Przedmiot i zadania logopedii, zakres i przedmiot badań logopedii
Logopedia - nauka o kształtowaniu właściwej mowy w okresie jej rozwoju i jej doskonaleniu w późniejszym okresie (logopedia ogólna), a także o usuwaniu różnego rodzaju wad i zaburzeń mowy (logopedia specjalna).
Aktualnie istnieją trzy koncepcje określające zakres i przedmiot badań logopedii:
1. Koncepcja medyczna (S. Grabias) - organizująca zakres przedmiotu badań logopedii do zaburzeń, profilaktyki i korekcji mowy.
2. Koncepcja pedagogiczna - dotycząca problemu kształtowania mowy u dzieci z upośledzonym słuchem i porozumiewania się głuchoniewidomych.
3. Koncepcja holistyczna - traktuje logopedię jako samodzielną naukę zajmującą się wszystkimi aspektami mowy: embriologicznym, patologicznym, społecznym i artystycznym (zwolennicy - L. Kaczmarek, I. Styczek).
W logopedii wyróżnia się następujące specjalności:
I Logopedia teoretyczna
II Logopedia stosowana (praktyczna)
1.ogólna - wychowawcza i artystyczna
2.specjalna - korekcyjna i surdologopedia
Zadaniem logopedii teoretycznej jest integrowanie i wskazywanie możliwości wykorzystania w praktyce wyników badań, a także wprowadzanie metod i narzędzi służących diagnozowaniu wszelkich zaburzeń mowy oraz opracowywanie programów oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych.
Zadaniem logopedii stosowanej jest rozwijanie kompetencji językowej i komunikacyjnej oraz zapobieganie nieprawidłowościom przebiegu tego procesu.
Zadania logopedii ogólnej to kształtowanie prawidłowej mowy i doskonalenie wymowy już ukształtowanej.
Zadania logopedii specjalnej to usuwanie wad wymowy, nauczanie mowy (mówienia i rozumienia) w przypadku jej braku lub utraty, usuwanie zaburzeń głosu, usuwanie trudności w nauce czytania i pisania.
Historia logopedii w Polsce
LOGOPEDIA (gr. logos - słowo, mowa, paideia - wychowanie) - jako dyscyplina naukowa istnieje w Polsce od kilkudziesięciu lat. Wyraźny rozwój nastąpił w latach 60-tych, kiedy z inicjatywy L. Kaczmarka powstało specjalne pismo "Logopedia" oraz rozpoczęło swoją działalność Polskie Towarzystwo Logopedyczne i pierwsze w Polsce Podyplomowe Studium Logopedyczne w Lublinie.
Miejsce logopedii wśród innych nauk
Przedmiotem zainteresowań logopedii jest przebieg procesu rozwojowego, jakim jest kształtowanie i rozwój mowy i tu bardzo pomocna jest psychologia rozwojowa, psycholingwistyka, socjolingwistyka. Z nauk pedagogicznych- logopedia czerpie wiedzę na temat postępowania i pracy z dzieckiem. Wśród nauk medycznych- najściślejszy związek z logopedią mają:
Foniatria, dostarczająca wiedzy o fizjologii i patologii mowy, głosu i słuchu: ortodoncja- umożliwiająca ocenę przyczyn wad wymowy spowodowanych nieprawidłowym zgryzem bądź uzębieniem; neurologia i fizjologia- ułatwiające zrozumienie mechanizmów kierujących procesem nadawania i odbioru mowy. Językoznawstwo- dostarcza logopedii wiedzy na temat budowy języka, a psychologia rozwojowa- wiedzy na temat rozwoju psychomotorycznego dziecka, etapów kształtowania i rozwoju mowy. Psychologia kliniczna- ułatwia zrozumienie psychologicznych skutków zaburzeń mowy. Psycholingwistyka i socjolingwistyka rozwojowa wyjaśniają mechanizm opanowywania przez dziecko umiejętności językowych. Psychologia mowy oraz cybernetyka zajmują się procesami zachodzącymi w mózgu i systemie nerwowym, wchodzącymi w skład procesów mówienia i zrozumienia.
Komunikacja werbalna i niewerbalna
Dla rozwoju każdego człowieka szczególne znaczenie ma wymiana informacji z innymi ludźmi, choćby w najbliższym otoczeniu. Może mieć ona charakter werbalny i niewerbalny, a praca logopedy dotyczy właśnie jej kształtowania. Komunikacja werbalna wyróżnia człowieka z całego świata przyrody, bowiem odwołuje się do procesów myślowych. Ten rodzaj komunikacji jest możliwy dzięki specyficznej ludzkiej zdolności operowania mową, czyli oderwanymi od konkretu zbiorami symboli oraz dźwiękami mowy (wyrazy, nazwy). W przeciwieństwie do niej komunikacja niewerbalna niesie informacje o tym, co jest nieświadome i niekontrolowane myślowo, gdyż poprzez mimikę, postawę ciała, zachowanie w przestrzeni, sposób wypowiedzi: ton, modulację głosu, pauzy, akcenty, rytm (są to elementy prozodyczne mowy) wyrażamy nasze postawy emocjonalne. Komunikacja niewerbalna jest również bardzo ważnym sposobem porozumiewania się. Niezbędnym warunkiem efektywnej pracy logopedy, jak również nauczyciela specjalnego jest zrozumienie roli komunikacji niewerbalnej i wykorzystanie jej w diagnozie, planowaniu pracy, a przede wszystkim w procesie nauczania i doborze form i metod porozumiewania się. Dziecko samo, gdy w chaosie informacyjnym (niewiele rozumie) nie znajdzie dla siebie specjalnego czasu na wysyłanie sygnałów, szybko się zniechęci i wycofa z takiego dialogu.
