CZAS i SEN

PERCEPCJA CZASU - proces aktywnego odbioru, analizy i interpretacji zjawisk, w których nadchodzące aktualnie informacje są przetwarzane na podstawie zarejestrowanej w pamięci długoterminowej wiedzy o otaczającym nas świecie.

Definicja ta nie zakłada konieczności istnienia specyficznego analizatora opracowującego informację. Opracowywanie informacji odbywa się na podstawie wrażeń dostarczanych przez narządy zmysłów.

Percepcja czasu ma zasadnicze znaczenie w recepcji i ekspresji mowy.

Hierarchiczny model percepcji czasu

• jednoczesność / niejednoczesność (oko/horyzont jednoczesności ma charakter modalnie specyficzny: słych-2/3 msek; wzrok-20-30 msek; a zatem to, co obiektywnie niejednoczesne może być odbierane jako jednoczesne)

• kolejność

• subiektywna teraźniejszość (poczucie „teraz”- w wyniku działania mechanizmu integracyjnego nasze poczucie teraźniejszości ograniczone jest w czasie do kilku sekund (2-3 sek))

• trwanie

CZAS OBIEKTYWNY- jednostajny (chronometryczny); matematyczny, absolutny, płynie sam z siebie bez relacji do świata zewnętrznego

CZAS SUBIEKTYWNY/ PSYCHOLOGICZNY- układy biologiczne mają swój własny czas indywidualny, który biegnie asynchronicznie do czasu absolutnego.

Etapy opracowywania informacji:

ok. 30 ms poziom fenomenów - percepcja kolejności i identyfikacja elementarnych zdarzeń, neorooscylacje

ok. 300 mspozim sylab i słów jednosylabowych - czasowa organizacja kontrolowania wykonania ruchów dowolnych

ok. 3000 mspoziom fraz - integracja informacji, poczucie trwania w czasie

Ocena długości odcinka czasu zależy od:

• treści, która go wypełnia

• emocji z nią kojarzonych (oczekując na pożądane zdarzenie czas wydłuża się, oczekując na zdarzenie niepożądane czas skraca się)

• wieku osoby (wraz z wiekiem czas psychologiczny przyspiesza)

Odmierzanie czasu uruchamia wyższe czynności kory mózgowej

INTEGRACJA INFORMACJI- w wyniku działania tego mechanizmu nasze poczucie teraźniejszości ograniczone jest w czasie do kilu sekund (2-3 sek).

TRWANIE W CZASIE- łączy wyspy teraźniejszości w ciąg (pamięć zapewnia ciągły napływ czasu).

NASTĘPSTWO ZDARZEŃ- po wysłaniu dźwięku z okna z interwałem powyżej 5 msek, słyszymy, że są dwa bodźce; zróżnicowanie który pierwszy następuje po około 30- 60 msek, niezależnie od rodzaju narządu zmysłu.

RYTMY ULTRADOBOWE - neuronalne mechanizmy kształtujące postrzeganie czasu przez umysł człowieka

NAJSZYBSZE CZASY REAGOWANIA- różnicę między dwoma dźwiękami nadanymi do lewego i prawego ucha słyszymy dopiero powyżej 5 msek między nimi.

CZASOMIERZ (ZEGAR WEWNĘTRZNY)- kontroluje rytmy dobowe i funkcjonuje w cyklu ok. 25godz

ZEGAR OKOŁODOBOWY- nasz organizm jest zsynchronizowany z 24-godzinnym cyklem dnia i nocy za pomocą zegara biologicznego, zwanego rytmem dobowym. Są to regularne rytmy fizjologiczne (np. temperatury i pobudzenia) w ciągu doby.

PERCEPCJA CZASU A CHOROBY MÓZGU- u chorych z afazją deficyty percepcji czasu towarzyszą zaburzeniom językowym.

Choroby mózgu związane z defektem zegarów:

choroba Parkinsona, Alzheimera, afazja poudarowa, pląsawica Huntingtona, drżenie zamiarowe,

opóźniony rozwój mowy u dziecka……i wiele innych

PRZYKŁADY PROCEDUR STOSOWANYCH W NASZYCH BADANIACH PERCEPCJI CZASU

• Mechanizm postrzegania następstwa

typowy zakres działania ok. 30 ms

percepcja kolejności i identyfikacja elementarnych zdarzeń

Niezależnie od rodzaju narządu zmysłów najkrótsza wymagana przerwa między bodźcami (zdarzeniami) wynosi

ok. 30 - 50 msek = próg postrzegania kolejności (PPK)

• …

Czy u osób z zaburzeniami neurodegeneracyjnymi lub neurorozwojowymi występują zmiany w percepcji czasu? (na którym poziomie?)

