się w chaos.
Zygmunt Bauman nazywa takie zagubienie się w wielości „paraliżem pluralizmu”- pedagogika i głos pedagogów traci znaczenie w społecznym dyskursie o edukacji, przestaje być słyszalny i słuchany.
Metafora „kakofonii głosów” - ostrzega o niej prof. Stanisław Palka- wielość, niespójność dźwięków, niezgrana orkiestra
Prof. Joanna Rutkowiak wskazuje, że wobec pedagogiki i pedagogów formułowane są dwa typy sprzecznych wobec siebie oczekiwań i roszczeń. Jedni zgłaszają zapotrzebowanie na jednoznaczne postulaty, dyrektywy, programy, strategie działań edukacyjnych, które nadają się do bezpośredniego wdrożenia. Inni oczekują koncepcji, teorii naukowych, kategorii pojęciowych, dających się ułożyć w mapy przydatne do poszukiwania i projektowania własnych badań edukacyjnych - te dwa sprzeczne roszczenia wyznaczają pełne kontinuum oczekiwań społecznych wobec współczesnej pedagogiki
Prof. Joanna Rutkowiak wskazuje na dwie, możliwe reakcje na wielość możliwości i dróg pedagoga- wędrowca:
1) max. tolerancja, przeświadczenie, że „wszystko wolno”, z poczuciem powszechnego pomieszania, dezorientacji i chaosu, obfitości i wielości znaczeń
- w tym wypadku pojawia się głos krytyków postmodernizmu, którzy ostrzegają, że w tej wielości możemy utracić kulturę jako korzenie całokształtu wiedzy i wartości
2) wzmożony wysiłek intelektualny- ukierunkowany na ogarnianie bogactwa dnia dzisiejszego, dynamiki życia, w którym uczestniczymy, czy chcemy, czy nie
Jak nie zgubić się w tej różnorodności, jak ją zrozumieć, opisać?
Tworzenie mapy konturowej, wyznaczonej przez określone kategorie, uznane za jej punkty orientacyjne
pulsujące kategorie - (Joanna Rutkowiak) - to punkty orientacyjne, to rodzaj pojęć, o wysokim stopniu ogólności, zarysowujące pole określonej problematyki, które są na tyle wykrystalizowane, że są w stanie to pole wytyczyć i na tyle otwarte, że dają możliwość dalszej penetracji zagadnienia;
mają moc teoriotwórczą, dzięki którym kreśli się mapę odmian pedagogicznego myślenia. Autor mapy edukacyjnej- pełniący rolę kartografa, kreśli ją w zależności od swoich potrzeb i doświadczeń
źródłem kategorii tworzących punkty orientacyjne mapy jest empiria edukacyjna, Joanna Rutkowiak wskazuje m. in. na nastp. kategorie: intelektualizm, polityczność, podmiotowość, praktyczność, wielość, przedmiotowość, prof. Leppert w swoich pracach zajął się kategoria potoczności (patrz np. Potoczne teorie wychowania studentów pedagogiki, Bydgoszcz 1997)
- źródło pulsowania kategorii- stanowią one same oraz ich relacje z historycznie
zmiennym otoczeniem
- pojawiają się lub znikają w zależności od potrzeby czasu, pojawiających się aktualnie
pytań i ich historycznego okrzepnięcia
mapping- metoda fenomenograficzna (Ronald Paulston)- nakreślanie map paradygmatów i teorii
- przeniesione z socjologii nauki, służy porównywaniu reprezentatywnych trendów
pedagogiki w dłuższych okresach czasu
- zakłada, ze każde zjawisko może być doświadczane przez na ograniczona liczbę
jakościowo odmiennych sposobów
Tworzenie map jest bardzo praktyczne, gdyż dostarczają one orientacji dla praktyki, pomagają usystematyzować mnożące się szkoły intelektualne.
Obiektywizm *ortodoksja *modernizm *nowoczesność *monocentryzm *orientacja pozytywistyczna *nagie fakty *scjentyzm *wiedza naukowa * naturalizm *metody ilościowe *pedagog -wędrowiec 1 drogi * paradygmat strukturalno-funkcjonalny * przedmiotowość *wyłączność, pojedynczość * przymus, narzucanie *pedagogia *szkoła tradycyjna * opis i wyjaśnianie MUSZISZ
|
Subiektywizm *heterogeniczność *postmodernizm *ponowoczesność *policentryzm *orientacja humanistyczna *świadomość-„nadbudowa” *antyscjentyzm *równoprawność wielu rodzajów wiedzy *antynaturalizm *metody jakościowe, triangulacja *pedagog-wędrowiec wielu dróg *paradygmat humanistyczno-interpretatywny *podmiotowość * wielość, różnorodność *wolny wybór *pedagogika jako metateoria *szkoła pluralistyczna *rozumienie i interpretacja MOŻESZ |
Hurty - Nurty 26.04.12
Okres międzywojnia ro czas wielu ambitnych postaci Polskiej nauki, także pedagogiki np. wskazać tutaj można J. Chałasińskiego, L. Chmaj, J. Joteyko, J. Mirski i H Rowid ( 2 ostatnich, nurt nowego wychowania) B. Suchodolski i inni (psychologia, pedagogika, socjologia).