MOWA
wg T. Milewskiego - to dźwiękowe porozumiewanie się dwóch osób, w którym jedna druga o czymś informuje
wg M. Maruszewskiego - to zespół czynności składających się na procesy porozumiewania się za pomocą języka, który jest podstawowym środkiem służącym porozumiewaniu się - człowiek przyswaja sobie zdolność wykonywania tych czynności w wyniku kontaktów z innymi osobnikami. Mowa to osobnicze czynności realizacji reguł języka w celu porozumiewania się - nadawanie i odbiór.
wg. L.Kaczmarka - akt w procesie porozumiewania się, w którym nadawca słownie przekazuje językowo ustrukturalizowany komunikat (wypowiedź), a odbiorca te komunikat percypuje, czyli rozumie. Jest to czynność polegająca na budowaniu i odbiorze (rozumieniu) komunikatów językowych słownych, a czynności tej towarzyszy szereg zachowań niejęzykowych.
MOWA jest (realizującym się jednocześnie w sferze biologicznej, psychicznej i społecznej) bytem złożonym z kompetencji językowej, komunikacyjnej oraz procesu realizacji tych kompetencji.
Mowę należy utożsamiać z komunikacją językową.
Rozumienie i nadawanie mowy
Do logopedy należy badanie rozumienia i nadawania mowy. Im głębszy stopień upośledzenia umysłowego, tym mniejsza zdolność rozumienia mowy. Wiąże się to z faktem, iż upośledzeni słabo różnicują i zapamiętują dźwięki mowy i są nastawieni bardziej na odbiór informacji przekazywanych kanałem niewerbalnym niż werbalnym. Natomiast badanie nadawania mowy jest ukierunkowane przede wszystkim na ocenę stopnia opanowania przez nich umiejętności składających się na kompetencję komunikacyjną, czyli umiejętności:
nawiązywania rozmowy,
podtrzymywania płynnego toku rozmowy,
zapobiegania przerwaniu rozmowy i przezwyciężania zakłóceń, jakie się w niej pojawiają,
współtworzenia treści rozmowy,
zakończenia rozmowy.
Rozwój mowy dziecka, czynniki
W rozwoju mowy istotna jest rola trzech grup czynników: biologicznych, psychologicznych i społecznych. Kształtowanie się mowy dziecka ma związek z jego rozwojem społeczno - emocjonalnym. Częste werbalne kontakty dziecka z otoczeniem przyspieszają ten rozwój, doskonalą wymowę, wzbogacają słownictwo, uczą prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.
Rozwój mowy jest procesem zindywidualizowanym i nie przebiega identycznie u wszystkich dzieci.
Najogólniej można wyróżnić cztery okresy rozwoju mowy dziecka: okres melodii, wyrazu, zdania oraz swoistej mowy dziecięcej. Jednak wcześniej warto wspomnieć jeszcze o okresie „zerowym”, zwanym też etapem przygotowawczym lub wstępnym. Obejmuje on przedział od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie wykształcają się narządy mowne. Czteromiesięczny płód odczuwa rytm balansu podczas chodu matki, a siedmiomiesięczny bicie serca matki, a w ostatnich miesiącach przed urodzeniem płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne.
Okres melodii (0-1 roku życia) - rozpoczyna się wraz z przyjściem dziecka na świat, które głośno krzyczy. W tym okresie noworodek komunikuje się z otoczeniem za pomocą płaczu. Płacz spełnia funkcję ćwiczeń oddechowych - krótki wdech i dłuższy wydech. Około 2-3 miesiąca życia pojawia się głużenie, które jest odruchem bezwarunkowym, stanowi trening narządów artykulacyjnych. Pojawiają się głoski gardłowe - k, g, h. Głużenie występuje u wszystkich dzieci, nawet z ciężkimi wadami słuchu. W drugim półroczu pojawia się gaworzenie, które polega na powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków mowy. Jest to już czynność zamierzona (odruch warunkowy). Głużenie i gaworzenie są potwierdzeniem zmian rozwojowych, które dokonują się w mózgu.
Okres wyrazu (1-2 roku życia) - zaczyna używać większości samogłosek (oprócz nosowych), wymawia też wiele spółgłosek(p, b, m., t, d, n, k. l). Upraszcza grupy spółgłoskowe, głoski trudniejsze zastępuje łatwiejszymi. Coraz więcej rozumie z komunikatów przekazywanych przez otoczenie. Dużą rolę odgrywają w tym czasie onomatopeje (wyrazy dźwiękonaśladowcze). Pod koniec tego okresu dziecko wymawia około 300 słów.
Okres zdania (2-3 roku życia) - dziecko wymawia wszystkie samogłoski oraz spółgłoski (p, b, m., ł, w, f, ś, ź, ć, dź, ń, j, k, g, ki, gi, h, t, d, n, l). Pod koniec tego okresu mogą się pojawić głoski syczące (s, z, c, dz), a nawet czasem szumiące (sz, ż, cz, dż). Często trudniejsze głoski dziecko zastępuję łatwiejszymi do wymówienia. Zniekształcenia głosek mogą wynikać ze słabej jeszcze sprawności narządów artykulacyjnych. Okres ten cechuje: częste zastępowanie głosek syczących i szumiących ciszącymi (ś, ź, ć, dź), zastępowanie głoski r głoskami l lub j, upraszczanie grup spółgłoskowych oraz brak wyraźnych końcówek w wyrazach. Słownik dziecka wzbogaca się do około 1000 słów. Dziecko buduje w tym okresie proste zdania i używa niektórych zaimków, potrafi mówić o sobie „ja”.
Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 roku życia) - w tym okresie dziecko potrafi już prowadzić swobodne rozmowy. Częstym zjawiskiem jest przestawianie głosek, a nawet całych sylab. W wymowie utrwalają się głoski syczące, szumiące i pojawia się głoska r. Pod koniec okresu swoistej mowy dziecięcej wszystkie głoski języka polskiego powinny być opanowane, a mowa dziecka w pełni zrozumiała dla otoczenia.