TAK

Czy deficyty w percepcji czasu współwystępują z zaburzeniami poznawczymi?

Równoległe deficyty w postrzeganiu kolejności zdarzeń i w różnicowaniu fonemów u:

• dzieci

• jąkających się

• użytkowników słuchowych implantów jednokanałowych (Podwyższony próg postrzegania następstwa; Deficyty w różnicowaniu fonemów: /da/ /ta/, /pa/ /ta/ /ka/)

• dzieci autystycznych

• osób głuchych od urodzenia

Czy percepcję czasu można usprawniać poprzez odpowiedni trening?

- - - - - - - FAST FOR WORD - - - - - - -

Diagnoza 1

- w zakresie postrzegania kolejności zdarzeń

(eksp. 1 i eksp.2)

• w zakresie deficytów rozumienia mowy

Trening:

- czasowy (kliki lub tony)

- kontrolny (nieczasowy w różnicowaniu głośności)

Diagnoza 2

- w zakresie postrzegania kolejności zdarzeń

(eksp. 1 i eksp.2)

- w zakresie deficytów rozumienia mowy

8 sesji treningowych po 45 min; 8/10 poprawnych skracano ISI

* Kroki postępowania: ISI>100ms: 5 ms

ISI<100ms: 2 ms

ISI<50ms: 1 ms

Wnioski:

• Trening `czasowy' redukuje deficyty w percepcji czasu

• Trening `czasowy' - transfer poprawy z funkcji czasowych na funkcje językowe

• Trening kontrolny (`nieczasowy') - brak istotnej poprawy z domeny czasu na domenę językową

SEN WOLNOFALOWY (NREM), charakteryzuje się

• zmniejszeniem napięcia mięśniowego,

• obniżeniem ciśnienia tętniczego,

• zmniejszeniem częstości skurczów serca i częstości oddechów.

• zmniejsza się podstawowa przemiana materii i ilość krwi przepływającej przez mózg.

• obniża się temperatura ciała.

• brak ruchów gałek ocznych,

Są cztery okresy snu NREM.

SEN PARADOKSALNY (REM),występuje po iv fazie snu nrem, zanikają fale delta. jest to faza szybkich ruchów gałek ocznych, tu zwykle pojawiają się marzenia senne,

• mięśnie są rozluźnione (z wyjątkiem nieznacznych drgań), pozostałe części organizmu są aktywne.

• przyspiesza się czynność serca,

• wzrasta ciśnienie tętnicze krwi,

• oddech jest przyspieszony i nieregularny.

• występuję epizody erekcji członka,

• wyłączone są ośrodkowe mechanizmy termoregulacji,

Obniżenie temperatury ciała budzi człowieka ze snu. Co jakieś 1,5 godz. się powtarza.

RYTM ALFA

wzorzec aktywności elektrycznej mózgu cechujący zdrową, czuwającą, lecz pozostającą w spoczynku osobę. Typowe fale alfa charakteryzują się częstotliwością między 8 a 12 Hz. Są to stosunkowo wolne fale mózgowe w stanie odprężonego czuwania.

RYTM BETA

aktywności elektryczna mózgu, charakterystyczna dla zdrowej, czuwającej, aktywnej osoby. W zapisie EEG są to fale o nieco mniejszej amplitudzie, lecz większej (ok.17-25 Hz) częstotliwości niż fale alfa.

RYTM DELTA

sygnały EEG o niskiej częstotliwości (1-3 Hz) i wysokiej amplitudzie (ok.150 uV). Fale delta są charakterystyczne dla osób pogrążonych w głębokim śnie.

FALE PGO

wybuch aktywności powstającej w moście (P), poruszający się w kierunku jądra ciałka kolankowatego (G) do kory potylicznej (O), charakteryzujący sen REM. Chociaż charakteryzowane je jedynie u zwierząt, zakłada się, że występują również u ludzi

PAMIĘĆ

PAMIĘĆ - to proces, w wyniku którego nabyte informacje o bodźcach, zdarzeniach, obrazach, ideach itp. są kodowane i przechowywane w formie umożliwiającej ich wykorzystanie, kiedy już nie działają pierwotne bodźce. Podłożem dla zachodzenia procesów pamięci jest ośrodkowy układ nerwowy.

