OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY

(na podst. książki „Logopedia. Pytania i odpowiedzi”; podrozdział w opracowaniu Grażyny Jastrzębowskiej)

Opóźnienie rozwoju mowy (synonimy: niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy, mowa opóźniona w rozwoju, opóźnienie w nabywaniu kompetencji językowych i w rozwoju sprawności realizacyjnych, opóźniony rozwój języka) - to najogólniejszy termin służący określeniu zjawiska wolniejszego wykształcania się zdolności percepcyjnych lub/i ekspresyjnych danego dziecka w porównaniu z jego rówieśnikami, które powoduje, że dynamika rozwoju tych zdolności jest odmienna od normalnej. Zjawisko to może być wywołane różnymi czynnikami.

Opóźnienie rozwoju mowy najczęściej ujmuje się jako zespół objawów, który stwierdza się wówczas, gdy:

• określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy (Spionek, Zaleski, Demelowa),

• wydłuża się proces kształtowania i rozwoju mowy (Styczek),

• istnieją znaczące różnice pomiędzy poziomem rozwoju percepcji i ekspresji językowej (Tarkowski, Zaleski),

• występują istotne różnice w rozwoju poszczególnych podsystemów języka (Pruszewicz, Kania, Spionek),

• istnieją różnice w rozwoju poszczególnych aspektów mowy - opóźniony jest rozwój wszystkich aspektów mowy lub tylko niektórych z nich (Sawa),

• występują różnice pomiędzy poziomem rozwoju językowej sprawności systemowej i komunikacyjnej (Grabias).

Autorzy analizujący zjawisko opóźnienia rozwoju mowy patrzą na nie pod różnym kątem:

1. objawów

Zwracają tu uwagę na to, kiedy dziecko zaczęło mówić pierwsze słowa i zdania, jaki jest przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami kształtowania i rozwoju mowy, jaki jest stopień opanowania języka na wszystkich jego poziomach, które poziomy i jakie aspekty mowy rozwijają się z opóźnieniem, jaki jest poziom opanowania umiejętności sprawnego posługiwania się językiem (czyli sprawności komunikacyjnej)

2. przyczyn

Wyróżniają rozmaite postacie omawianego tu zjawiska:

- zewnątrzpochodne (w tym środowiskowe) i wewnątrzpochodne (w tym uwarunkowania genetyczne),

- będące przejawem indywidualnego tempa dojrzewania układu nerwowego lub zaburzeń rozwojowych,

- mające podłoże somatyczne lub psychiczne,

- będące następstwem patogennych - biologicznych lub psychospołecznych- czynników działających na organizm w różnych okresach rozwojowych (prenatalnym, perinatalnym i postnatalnym)

3. patomechanizmu i pochodzenia

Zastanawiają się, czy zaburzenie rozwoju mowy jest zaburzeniem pierwotnym czy wtórnym, na jakim tle opóźnienie powstało i jakie ma konsekwencje dla dalszego rozwoju jednostki, czy opóźnienie rozwoju mowy jest następstwem zakłócenia czy zaburzenia rozwoju, jaki jest jego wpływ na funkcjonowanie poznawcze i społeczno-emocjonalne dziecka.

Uwzględniając rozległość opóźnienia rozwoju mowy, T. Tarkowski wyróżnia:

- globalny opóźniony rozwój mowy - obejmujący mówienie i rozumienie,

- parcjalny opóźniony rozwój mowy - dotyczący niektórych aspektów mówienia i rozumienia.

Opóźnienie rozwoju mowy może tez być:

- równomierne, gdy wyniki uzyskanych podtestów mieszczą się poniżej przeciętnej,

- nierównomierne, kiedy wyniki w poszczególnych podtestach mieszczą się zarówno poniżej, jak i powyżej przeciętnej.