Powyższy schemat jest oczywiście uproszczeniem, jednak dla celów dydaktycznych jest to konieczne. Odstępstwa od niego mogą być liczne i różnorakie. Najkrócej mówiąc: gaworzenie powinno się pojawić w 6 miesiącu życia, pojedyncze słowa w pierwsze urodziny, proste zdanie w drugie urodziny, zdanie rozwinięte w trzecie urodziny, a w czwarte urodziny dziecko powinno opowiedzieć krótka bajkę. Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju nie powinny przekraczać 6 miesięcy.
ORM, SORM, NORM
Gdy dziecko ma 3 lata, a wypowiada tylko kilka słów to należy się skonsultować z foniatrą lub logopedą, gdyż może to świadczyć o opóźnionym rozwoju mowy (ORM). Rozwój mowy różni się tu od prawidłowego rozwoju mowy zarówno w aspekcie ilościowym czasu, jak i jakościowym, w sensie biernie i czynnie opanowanych elementów mowy w określonym czasie.
Możemy wyróżnić:
1.prosty opóźniony rozwój mowy, zwany też samoistnym opóźnieniem rozwoju mowy (SORM) - występuje z różnych, nie zawsze wyjaśnionych przyczyn. Może być uwarunkowany dziedzicznie lub być następstwem zaniedbań wychowawczych i wpływu środowiska. W końcowej fazie rozwojowej mowa zwykle osiąga swój prawidłowy poziom. Okres fizjologicznej niemoty może trwać do 3. roku życia, zasób słów jest ubogi, występują liczne zaburzenia artykulacji, dłuższe wyrazy są redukowane do dwóch, trzech sylab. Można wyróżnić: globalny SORM (obejmuje mówienie i rozumienie) i parcjalny SORM (dotyczy wybiórczo rozumienia, słownictwa, gramatyki, artykulacji). Przyczyną może być: opóźniony proces mielinizacji włókien nerwowych (typu ruchowego) narządów artykulacyjnych, brak odpowiedniej stymulacji werbalnej, trudności poznawcze i emocjonalne. W diagnozowaniu należy wyróżnić niedosłuch, upośledzenie umysłowe, uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, zaburzenia emocjonalne;
2.niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM), towarzyszący: głuchocie, niedosłuchowi, zaburzeniom wzroku, upośledzeniu umysłowemu, zaburzeniom psychicznym, schorzeniom przemiany materii (np. histydynemia, fenyloketonuria, homocystynuria), uszkodzeniom ośrodkowego układu nerwowego (np. uszkodzenia korowych ośrodków mowy - dysfazja, uszkodzenia układu pozapiramidowego - mózgowe porażenie dziecięce, minimalne dysfunkcje mózgowe), jąkaniu;
3.opóźniony rozwój mowy czynnej - występujący dość często (u około 3% dzieci w wieku przedszkolnym), charakteryzujący się opóźnionym rozwojem artykulacji, przy prawidłowym rozumieniu mowy i sprawnych ruchowo mięśniach artykulacyjnych. Dziecko potrafi wymówić w izolacji prawie wszystkie głoski, czasem też sylaby, jednak nie potrafi złożyć ich w słowo i wypowiedzieć w należytym tempie. Poziom umysłowy dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej jest zgodny z wiekiem. Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej słyszą dobrze i prawidłowo wykonują słowne polecenia, mówią mało lub wcale. W następstwie ORM u dzieci tych występują trudności w nauce czytania i pisania.
W celu zdiagnozowania zespołu opóźnienia mowy czynnej T. Zaleski zaleca zastosowanie następującej procedury:
1.wykonanie badania słuchu, jeśli wypadnie prawidłowo, to należy:
2.zbadać inteligencję za pomocą skal bezsłownych - w wypadku uzyskania dobrych wyników, należy:
3.wykluczyć istnienie wad organicznych w obrębie aparatu głosowo-artykulacyjnego
4.następnie powinno się sprawdzić poziom rozumienia mowy.
W przypadku otrzymania prawidłowych wyników wszystkich wymienionych badań - można rozpoznać opóźnienie rozwoju mowy czynnej. U tych dzieci nie jest jeszcze w pełni dojrzały aparat wykonawczy mowy przy prawidłowo rozwiniętych ośrodkach rozumienia mowy i prawidłowych czynnościach myślenia słownego.
W oparciu o rozległość można wyróżnić ORM: lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki.
ORM może też być: równomierne (gdy wyniki wszystkich uzyskanych podtestów są poniżej przeciętnej) oraz nierównomierne (kiedy wyniki w poszczególnych podtestach mieszczą się zarówno poniżej jak i powyżej przeciętnej).
Dla prawidłowej diagnozy ORM ważny jest nie tylko moment pojawienia się pierwszych słów w mowie dziecka, lecz także przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami rozwoju mowy. E. Diling-Ostrowska uważa, że o opóźnionym rozwoju mowy można mówić, gdy pierwsze słowa pojawiają się dopiero między 18 a 24 miesiącem życia, a zdania między 30 a 36 miesiącem życia. W ocenie rozwoju mowy dziecka istotne są również kryteria jakościowe, czyli umiejętność sprawnego posługiwania się językiem wyrażająca się w: językowej sprawności systemowej, społecznej, sytuacyjnej i pragmatycznej.
Prosty opóźniony rozwój mowy
Ze względu na podłoże opóźnionego rozwoju mowy wyróżnia się:
SORM - samoistne opóźnienie rozwoju mowy - inaczej prosty opóźniony rozwój mowy - związane z indywidualnym rytmem rozwoju dziecka.
NORM - niesamoistny opóźniony rozwój mowy - tutaj można wskazać na konkretne przyczyny (terapia zależy od tego, co spowodowało opóźnienie rozwoju mowy).
Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy to m.in.:
gorsza kondycja psychofizyczna (np. słabsze mięśnie)
kłopoty z słuchem fizycznym czy fonematycznym (mownym),
wady anatomiczne
niedostateczna stymulacja środowiska, ubogie kontakty społeczne
uwarunkowania genetyczne (np. któreś z rodziców też później zaczęło mówić)
opóźnienie rozwoju umysłowego
czynniki psychologiczne (np. stres)
brak lub mniejsza umiejętność koncentracji uwagi
Wyróżnia się różne stopnie opóźnionego rozwoju mowy. Według H. Spionek z poważnym stopniem ORM mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko ma:
1 rok, a mówi jak półroczne niemowlę (gaworzy),
2 lata i wymawia kilka słów (jak roczny maluch),
3 lata i mówi używając tylko równoważników zdań (słownictwo też jest na poziomie dziecka 1,5 rocznego),
4 lata i posługuje się prostymi zdaniami, używa około 300 słów (jak 2-latek),
5 lat i mówi jak dziecko 2,5-letnie (zdania proste, mały zasób słów),
6 lat i zaczyna budować zdania złożone, wymawia 1000-1500 słów (jak 3-latek),
7 lat i potrafi mówić tak, jak dziecko 3,5-letnie.
Gdy zgłasza się do nas dziecko z opóźnionym rozwojem mowy, musimy wiedzieć:
czy dobrze słyszy?
czy wszystko jest w porządku pod względem neurologicznym (zwłaszcza jeśli dziecko źle funkcjonuje ruchowo)?
czy psycholog nie ma do niego żadnych zastrzeżeń (badanie poziomu inteligencji testem bezsłownym)?
czy ma dobry wzrok (umie go koncentrować, wodzi spojrzeniem za zabawką, utrzymuje na jednej rzeczy - 30 % mowy odbieramy wzrokiem!)?
czy rozumie i wykonuje polecenia słowne (bez gestów)?
czy nie ma wad organicznych utrudniających mówienie (np. rozszczep podniebienia)?
Jeżeli dziecko jest zdrowe, to najprawdopodobniej mamy do czynienia z prostym opóźnionym rozwojem mowy.
MAMO! TATO! JUŻ JESTEM, czyli profilaktyka logopedyczna
Od jakiegoś czasu bardzo dużo mówi się o plastyczności mózgu, zwłaszcza o plastyczności mózgu małego dziecka. Już w szpitalu na oddziale noworodkowym maluszek mógł mieć szansę zetknięcia się po raz pierwszy w życiu z logopedą. Jeżeli w szpitalu, w którym urodziło się dziecko, był logopeda, maluszek z pewnością został przez niego zbadany (logopeda ocenił odruchy z okolicy twarzy, długość wędzidełka podjęzykowego, budowę jamy ustnej). Jeśli zauważył jakieś nieprawidłowości, na pewno poinformował rodziców, co należy dalej robić. Wczesna interwencja bowiem znacznie zwiększa szanse dziecka na prawidłowy rozwój. Zmiana i korygowanie przyzwyczajeń u dziecka kilkuletniego (nawet 2-, 3-latka) jest znacznie trudniejsze i bardziej czasochłonne niż u niemowlęcia. "W pierwszym okresie dzieciństwa wykształcenie zdolności mowy ma o wiele większe znaczenie niż późniejsze ćwiczenia, ponieważ po 4 roku życia partie mózgu odpowiadające za rozwój mowy osiągają swoją dojrzałość" (E. Stecko, Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa 2001). Potem można mówić już tylko o korygowaniu, a nie o profilaktyce.
Oczywiście większość dzieci rodzi się całkowicie zdrowa, nie budzi niepokoju ani lekarzy ani rodziców i będzie rozwijać się w sposób prawidłowy. Jednak warto zwrócić uwagę na niemowlęta z grup ryzyka. Jeśli były problemy w ciąży (choroby, leki, ciąża zagrożona itp.), podczas porodu (np. cesarskie cięcie), dziecko dostało małą ilość punktów Abgar (poniżej 8), problemy z karmieniem piersią, noworodek powinien być obejrzany przez logopedę.
Co powinno niepokoić rodziców niemowlęcia:
gdy niemowlę śpi (a potem i czuwa) z otwartą buzią (często rodzice mówią: "On ma taką wiecznie zdziwioną minkę"),
gdy dodatkowo maluszek często trzyma język na zewnątrz jamy ustnej,
gdy dziecko oddycha przez usta - powietrze wdychane przez nos jest ogrzane, odpowiednio nawilżone i oczyszczone, natomiast przez usta maluch wdycha powietrze zanieczyszczone, suche i chłodne (zwłaszcza zimą), więc jest bardziej podatny na przeziębienia (wyschnięta śluzówka nie stanowi odpowiedniej bariery dla wirusów i bakterii). Dodatkowo otwarta buzia nie sprzyja prawidłowemu kształtowaniu się zgryzu.
gdy czubek języka dziecka nie jest zaokrąglony, ale ma kształt serduszka (świadczy to o skróconym wędzidełku podjęzykowym; odpowiednie masaże często na tyle rozciągają wędzidełko, że jego podcięcie nie jest konieczne - zajrzyj do działu Terapia - Niemowlęta)
ma 2 miesiące i nie budzi się przy głośnych dźwiękach; ma 3-4 miesiące, a nie reaguje na bodźce dźwiękowe (niemowlę w tym wieku powinno poruszyć głową w odpowiedzi na głośny dźwięk). Mimo że teraz bada się słuch już u noworodków, warto bacznie obserwować reakcje brzdąca na dźwięki.
ma 6 miesięcy i nie gaworzy (gaworzenie to świadoma zabawa głosem, są to ciągi sylab np. dadada).
skończyło 1 rok i nie pojawiło się jeszcze ani jedno słowo znaczące, wypowiedziane przez dziecko świadomie (np. mama, tata).
Uczymy nasze dziecko mówić!
Rozwój mowy dziecka zależy od wielu czynników: funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, budowy narządów mowy, słuchu oraz środowiska, w którym dziecko się wychowuje. Mowa pozwala się dziecku prawidłowo rozwijać. Może ono porozumiewać sie z otoczeniem, kształtuje myślenie pojęciowe. Dlatego bardzo ważne jest, aby rodzice/opiekunowie dbali o rozwój mowy dzieci.
