MÓZGOWE MECHANIZMY MOWY
u osób praworęcznych zlokalizowane w lewej półkuli
Przyjmuje się jednak, że obszar mowy obejmuje grzbietowo-boczne części lewej półkuli mózgu rozmieszczone wokół szczeliny Sylwiusza - dolne obszary płata czołowego i ciemieniowego oraz górny obszar płata skroniowego.
W tylno-dolnej części lewego płata czołowego (dolna część okolicy przedruchowej płata czołowego) znajduje się okolica Broca sterująca czynnością nadawania mowy oraz odpowiedzialna za ruchy mięśni artykulacyjnych.
W górnej części płata skroniowego zlokalizowana została pierwszorzędowa okolica słuchowa. Docierają do niej impulsy nerwowe z receptorów słuchowych w narządzie Cortiego.
Ku tyłowi od okolicy słuchowej, w tylno-górnej części lewego płata skroniowego znajduje się okolica Wernickego, w której zachodzi percepcja bodźców akustycznych. Współdziałanie okolicy słuchowej z obszarem Wernickego jest niezbędne dla słuchu fonematycznego.
Oba „centra językowe” - Wernickego i Broca - łączy wiązka włókien nerwowych zwana pęczkiem łukowatym lub pęczkiem Geschwinda. Zawiera on szybko przewodzące włókna kojarzeniowe, co umożliwia szybkie scalanie percepcyjnych i ekspresyjnych elementów mowy.
Wernicke jako pierwszy wskazał także na udział wyspy w mechanizmach mowy. Jest uznawana za piąty płat kory mózgu, nie jest bezpośrednio widoczna, bo przykrywają ją części sąsiadujących z nią płatów czołowego, ciemieniowego i skroniowego. Pełni ona rolę w planowaniu, ustalaniu sekwencji i koordynowaniu ruchów artykulacyjnych.
Uszkodzenia w obrębie wyspy powodują trudności w ekspresji mowy, w wypowiadaniu prawidłowej sekwencji fonemów, powodują kombinacje dźwięków zbliżone do zaprezentowanego wzorca. Recepcja ciągów fonemów prawidłowa, rozpoznawanie własnych błędów też. Wyspa może też odgrywać rolę w niewerbalnej komunikacji z otoczeniem.
Istotną rolę w procesie komunikacji odgrywa też tzw. dodatkowy obszar ruchowy (przyśrodkowa powierzchnia lewego płata czołowego), inicjujący wszelkie czynności ruchowe, w tym mówienie. Nie jest więc ośrodkiem, w którym zlokalizowane są czynności mowy, ale jest najważniejszym składnikiem złożonych sieci neuronalnych związanych z mową.
Dodatkowe pole ruchowe dla mowy, a także przedni obszar zakrętu obręczy (przyśrodkowa powierzchnia płata czołowego) mają udział nie tylko w inicjowaniu mowy, ale i w utrzymywaniu odpowiedniej dynamiki toku wypowiedzi słownych.
W dodatkowej okolicy ruchowej, na podstawie informacji otrzymanej z okolicy przedczołowej i przedruchowej, powstaje komenda wykonania ruchu, która jest następnie przekazywana do pierwszorzędowej okolicy ruchowej (uszkodzenie powoduje zaburzenia ruchowe, co powoduje upośledzenie inicjacji ruchów dowolnych).
Zakręt obręczy, stanowiąc część układu limbicznego, odgrywa rolę w czynnościach emocjonalnych. Odpowiada za różnorodność intonacji wypowiedzi stosownie do kontekstu emocjonalnego. Uszkodzenia powodują adynamię czołową, mutyzm akinetyczny, a także intonację wypowiedzi niedostosowaną do kontekstu emocjonalnego (mutyzm akinetyczny : bezruch, brak mowy, brak reakcji; w łagodniejszej formie mutyzm akinetyczny przejawia się zahamowaniem ruchowym i małomównością). Czynniki emocjonalne odgrywają ważną rolę w patologii mowy. Czasem wiodą do zaniechania wszelkich prób słownego porozumiewania się z otoczeniem. Filtr emocjonalny powoduje, że np. unikamy tematów przykrych dla rozmówcy, tematów tabu.
Przy uszkodzeniach części płata czołowego czynność filtra emocjonalnego ulega zakłóceniu (skłonność do skracania dystansu wobec otoczenia, opowiadanie nieprzyzwoitych dowcipów, brak delikatności). Filtr emocjonalny wpływa nie tylko na treść naszych wypowiedzi, ale i na to, co dociera do nas z wypowiedzi rozmówców ( za B.L.J.Kaczmarkiem ).