Autorzy w piśmiennictwie amerykańskim wyodrębniają trzy grupy dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy:

I grupa - to dzieci wykazujące opóźniony rozkwit mowy. Opóźnienie dotyczy tylko ekspresji językowej, natomiast rozwój rozumienia przebiega bez zakłóceń. W drugim roku życia dzieci takie posługują się zaledwie 50 słowami lub mają bogatszy zasób słownictwa czynnego, lecz nie potrafią stworzyć związku dwuwyrazowego. W trzecim roku życia obserwuje się gwałtowny rozwój mowy tych dzieci i pod koniec wskazanego okresu osiągają one poziom rozwoju języka analogiczny do rówieśników.,

II grupa to dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy, które towarzyszy innym deficytom rozwojowym,

II grupa to dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy (zaczynające późno mówić). Poziom zdolności sensomotorycznych i ilorazu inteligencji bezsłownej tych dzieci mieści się w normie, lecz mimo pozornie typowego rozwoju w innych obszarach wykazują one widoczne opóźnienie w przyswajaniu języka. W wieku dwóch lat maja ubogi zasób słownictwa (mniej niż 50 słów) i nawet wtedy, gdy z czasem ich zasób leksykalny powiększa się i osiąga poziom normalny, to opóźnienia są obserwowane nadal na innych poziomach używania języka (fonologii, składni, zdolności narracyjnych). Przed osiągnięciem wieku szkolnego większość z nich uzyskuje pod względem poziomu rozwoju językowego znacznie gorsze wyniki od rówieśników.

Powyższa klasyfikacja jest następstwem traktowania rozwojowych zaburzeń mowy tak, jak normalnych odmian rozwoju, tj. jedynie w kategoriach opóźnień, a nie odchyleń czy zaburzeń. Gdybyśmy tak chcieli spojrzeć to I grupę zjawisk powinno się traktować jako opóźnienie, II - jako zaburzenie, a III - jako odchylenie od normy.

Podobną systematykę proponuje Jastrzębowska wyróżniając trzy grupy dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy:

I grupa - dzieci z samoistnym (wycinkowym) opóźnieniem w rozwoju mowy. Zjawisko to wiąże się jedynie z indywidualnym (wolniejszym) tempem i rytmem rozwoju,

II grupa - dzieci z niesamoistnym opóźnieniem rozwoju mowy, których deficyt w nabywaniu kompetencji językowej lub sprawności realizacyjnych współwystępuje z innymi zaburzeniami (poznawczymi, sensomotorycznymi) lub jest zjawiskiem wtórnym do tych zaburzeń,

III grupa - dzieci, których zaburzenie rozwoju mowy jest zaburzeniem specyficznym (fragmentarycznym, pierwotnym), tzn. ich deficyt zdaje się ograniczać głównie do sfery językowej, w odróżnieniu od dzieci z grupy II, które wykazują bardziej globalny model opóźnienia rozwojowego. Ten typ opóźnienia w przyswajaniu języka (grupa III) nazywany jest przez jednych autorów afazją rozwojową, alalią, niedokształceniem mowy o typie afazji, a przez innych - afazją rozwojową lub specyficznym upośledzeniem rozwoju języka.

JAKIE WSKAŹNIKI ŚWIADCZĄ O OPÓŹNIENIU ROZWOJU MOWY?

W ICD-10 opóźnienie rozwoju mowy nie jest wyróżniane jako osobna kategoria diagnostyczna. W suplemencie do tej klasyfikacji sugeruje się zwrócenie uwagi na takie parametry i umiejętności, jak:

• liczba i jakość wymawianych dźwięków mowy,

• formy realizacji dźwięków (czy są to elizje, substytucje, deformacje, czy dźwięki realizowane prawidłowo),

• wymowa głosek w różnych sąsiedztwach fonetycznych i pozycjach w wyrazie,

• zasób słownictwa czynnego i biernego,

• dobór właściwego słownictwa,

• umiejętność stosowania słów zastępczych,

• budowa wypowiedzi, struktura zdania i posługiwanie się formami gramatycznymi,

• rozumienie przez dziecko wypowiedzi innych osób,

• rozumienie mowy dziecka przez otoczenie.