Pamiętajmy, żeby:
mówić do dziecka używając "dorosłego" języka (nie: "Daś mi jońćke?", tylko: "Dasz mi rączkę?"). Inaczej maluch najpierw uczy się języka "spieszczonego", a potem i tak musi przyswoić sobie język, jakim wszyscy posługujemy się na codzień. Więc wkłada w to dużo energii, którą mógłby spożytkować np. ucząc się nowych słów.
budować proste zdania, prawidłowe pod każdym względem (gramatycznym i semantycznym).
opisywać czynności, które się przy nim lub z nim wykonuje - mycie, ubieranie, karmienie (jest to tzw. „kąpiel słowna”).
śpiewać dziecku piosenki, recytować wierszyki (zwłaszcza takie, podczas których wykonuje się z dzieckiem jakieś czynności). Patrz: Zabawy - Wierszyki i piosenki.
uczyć zabaw paluszkowych (np. „Idzie rak nieborak”, „Kosi, kosi łapci”, „Ważyła kokoszka”, patrz: Zabawy - Zabawy paluszkowe).
zwracać uwagę na to, jak dziecko je (8-miesięczny maluch już powinien poradzić sobie np. z ugotowaną marchewkę, przeżuwając ją dziąsłami; trzeba zwrócić uwagę, czy przypadkiem po prostu nie połyka dużych kęsów albo tak długo trzyma jedzenie w buzi, że robi się miękkie, a potem rozgniata je językiem; czy nie krztusi się i nie dławi pokarmem) oraz jak oddycha (oddycha się nosem, a nie ustami).
Jeżeli zauważyli Państwo u swojego maluszka jakieś nieprawidłowości, najlepiej skonsultować się z logopedą. Może on zalecić dla niemowlęcia np. masaże logopedyczne albo ćwiczenia bierne narządów mowy, które wzmocnią mięśnie języka, podniebienia, warg, dzięki czemu dziecko będzie sobie lepiej radzić z jedzeniem, a potem z mówieniem.
Ważne jest też jedzenie
Najlepsze dla niemowlęcia jest karmienie piersią. W mleku matki znajduje się wiele substancji niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Poza tym sam mechanizm ssania piersi pozwala m.in. prawidłowo rozwijać się mięśniom języka, warg, żuchwy. A w dużym stopniu od sprawności aparatu artykulacyjnego dziecka zależy to, czy będzie ono prawidłowo artykułowało głoski czy też nie. Jeśli jednak karmienie piersią jest niemożliwe (np. ze względów zdrowotnych), to nie znaczy, że maluszek będzie ciągle chorować, a w przyszłości czekają nas liczne wizyty u logopedy. Karmiąc dziecko butelką trzeba po prostu zadbać o prawidłowe ułożenie niemowlęcia podczas posiłku (pozycja prawie pionowa) i o odpowiedni smoczek (o kształcie najbardziej zbliżonym do kształtu brodawki, z licznymi małymi otworkami - niemowlę powinno włożyc trochę wysiłku, żeby się najeść. Zaspokaja w ten sposób silny odruch ssania i rozwija mięśnie potrzebne potem do mówienia). Karmienia butelką (podobnie zresztą jak karmienia piersią) nie można ciągnąć w nieskończoność. Jak najszybciej trzeba zastąpić ją kubkiem, ewentualnie kubkiem-niekapkiem.
Matkom, które karmią piersią, ale od czasu do czasu muszą zostawić dziecko z kimś innym, można polecić silikonową łyżkę firmy Medela - jest wygodna w użyciu, można dozować ilość pokarmu, którą chcemy jednorazowo podać niemowlęciu i co dla nas, logopedów, bardzo ważne, nie zaburza odruchu ssania. Zdarza się, że dziecko do tej pory chętnie jedzące z piersi, po wprowadzeniu karmienia z butelki odmawia ssania z piersi (picie z butelki jest dużo łatwiejsze i nie trzeba się aż tyle namęczyć, żeby się najeść). Łyżka ta jest też godna polecenia dla niemowląt, które mają problemy z nauka jedzenia z butli.
Starsze niemowlę, które potrafi już gryźć, powinno mieć jak najwięcej ku temu okazji. Warto więc dawać mu na początek chrupki kukurydzine (od 7-8 miesiąca życia), skórkę od chleba (jeżeli lekarz nie ma nic przeciwko), kawałek miękkiego jabłka, banana itp. Dziecko w ten sposób uczy się gryzienia, żucia i ćwiczy sobie mięśnie odpowiedzialne m.in. za artykulację. Dzięki temu łatwiej mu będzie w przyszłości zrezygnować z ssania piersi (albo smoczka), lepiej będzie też sobie radzić ze stałymi, "dorosłymi" pokarmami.
Oj, te smoczki...
Co do ssania smoczków-uspokajaczy opinie są podzielone. Najlepszy jest złoty środek. Jeżeli dziecko nie jest bardzo płaczliwe i da się je uspokoić innymi sposobami (masaż jamy ustnej, kołysanie itp.), to nie starajmy się za wszelką cenę nauczyć je ssania smoczka. Jeżeli zaś rzeczywiście trudno nam się bez niego obyć (np. dziecko zaczyna intensywnie ssać kciuk i masaż języka nie pomaga), pozwólmy naszemu maluchowi ssać smoczek, ale pamiętajmy, żeby stosować go jak najrzadziej i pożegnać się z nim, gdy brzdąc skończy 8 miesięcy (wtedy z reguły wygasa silny odruch ssania i dziecku smoczek nie jest już tak bardzo potrzebny). Gdy niemowlę ma wadę zgryzu (czasem widać to bardzo wcześnie), dobrze byłoby również skonsultować stosowanie smoczka ze stomatologiem lub ortodontą.