Badania pedagogiczne w okresie międzywojnia miały charakter interdyscyplinarny. Kształcenie pedagogów miało charakter szerokoprofilowy (wiele dyscyplin naukowych, humanistycznych). Nauczyciele kształcili się na uczelniach wyższych w Krakowie, Lublinie, Lwowie i Warszawie.
Rok 1939 przynosi zahamowanie rozwoju Polskiej pedagogiki
Eksterminacja polskiej elity intelektualnej
Likwidacja polskiego szkolnictwa (zaczynając od wyższego)
Mordowanie polskich profesorów - wywozi się ich do obozów pracy
Powstaje tajny ruch edukacyjny, ruch tajnego nauczania ( obejmuje wszystkie szczeble nauczania od przedszkolnego po wyższe)
Tajna oświata - organizacje, które mają chronić polskość ( np. teatr)
Po II wojnie światowej w czasach powojennych rozpoczyna się okres PRL
Polska całkowicie poddała się wpływowi ZSRR
Polska nauka (pedagogika) rozwija się w klimacie Marksizmu
1951 1 kongres nauki polskiej
Polscy naukowcy przejęli do nauki polskiej wpływy/wzory Sowieckie
Pedagogika PRL lansuje nowy model wychowania socjalistycznego humanistycznego - ma na celu ukształtowanie nowego człowieka, który jest podporządkowany systemowi (mierny, bierny, ale wierny)
Ped. PRL jest na usługach polityki (jest upolityczniona), władza decyduje, kim jesteś
Pedagogika służyła wychowawczej indoktrynacji politycznej budowanie w ludności jedności przekonań
Ped jest odfilozoficzniona - odcięta od innych kierunków filozoficznych, innych niż marksizm
Ped jest odspołeczniona - odcięta od innych doktryn niż komunizm
Prądy, kierunki i nurty inny niż ten narzucony przez władze były zabronione, były bardzo silnie kontrolowane przez urząd kontroli i cenzury
Kontroli i cenzurze służył program ofensywy ideologicznej
Ofensywa ideologiczna to program ideologicznego nadzoru nad całokształtem życia indywidualnego i społecznego w systemie totalitarnym przygotowanym już w lutym 1947 r.
Projekt akcji „N” (nauka) to projekt rozkułaczania nauki ( od kułak - majątek, władza, kapitał odebranie to nauce) W ramach tego projektu naukowcy mieli do wykonania trzy zadania:
Krytyka i samokrytyka ped. burżułazyjnej czyli krytyka pedagogiki do czasów PRLu
Naukowcy mieli za zadanie zapoznawać się, tłumaczyć i upowszechniać dzieła pedagogów rosyjskich
Tworzenie nowej pedagogiki naukowo-socjalistycznej, nowej w nowych warunkach ba podstawie ped. Rosyjskiej
Pedagogika zostaje zredukowana do pedagogii. Ta pozbawiona szerokiego fundamentu pedagogika funkcjonowała w paradygmacie pedagogiki praktycznej ideologicznej, instrumentalnej, nastawionej na realizację określonego celu. Tym celem było budowanie nowego człowieka. Człowieka socjalizmu zindoktrynowanego podległego władzy i systemowi.
Przykłady człowieka podległego władzy:
Obowiązek nauki języka rosyjskiego
Rosyjskie piosenki
Świętowanie rewolucji październikowej
Rosyjskie czasopisma dla dzieci
Obniżony poziom nauczania
Ograniczenie liceów i kierowanie młodzieży do zawodówek
Pedagogia wg leksykonu PWN
Zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli, pojęcie to odnosi się do praktycznej sztuki wychowania w odróżnieniu od pedagogiki, która jest teoretyczną i naukową refleksją dotyczącą praktyki edukacyjnej.
Pedagogia kształtuje człowieka, jakiego chcemy otrzymać.
Za pomocą:
Metody
Treści
Programy
Uwarunkowanie polskiej ped. W PRL sprawiły, że był to okres ścierania się 2 paradygmatów.
Paradygmat ned. Naukowo-socjalistycznej
Paradygmat pedagogiki tradycyjnej ( ma korzenie filozoficzne, nie jest pedagogią, na gruncie szerokoprofilowym i interdyscyplinarnym)
Pedagogikę tradycyjną uprawiali w sposób tajny w podziemiu, nielegalnie tzw. pedagodzy z marginesu. Uprawiało ją tzw. pokolenie sprawiedliwych - ludzie, którzy kształcili się w międzywojniu, którym udało się przeżyć wojnę, którzy są naukowcami, ale nie potrafią się zgodzić z tym, co narzuciła władza (albo ich uczniowie).
1987 rok transformacji ustrojowej, która dotknęła wszystkie dziedziny życia społecznego i politycznego, pedagogika odzyskuje wymiar humanistyczny.
Naukowcy nie potrafili się odnaleźć.
Brak reakcji formalna adaptacja reakcje ucieczkowe tworzenie nowych teorii,
Koncepcji
Pedagogika dzisiaj jest nauka, która systematycznie wraca do swojego rodowego kierunku i filozofii. Jest nauką wieloparadygmatyczną, cechuje ją wielość strukturalna (wielość językwa, złożoność), różnorodność pod względem kierunków, orientacji, prądów, złożoność metodologiczna (różne metody różnych nauk), polisemantyczność w sferze językowej.