Podział procesów pamięciowych w zależności od:

• czasu utrzymywania śladów pamięciowych

sensoryczna, krótkotrwała, długotrwała

• rodzaju analizatora biorącego udział w bezpośrednim odbiorze i przetwarzaniu informacji

wzrokowa, węchowa, smakowa, słuchowa, dotykowa i czucia głębokiego

• charakteru przechowywanych informacji

emocjonalna, deklaratywna, proceduralna

Etapy pamięci (Chmurzyński, Sadowski, 1989)

1. rejestracja bodźców przez receptory

2. zakodowanie bodźca w postaci impulsów i przesłanie do ośrodków mózgowych (tu działa uwaga, wzbudzenia, habituacja)

3. asocjacja i abstrakcja (powstawanie wrażeń i spostrzeżeń, kojarzenie informacji)

4. odtwarzanie (przypominanie)

5. zapominanie (zacierania)

6. wykorzystanie zapamiętanej informacji (mowa , ruch, działanie)

Testy sprawdzania pamięci:

• kwestinariusze oceny pamięci krótkoterminowej

• test pamięci przestrzennej Bentona

• inne testy pamięci przestrzennej

• test zegara, orientacja na mapie

• figura Reya (odrysowywanie + kopiowanie z pamięci)

• test uczenia się 15 wyrazów Reya (1964)

• testy pamięci operacyjnej

• fluencji słownej

• Test sortowania kart Wisconsin

• Wieża Londyn

• Składanka Witwickiego

PAMIĘĆ SENSORYCZNA - zwana ultra krótkotrwałą, jej istotą jest bardzo krótkie (do 1s) utrzymywanie się w układzie czuciowym śladu po zadziałaniu bodźca. Związana bezpośrednio z percepcja i trwająca

od kilku milisekund do kilku sekund. W pamięci tej przechowywane są informacje o cechach fizycznych bodźca

PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA (STM) - pamięć przechowująca informacje, które zostały jedynie minimalnie przetworzone lub zinterpretowane. Według współczesnych teorii pamięci STM ma ograniczoną pojemność i może być w niej przechowywane jedynie około siedem „jednostek” informacji. Zakłada się, że informacje są utrzymywane w STM dzięki powtarzaniu i jeśli powtarzanie to zostanie przerwane, informacje pozostaną w STM prawdopodobnie nie dłużej niż 10 lub 15 s, po czym zostaną utracone.

Jej wytworzenie nie zależy od syntezy białek jest natomiast zaburzone przez stymulację elektryczną mózgu

PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA (LTM) - pamięć obejmująca informacje, które zostały dokładnie przetworzone i zintegrowane z własną, ogólną wiedzą. Jeśli napływająca informacja została przetworzona lub zinterpretowana wystarczająco głęboko, jej abstrakcyjna reprezentacja zostaje przechowana w tzw. systemie pamięci długotrwałej. Tak więc przyjmuje się, że LTM ma nieograniczoną pojemność oraz nieograniczony czas przechowywania informacji.

Jej formowanie wymaga syntezy białek i transkrypcji genów. Stymulacja elektryczna mózgu zastosowana tuż po okresie nabywania informacji zaburza lub uniemożliwia tworzenie się tego rodzaju pamięci, nie uszkadza jednak już istniejącej pamięci długotrwałej

PAMIĘĆ DEKLARATYWNA - pamięć świadoma, wspomnienie, które można zakomunikować lub „zadeklarować” innym.

• Epizodyczna - kiedy? gdzie? {doświadzenie osobnicze :-ego}

• Semantyczna - pamięć faktów, wyobażenia, zdarzenia {doświadczenia ogólne np. zdarzenia historyczne, prawa matematyczne, nazwy geograficzne}

• Przestrzenna

PAMIĘĆ DEKLARATYWNA - pamięć świadoma, wspomnienie, które można zakomunikować lub „zadeklarować” innym.

• Epizodyczna - kiedy? gdzie? {doświadzenie osobnicze :-ego}

• Semantyczna - pamięć faktów, wyobażenia, zdarzenia {doświadczenia ogólne np. zdarzenia historyczne, prawa matematyczne, nazwy geograficzne}

• Przestrzenna

PAMIĘĆ PROCEDURALNA - nieuświadomiona pamięć czynności lub złożonych działań, które stały się w znacznym stopniu zautomatyzowane i wykonywane są bez świadomego myślenia o ich przebiegu, np. klasyczne warunkowanie, uczenie nieasocjacyjne, „priming”,

PAMIĘĆ OPERACYJNA ( ROBOCZA) - hipotetyczny system pamięci, który przechowuje dane wejściowe podczas procesu ich interpretacji. Pojęcie pamięci operacyjnej jest niekiedy zawężane do teoretycznych rozważań dotyczących zapamiętywania materiału przedstawionego w postaci zdań. W rozważaniach tych przyjmuje się, iż podczas wydobywania znaczenia zdanie jest przechowywane w pamięci w formie dosłownej.