Rozszczep wargi i podniebienia
Zdarza się, że dziecko rodzi się z roszczepem wargi i/lub podniebienia. Przyczyny do końca nie są znane. Czasem wada ta jest niewidoczna na zewnątrz (stąd tak ważne jest, by logopedzi byli obecni na oddziałach noworodkowych i mogli zbadać budowę jamy ustnej dziecka), a może bardzo utrudniać karmienie piersią i w przyszłości spowodować, że w mowie dziecka będzie słychać charakterystyczny, nosowy poszum (nosowanie otwarte). Jeżeli wiadomo, że dziecko ma rozszczep, terapię rozpoczynamy (jeśli nie ma przeciwwskazań) od pierwszych dni jego życia. Logopeda zaleci odpowiednie masaże wnętrza jamy ustnej i warg, które przygotują dziecko do operacji rozszczepu.
Zaburzenia mowy
Klasyfikacja zaburzeń mowy
W literaturze polskiej istnieje wiele możliwości klasyfikacji zaburzeń mowy, między innymi klasyfikacja według: I. Styczek, T. Kani, L. Kaczmarka, S. Grabiasa.
Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzeń mowy według Ireny Styczek obejmuje:
zaburzenia mowy zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe), w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można by uznać za przyczynę zaburzeń mowy;
zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne), w tym:
dysglosja - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;
dyzartria (anartria) - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;
dyslalia (alalia) - opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;
afazja - utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;
jąkanie - zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa);
nerwice mowy (logoneurozy) - mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;
oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym;
schizofazja - mowa u osób chorych psychicznie;
Do najnowszych logopedycznych typologii zaburzeń mowy należy klasyfikacja Grabiasa, który dokonał następującego podziału:
Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi:
• Głuchota i niedosłuch
• Alalia i jej wycofujące się stadium - dyslalia
• Oligofazja.
Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach):
• Zaburzenia realizacji fonemów:
* zaburzenia realizacji fonemów: dysglosja - wynika z anomalii tkwiących w budowie narządów artykulacyjnych, np.
w przypadku rozszczepów podniebienia
• Zaburzenia realizacji ciągu fonicznego:
* mowa bezkrtaniowców - ujawnia się w postaci bezgłosu lub niewłaściwej realizacji oddechu
* giełkot - ujawnia się w postaci wzmożonego tempa realizacji ciągu fonicznego
* jąkanie - zaburzeniu ulega płynność realizacji ciągu fonicznego, zaburzone są intonacja i akcent
• Zaburzenia realizacji fonemów i ciągu fonicznego:
* anartria i dyzartria - związane są z uszkodzeniami ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy.
Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego:
• Afazja - zaburzenia wynikające z uszkodzeń korowych ośrodków mowy
• Schizofazja - jest wynikiem schizofrenii, a ujawnia się w postaci niespójnych wypowiedzi językowych.
Giełkot - wielopostaciowe zaburzenie mowy
Giełkot - termin zaproponowany przez L. Karczmarka (1981 r) - to mowa bezładna, czyli mówienie „bez ładu i składu”.
Podejmowano różne próby zdefiniowania giełkotu. Najbardziej znaną definicję giełkotu opracował D. A. Weiss (1964 r), który twierdzi, że jest to „zaburzenie mowy charakteryzujące się jego nieświadomością, małym zakresem uwagi, zakłóceniem percepcji, artykułowania i formowania wypowiedzi. Jest to również zaburzenie procesów myślowych programujących mowę, a bazujących na dziedzicznych predyspozycjach. Giełkot to mowa manifestująca centralne zaburzenie mowy, które oddziałuje na wszystkie kanały komunikacji, to jest na czytanie, pisanie, rytm, muzykalność i zwykłe zachowanie”.
Za giełkot uważa się:
- bardzo szybkie tempo mówienia (czyli tachylalię), powodujące opuszczanie albo powtarzanie sylab lub słów;
- chaotyczny sposób językowego formułowania myśli.
Giełkot nie jest izolowanym objawem zaburzeń mowy, lecz przypomina syndrom. Jest zaburzeniem niespecyficznym, wielorakim. Rozpoczyna się w okresie wczesnego dzieciństwa i może trwać do okresu dojrzewania, a nawet i dłużej.
Istotą giełkotu jest niewspółmierność miedzy przeciętnymi lub wysokimi zdolnościami umysłowymi, a niską sprawnością językową. Ten dysonans zakłóca komunikację słowną: mówca rozumie siebie, ale nie jest rozumiany przez otoczenie. Jego sposób mówienia jest stresem nie dla niego, lecz dla słuchacza. Osoba z giełkotem jest najczęściej nieświadoma swojego problemu.
D. A. Weiss wyróżnił cztery rodzaje giełkotu:
Giełkot motoryczny, którego dominującymi symptomami są przyspieszone tempo mówienia, wady wymowy oraz zachowanie świadczące o zdenerwowaniu czy znieciepliwieniu.
Giełkot sensoryczny, którego podstawowymi objawami są trudności w odnajdywaniu potrzebnych słów, słabość percepcyjna, nieświadomość zaburzenia, a także dość poważne trudności w czytaniu i pisaniu.
Giełkot, w którym dominują trudności w formułowaniu semantycznej struktury wypowiedzi, wynikające ze słabej integracji procesów myślowych oraz z luk w mowie wewnętrznej.
Giełkot, który charakteryzuje się przede wszystkim zwolnionym tempem mówienia i tendencją do wydłużania elementów wypowiedzi (np. mamaa, domeek).
Przyczyny giełkotu nie zostały dotąd w pełni wyjaśnione. Przypuszcza się, że mogą one mieć charakter dziedziczny, organiczny, neurotyczny lub wieloczynnikowy.