Umiejętności te odnosi się do norm rozwojowych, uwzględniających - poza innymi kryteriami - również czas pojawienia się poszczególnych etapów rozwoju mowy.

W ocenie zjawiska opóźnienia rozwoju mowy bierze się pod uwagę:

- kryterium ilościowe (ile dźwięków wymawia dziecko, jaki jest zasób jego słownictwa czynnego i biernego, czy konstruuje ono zdania proste czy złożone),

- kryterium jakościowe (poprawność wymowy dźwięków, słów, umiejętność konstruowania zdań logicznych i gramatycznie poprawnych),

- wiek, w którym dziecko realizuje pierwsze słowa, zdania,

- przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami kształtowania i rozwoju mowy,

- poziom rozumienia przez dziecko mowy innych i rozumienie jego mowy przez otoczenie oraz liczbę i jakość środków pozawerbalnych (czy dziecko nie nadużywa gestów i innych sposobów pozajęzykowego porozumiewania się).

JAK USTALIĆ STOPIEŃ OPÓŹNIENIA ROZWOJU MOWY?

Dla celów diagnostycznych istotne jest ustalenie stopnia opóźnienia rozwoju mowy. Opierając się na opracowanych przez H.Spionek wskaźnikach służących ocenie tego zjawiska ustalono, że o poważnym stopniu opóźnienia rozwoju mowy należy mówić wówczas, gdy mowa dziecka:

- rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego (dziecko jedynie gaworzy),

- dwuletniego jest na poziomie mowy dziecka rocznego (dziecko wymawia kilka słów),

- trzyletniego jest na poziomie mowy dziecka półtorarocznego (tworzy ono jedynie równoważniki zdań, a słownictwo jest na poziomie dziecka półtorarocznego),

- czteroletniego jest na poziomie mowy dziecka dwuletniego (dziecko formułuje zdania proste, jego słownictwo czynne jest na poziomie dziecka dwuletniego, tj. używa około 300 słów),

- pięcioletniego jest na poziomie mowy dziecka dwuipółletniego (dziecko tworzy nadal zdania proste, jego słownictwo jest na poziomie dziecka w wieku dwóch i pół lat),

- sześcioletniego jest na poziomie dziecka trzyletniego (pojawiają się zdania złożone, wymawia ono 1000-1500 słów),

- siedmioletniego jest na poziomie mowy dziecka w wieku trzech i pół lat.

Zdaniem H. Spionek, lekki stopień opóźnienia rozwoju mowy stwierdza się wówczas, gdy mowa dziecka dwuletniego jest na poziomie rozwoju mowy dziecka półtorarocznego lub gdy siedmio-ośmiolatek wykazuje stopień rozwoju mowy charakterystyczny dla dzieci pięcio-sześcioletnich.

Z. Tarkowski wyróżnia kilka stopni opóźnienia rozwoju mowy: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki. Stopień opóźnienia ustala się na podstawie badań testowych, wywiadu i obserwacji.

CZYM PRZEJAWIAJA SIĘ ZNIEKSZTAŁCENIA JĘZYKA NA POZIOMIE FONETYCZNYM I MORFOLOGICZNYM U DZIECKA Z OPÓŹNIONYM ROZWOJEM MOWY?

J.T. Kania uważa, że mowa opóźniona przedstawia w swoim obrazie zewnętrznym pewne wspólne cechy. Są to:

1. ograniczenie zasobu dźwięków,

2. zniekształcenie fonetycznej budowy wyrazów.