Bardzo ważne w procesach komunikacji są też styki skroniowo-ciemieniowo-potyliczne, leżące na pograniczu 3 głównych analizatorów : wzrokowego, słuchowego i dotykowego. Odpowiadają za konstrukcję logiczno-gramatyczną zdań oraz quasiprzestrzeń, która organizuje składnię. Od tej okolicy zależy selekcja wyrazów ze wzgl. na ich znaczenie, umiejętność czytania, pisania, liczenia, orientację w przestrzeni, Jest źródłem skojarzeń intermodalnych, tj. skojarzeń między tymi 3 analizatorami. Ma duże znaczenie w wykonywaniu ruchów zamierzonych
(tj. praksji przestrzennej). Odpowiada za integrację bodźców słuchowych, kinestetycznych i wzrokowych, co umożliwia przekodowywanie mowy głośnej na pisaną.
Natomiast okolice przedczołowe mózgu programują wypowiedź słowną (tworzą uprzedni plan mózgowy wypowiedzi słownej). Ich uszkodzenie powoduje głównie zaburzenie mowy wewnętrznej (nie zaburzenie myślenia, lecz planowanie wypowiedzi).
Okolica przedruchowa organizuje złożone formy czynności nadawania mowy, tworzy dłuższe teksty wymagające uprzedniego zaprogramowania ich w mowie wewnętrznej.
Płat potyliczny odpowiada za analizę i syntezę wzrokową - od niej zależą wyobrażenia wzrokowe desygnatów.
Prawa półkula też odgrywa ważną rolę w procesach mowy - zapewnia właściwy wyraz emocjonalny przekazywanych treści oraz warunkuje rozumienie treści emocjonalnych zawartych w mowie innych. Odgrywa ważna rolę w rozumieniu i właściwej interpretacji treści słownych : wychwycenie morału, rozumienie metafor, uchwycenie sensu opowiadania, przysłowia, rozumienie złożonej wypowiedzi...
Uszkodzenia prawej półkuli w obszarze symetrycznym do okolicy Broca lub Wernickego powodują wybiórcze deficyty w odbiorze lub ekspresji emocjonalnego aspektu wypowiedzi ( aprozodię ) : uszkodzenia przedniej części prawej półkuli : mowa monotonna, bez akcentów, intonacji, różnicowania pauz ; uszkodzenia tylnej części prawej pólkuli : trudności w interpretacji ekspresji emocjonalnej adresowanych do pacjenta wypowiedzi.
Inną grupą struktur odpowiedzialnych za procesy mowy są struktury korowo-podkorowe ( rola wzgórza sprzężonego ze strukturami limbicznymi ) : na każdym etapie realizacji słowa, mówienia, czytania, pisania, rozumienia włączone są struktury nie-korowe związane z życiem emocjonalnym.
W mechanizmach mowy uczestniczy także móżdżek. Testy wykazały, że pobudzeniu obszaru Broca towarzyszy pobudzenie prawej półkuli móżdżku. Zidentyfikowano dotąd 2 obszary móżdżku sterujące różnymi aspektami mowy : w płacie przednim obszar niezbędny dla koordynacji czynności ruchowych związanych z mówieniem, a w części bocznej płata tylnego obszar bezpośrednio uczestniczący w mechanizmach sterowania mową. O roli móżdżku w mechanizmach mowy świadczy zespół przejściowego mutyzmu móżdżkowego.
W uszkodzeniach naczyniowych móżdżku, zwykle niedokrwieniach, dochodzi często do afatycznych zaburzeń mowy z objawami transkorowej afazji ruchowej (agramatyzmy, brak napędu mowy, problem z inicjowaniem i rozwijaniem spontanicznej wypowiedzi ; powtarzanie i rozumienie zachowane). W mechanizmach mowy udział biorą także liczne sieci neuronalne rozsiane w obu półkulach, które umożliwiają interakcje niejęzykowe - interakcje w dziedzinie czuciowej, ruchowej, somatognostycznej (między własnym ciałem i otoczeniem): pozwalają tworzyć ciągi skojarzeń, odtwarzać zapamiętane przedmioty, wydarzenia, tworzyć pojęcia nowe, bardziej skomplikowane. Należy też zwrócić uwagę na możliwości przebudowy funkcjonalnej mózgu, która może być wynikiem mózgowych procesów kompensacji zaburzeń językowych w afazjach. Istnieje możliwość kompensacji zarówno w obrębie tej samej półkuli, jak i zmiany dominacji półkulowej (pogląd kontrowersyjny).