D. A. Weiss wskazuje głównie na dziedziczne podłoże giełkotu. Uważa, że takie zaburzenia mowy, jak opóźniony rozwój mowy, dyslalia, giełkot, jąkanie, trudności w czytaniu i pisaniu oraz zakłócenia rytmu i muzykalności są ze sobą powiązane i mają wspólna patologiczna bazę, nazwaną centralnym zaburzeniem mowy. Baza ta jest dziedziczna, ponieważ niemal w każdym przypadku giełkotu można doszukać się u jednego z rodziców (najczęściej ojca) różnorodnych zaburzeń mowy, których na ogół jest on nieświadomy.
B. E. Arnold zwrócił uwagę na fakt, że giełkot występuje czterokrotnie częściej wśród mężczyzn niż kobiet. Zdaniem tego autora można wyróżnić dwa typy wpływów dziedzicznych: specyficzny i niespecyficzny. Dziedziczenie specyficzne występuje w rodzinach, w których często pojawiały się giełkot lub jąkanie. Dziedziczenie niespecyficzne manifestuje się w postaci niskich zdolności językowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
Na organiczne podłoże giełkotu wskazali Hirsch, Seeman oraz Brandford. Hirsch uważa, że u podstaw giełkotu leży brak dojrzałości centralnego systemu nerwowego, Seeman zaś jest zdania, że przyczynę giełkotu stanowią minimalne uszkodzenia zlokalizowane w okolicy podkorowej.
Giełkot a jąkanie. D.A Weiss jako pierwszy założył, że giełkot zwykle poprzedza jąkanie i utrzymuje się w jego wczesnej fazie. Pojawia się ponownie, gdy jąkanie zmniejsza się.
Z. Tarnowski i M. Smul są zdania, że przejście między jąkaniem a giełkotem przebiega na poziomie fizjologicznym i psychologicznym. Z fizjologicznego punktu widzenia giełkot przekształca się w jąkanie, jeżeli do giełkotu dołączają się nadmierne skurcze narządów mowy. Jeżeli skurcze te ustąpią, wówczas jąkanie cofa się do postaci giełkotu. Rozpatrując przejście między giełkotem a jąkaniem na poziomie psychologicznym uwzględniono fakt, że giełkot charakteryzuje się brakiem świadomości zaburzenia, oraz to, że świadomość ta nie występuje w pierwotnym jąkaniu, a pojawia się w jąkaniu wtórnym.
Ścisły związek zachodzący miedzy jąkaniem a giełkotem sprawia, że trudno jest różnicować te zaburzenia mowy.
Dyslalia
Najważniejsze przyczyny dyslalii to:
Zaburzenia słuchu fonemowego i fizycznego.
Czynniki społeczne (brak zainteresowania rozwojem mowy dziecka w rodzinie).
Nieprawidłowy wzorzec głoski - osoba z otoczenia dziecka nieprawidłowo wymawia daną głoskę.
Obniżony poziom inteligencji.
Opóźnienie rozwoju psychomotorycznego dziecka.
Wady anatomiczne (zgryz, podniebienie).
Obniżona sprawność narządów mowy.
Wady wymowy:
Sygmatyzm (seplenienie, sigmatismus)
Jest to nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych:
- s, z, c, dz - głoski syczące (przedniojęzykowo-zębowe)
- sz, ż, cz, dż -głoski szumiące (przedniojęzykowo-dziąsłowe)
- ś, ź, ć, dź - głoski ciszące (środkowojęzykowe)
Podstawowe rodzaje sygmatyzmu właściwego to:
- seplenienie międzyzębowe (sygmatyzm interdentalny) - podczas mówienia język wsuwa się między zęby. seplenienie boczne (sygmatyzm lateralny) - przy artykułowaniu głosek trzech szeregów język ułożony jest niesymetrycznie: po prawej albo po lewej stronie.
- seplenienie wargowo-zębowe (sygmatyzm labio-dentalny) - głoski artykułowane przez wargi i zęby.
-seplenienie międzywargowe (sygmatyzm interlabialny) - podczas artykulacji [s] język jest między wargami. Powstaje dźwięk pomiędzy [f] i [s].
- sygmatyzm nosowy, krtaniowy, gardłowy
- ostre, gwiżdżące [s] (sigmatismus stridens)
Uwaga! Gdy w wymowie dziecka występuje któraś z podanych wyżej wad, należy jak najszybciej (bez względu na wiek dziecka) udać się do logopedy.
Rotacyzm (reranie, rotacismus)
Polega na deformacji głoski [r]- powstaje dźwięk niesystemowy (nie występuje w systemie fonetycznym naszego języka). Miejsce artykulacji jest zmienione, więc brzmienie głoski jest zdeformowane.
Jest wiele rodzajów rotacyzmu właściwego. Oto najczęściej spotykane:
- reranie języczkowe (rotacyzm uwularny) - drga języczek zamiast czubka języka.
- reranie wargowe (dwuwargowe - drgają obie wargi, jest to tzw. furmańskie [r]; wargowo-zębowe - drga dolna lub górna warga zbliżona do zębów).
- reranie gardłowe (rotacyzm faryngealny) - między nasadą języka a tylną ścianą gardła. Wibruje język i podniebienie miękkie ([r] francuskie).
- oprócz tego rozróżnia się: reranie międzyzębowe, policzkowe lub boczne, podniebienne, nosowe, boczne, krtaniowe, językowo - wargowe, językowo - boczne, świszczące.
Uwaga! Gdy w wymowie dziecka występuje któraś z podanych wyżej wad, należy jak najszybciej (bez względu na wiek dziecka) udać się do logopedy.
Kappacyzm i gammacyzm
Głoski [k] i [g] są zastępowane odpowiednio głoskami [t], [d]. Są one wynikiem nieprawidłowej pracy języka.
Mowa bezdźwięczna
Bezdźwięczna wymowa tych głosek dźwięcznych, które posiadają swoje bezdźwięczne odpowiedniki, czyli:[b] jako [p], [g] jako [k], [d] jako [t] itd.
Nosowanie
Otwarte - głoski ustne wymawiane są z poszumem nosowym (np. przy rozszczepach podniebienia).