Ad 1. Ograniczenie zasobu dźwięków wynika z substytucji. Dziecko zastępuje jedną głoskę drugą i wówczas maleje zasób fonemów, jakimi się posługuje:

- większość głosek jest zastępowana przez t oraz a,

- samogłoski e oraz o są zastępowane przez a,

- spółgłoski dźwięczne są zastępowane przez ich odpowiedniki bezdźwięczne (np. b przez p; d przez t),

- do piątego - szóstego roku życia może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich (np. ś, ź, ć, dź, ń…),

- k, g mogą być zastępowane przez t, d lub opuszczane (np. kot - tot, ot),

- spółgłoski dentalizowane (s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż; ś, ź, ć, dź) mogą być zastępowane przez t lub d (np. sanki - tanki; zapałki - dapałki; cebula - tebula),

- ujednolicenie realizacji trzech szeregów głosek dentalizowanych poprzez realizowanie tylko jednego z nich (np. ś, ź, ć, dź),

- głoska ch może być zastępowana przez f lub k (np. chleb - kleb, fleb),

- głoska f może być zastąpiona przez h (np. fotel - hotel),

- głoska r może być zastępowana przez l lub j (np. ryba - lyba, jyba),

- głoska l może być zastąpiona przez j (np. lalka - jajka),

- głoska ł może być zastępowana przez w (np. łapa - wapa),

- głoska w może być wymawiana jak ł lub ch (np. wata - łata, chata),

- zdarza się również, że prawie wszystkie spółgłoski są opuszczane, a mowa opiera się jedynie na samogłoskach.

Ad 2. Zniekształcenie fonetycznej budowy wyrazów przejawia się nieprawidłową wymową słów, ich zniekształceniem w wyniku opuszczania i przestawiania głosek czy sylab. W przypadku opóźnienia rozwoju mowy obserwuje się zbyt długo występujące (tj. po zakończeniu okresu swoistej wymowy dziecięcej) zjawiska, do których zaliczamy:

- metatezy, czyli przestawki głoskowe lub sylabowe (np. ławka - wałka),

- elizje, czyli opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie (np. kot - ot, ko),

- opuszczanie sylab początkowych (np. kanapa - napa),

- zmniejszanie liczby sylab w wyrazie,

- redukcja grup spółgłoskowych (np. szczotka - śotka),

- częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych,

- wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi wypowiedzieć w izolacji czy w sylabach.

Poza wymienionymi przez Kanię zjawiskami - uznawanymi za normalne w procesie rozwojowym, jeśli występują we właściwym czasie, tj. do piątego - szóstego roku życia - również inne, charakterystyczne dla wymowy dziecięcej, zjawiska językowe mogą być symptomami opóźnienia rozwoju mowy, zwłaszcza gdy obserwuje się je w mowie dziecka, które ukończyło 7 lat. Są to:

- kontaminacje, czyli tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch różnych wyrazów,

- reduplikacje (powtarzanie) sylab końcowych lub akcentowanych,

- asymilacje, czyli upodobnienia,

- augmentatywy, czyli specyficzne zgrubienia wyrazów (np. jabłucho),

- używanie sylab początkowych w znaczeniu całego wyrazu,

- zniekształcanie wyrazów, tzw. neologizmy dziecięce lub nowotwory językowe.

Gdy w.w. zjawiska pojawiają się w okresie intensywnego rozwoju językowego, są uznawane za normę, gdyż stwierdza się je u większości dzieci, które nie ukończyły siódmego roku życia. W takich przypadkach nieprawidłowości wymowy są następstwem niskiej sprawności aparatu artykulacyjnego, przejawem braku dojrzałości układu nerwowego, co uniemożliwia dziecku wykonywanie trudnych, precyzyjnych ruchów, niezbędnych przy wymowie trudnych połączeń spółgłoskowych oraz głosek pojawiających się jako ostatnie. Jeżeli wymienione wyżej zachowania językowe utrzymują się zbyt długo, są świadectwem występowania istotnych klinicznie przyczyn. Mówi się wówczas o opóźnieniu rozwoju artykulacji lub ogólnie o opóźnieniu rozwoju mowy

1

---