MÓZGOWA REPREZENTACJA PAMIĘCI

Pamięć deklaratywna

• pamięć mowy, pisania, pamięć słuchowa, pamięć wzrokowa : przyśrodkowa część płatów skroniowych, kora przedczołowa, kora węchowa, przyśrodkowe części wzgórza

• pamięć epizodyczna, pamięć przestrzenna: układ limbiczny - Hipokamp

Pamięć proceduralna

• pamięć emocjonalna, warunkowanie klasyczne: ciało migdałowate

• pamięć wykonawcza (zręczność np. jazda na rowerze, pywanie): prążkowie

• pamięć ruchowa : móżdżek

PRZYCZYNY ZAPOMINANIA

• Procesy hamowania, jako przykład aktywnego wygaszania wcześniej wytworzonych śladów pamięciowych.

• Uszkodzenia fizycznych magazynów pamięci (lezje, wylewy)

• Uszkodzenia funkcjonowania układu nerwowego

• Choroba Alzheimera

AMNEZJA GLOBALNA - Głębsze upośledzenia pamięci wstecznej, obejmujące wieloletnie okresy życia. Są one typowe dla zespołu Korsakowa i choroby Alzheimera, lecz mogą też powstawać w wyniku zapaleń mózgu, niedokrwienia, uszkodzeń pourazowych i nowotworów. Szczególnie głębokie ubytki pamięci, polegające na współistnieniu niepamięci następczej i wstecznej, nazywane są amnezją globalną. Obserwacje zaburzeń pamięci u chorych z tym rodzajem amnezji pozwoliły ustalić, że konsolidacja śladu pamięciowego nie występuje jednorazowo na początku uczenia się, lecz jest procesem długotrwałym, niekiedy wieloletnim.

AMNEZJA WSTECZNA - upośledzenie pamięci polegające na niepamiętaniu wydarzeń oraz czynności z przeszłości (wydarzeń przed chorobą).

AMNEZJA NASTĘPCZA - upośledzenie pamięci, polegające na braku umiejętności uczenia się nowych czynności, niepamiętaniu zdarzeń, które miały miejsce po zachorowaniu

PACJENT H.M - chory o inicjałach H.M., operowany w wieku 27 lat z powodu padaczki skroniowej, która nie poddawała się badaniu farmakologicznemu. Choremu usunięto struktury przyśrodkowej części płata skroniowego-hak, część ciała migdałowatego, przednie 2/3 hipokampa i część zakrętu przyhipokampowego.

• amnezja wsteczna (3 lata wstecz) - objawy te częściowo ustąpiły, choć utrzymały się zaburzenia chronologii zdarzeń (zwłaszcza w okresie 1-2 lat przed operacją)

• amnezja następcza - trwałe zaburzenie zapamiętywania codziennych zdarzeń (nie ustąpiła nawet kilkadziesiąt lat po operacji)

• pamięć bezpośrednia: mógł powtórzyć 6-7 cyfr = norma

• Sprawność motoryczna i uczenie się czynności bez świadomości, że jest ona wielokrotnie powtarzana (labirynt rylcowy, prowadzenie rysika pod kontrolą wzroku w lustrze, zadania manualne wymagające podążania za określonym śladem i koordynacji obu rąk)

• zachowany efekt primingu

Brak orientacji w czasie, miejscu, nie rozpoznawanie osób, brak orientacji w wydarzeniach politycznych i społecznych

WIEDZA

• Wiedza ujawniona (explicite) - komunikowana symbolami (np. mową)

Kategoryzacja: percepty, słowa, wyobrażenia, myśli…

Ludzie z uszkodzoną LH nie mogą komunikować wiedzy…

• Wiedza niejawna (implicite) - „nie wiem, że wiem…”

Np.: ślepowidzenie , anozognozja, zespół pomijania stronnego

• Wiedza obrazkowa (wzrokowa)

• wiedza o subiektywnej teraźniejszości („Teraz”)

• Wiedza mnemoniczna (pamięć epizodyczna; ważność dla danej osoby, jej poprzednich doświadczeń)

• Wiedza topologiczna (wiedza o figurach geometrycznych, kształtach, modelach wzrokowych)

OCENA FUNKCJI POZNAWCZYCH:

CANTABeclipse (Cambrige Neuropsychological Test Automated Battery)

zestaw 19 komputerowych testów do oceny:
- pamięci wzrokowej (n=4)
- funkcji wykonawczych, pamięci operacyjnej i planowania (n=4)
- uwagi (n=5)
- zdolności językowych (pamięć słowna, n=2)
- podejmowania decyzji (n=2)
- testy przesiewowe (n=2)21FReqmvg

Wersje testów: 1. kliniczna, 2. równoległa , 3. specjalna

Test służy do oceny:

• funkcjonowania poznawczego

• deficytów poznawczych (neurodegeneracyjnych i neurorozwojowych)

• skutków uszkodzenia mózgu

• schizofrenii

• depresji

7

---