Zamknięte - głoski nosowe wymawiane są jak ustne.
Mieszane.
Dyslalia całkowita (bełkot)
Polega on na opuszczaniu, zastępowaniu lub deformowaniu prawie wszystkich głosek (nawet samogłoski mogą być wadliwie artykułowane). Wymowa osób z tego rodzaju dyslalią jest prawie w ogóle niezrozumiała.
Diagnoza logopedyczna- to określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie lub wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmu.
Zasady postępowania przy stawianiu diagnozy logopedycznej:
Nawiązanie kontaktu z pacjentem, zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa
Badanie nie może być męczące, wyczerpujące dla pacjenta, czas badania należy dostosować do jego indywidualnych możliwości, kondycji psychofizycznej.
Dobór metod i narzędzi badawczych zależy od rodzaju zaburzenia, jego głębokości, nasilenia objawów, wieku pacjenta i jego możliwości psychofizycznych.
Każde badanie logopedyczne powinno być uzupełnione o dane z badań specjalistycznych.
Narzędzia badawcze w logopedii -to wszelkie próby, skale, testy, kwestionariusze, ankiety, programy komputerowe, karty badania.
Terapia logopedyczna- całość specyficznych, zamierzonych oddziaływań ukierunkowanych na usunięcie zakłóceń procesu porozumiewania się9 od prostych wad wymowy do niemożności mówienia włącznie). Oddziaływania te mają na celu:
Usuwanie zaburzeń mowy
Przywracanie mowy w przypadku jej utraty
Nauczanie mowy, która się nie wykształciła
Wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy
Wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej
Likwidacje przyczyn i skutków pierwotnych oraz skutków wtórnych, do których zalicza się zarówno psychologiczne, jak i pedagogiczne i społeczne konsekwencje zaburzeń mowy.
Wywiad logopedyczny
|
Kwestionariusz może być wykorzystywany do diagnozy logopedycznej dzieci przedszkolnych i szkolnych. Składa się z obrazków, których nazwy zawierają samogłoski i spółgłoski w trzech pozycjach, w których mogą pojawić się w wyrazie: w nagłosie, śródgłosie i wygłosie. Głoski występujące w nazwach obrazków ułożone są w kolejności zgodnej z tym jak pojawiają się w rozwoju mowy dziecka. Uwzględnia spółgłoski wargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowo-zębowe, przedniojęzykowo-dziąsłowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe oraz samogłoski podstawowe + ą, ę. Do kwestionariusza dołączona jest karta badania mowy, której kolejność zapisu głosek jest zgodna z kolejnością pojawiających się wyrazów.
Narzędzia diagnostyczne:
MOWA
1. Badanie artykulacji:
- kwestionariusze obrazkowe T. Bartkowskiej, G. Demelowej, D. Antos, G. Demel i I. Styczek, A. Balejko, J. E. Nowak, I. Michalak - Widery,
- 'W krainie Lolandii" - kwestionariusz do badania wymowy dla dzieci młodszych - od 2 lat G. Billewicz i B. Zioło
2. Badanie słuchu fonemowego, fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej:
- próby i testy I. Styczek, B. Rocławskiego, J. Muszynskiej i A Żarczyńskiej, J. E. Nowak
- Skala pomiaru percepcji słuchowej słów J. Kostrzewskiego
- Próba słuchu fonematycznego B. Kaji
- "Zetotest" G. Krasowicz do badania pamięci fonologicznej
- Test do odtwarzania struktur rytmicznych Miry Stambak
3. Badanie różnych aspektów mowy:
- Kwestionariusz do ustalania zaburzeń mowy u dzieci L. Kaczmarka
- Od obrazka do słowa Rodak, Nawrocka
- Sprawdź jak mówię E. Stecko
- Test obrazkowo - literowy do badania afazji J. Szumskiej
- Afa - skala A. Paluch, E. Drewniak - Wołosz i L. Mikosza
- Przesiewowy test logopedyczny Z. Tarkowskiego
- Kwestionariusz niepłynności mówienia i logofobii Z. Tarkowskiego
- Kwestionariusz Cooperów do oceny jąkania M. Chęciek
- Logopedyczny Test Przesiewowy dla dzieci w wieku szkolnym S.Grabiasa, Z. M. Kurkowskiego i T. Woźniaka
- Kwestionariusz badań przesiewowych do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci 2-, 4-, i 6-letnich Emiluta - Rozya, Mierzejewska, Atys
- Test sprawności językowej Z. Tarkowskiego
PERCEPCJA WZROKOWA
- Test 14 figur geometrycznych H. Spionek (3,0- 7,6)- klucz A. Morusiewicz ( S. Zabielski, 1985)
- Test percepcji wzrokowej Marianny Frostig (3,11-7,11)
- Test Bender - Kopittz (5,0-10,0)
LATERALIZACJA
- "Prawa - lewa" - test Piageta
- próby R. Zazzo
- próba kreskowania M. Stambak
- test Z. Matejcka i Z Zlaba
- "Ręka - oko - ucho'"- test Heada
- kwestionariusz ręczności Oldfielda
- próby eksperymentalne H. Skibińskiej
ROZWÓJ MOTORYCZNY
- test Oziereckiego w opracowaniu A. Barańskiej dla dzieci 4,0-16,0 (Przewęda R. 1973)
INTEGRACJA PERCEPCYJNO - MOTORYCZNA
- Skala ocen rozwoju percepcyjno - motorycznego Kepharta
- "Chińskie litery" M. Monroe - test uczenia się wzrokowo - słuchowego (oprac. J. Kostrzewski)
- Próby integracji wzrokowo - słuchowo - ruchowej "I" M. Bogdanowicz
- Próby Transformacji - próby "T" M. Bogdanowicz
- Wzrokowo - Słuchowy test Powtarzania Cyfr E. Koppitz
- Próba Reprodukcji Rytmu Z. Zlaba (oprac. M. Bogdanowicz)