Wpływ sztuki romańskiej

Najważniejsze romańskie założenia klasztorne powstały przy budowie klasztorów Benedyktynów z fundacji Bolesława II Śmiałego: Tyniec (z trójapsydialną partią wschodnią i układem opartym na wzorach z Cluny) oraz Mogilno (z czteropolowym sklepieniem krzyżowym na jednym masywnym filarze).Jedno z najlepiej zachowanych wnętrz romańskich w Polsce stanowi krypta Św. Leonarda z II katedry wawelskiej (Wawel) ukończona ok. 1118. Rozmach i bogactwo II katedry wawelskiej z dwukondygnacyjnym korpusem wieżowym i emporami ponad nawami bocznymi oddziałały na kolegiatę w Tumie pod Łęczycą, konsekrowaną w 1161. Pozostałe czołowe kościoły romańskie zbudowano w: Inowłodzu, Kruszwicy, Trzemesznie, Strzelnie, Czerwińsku.
Najstarsze przykłady rzeźby przedromańskiej to: głowica kolumny z transeptu I katedry na Wawelu z 1. połowy XI w. z płaskorzeźbioną taśmową plecionką pętlową, trzon kolumny z plecionką sieciową i płyta przegrody chórowej z plecionką ze wstęgi dwupasmowej. Są to kreacje przedromańskie, wywodzące się ze wzorów włosko-karolińskich i wykonane przez kamieniarzy włoskich.
Rzeźba romańska pojawiła się ok. 1100 i do 1140 były to wyłącznie motywy ornamentalne i zoomorficzne: np. kapitele bliźnie z Tyńca z motywami ptaków przy Drzewie Życia oraz Gryfy przy Drzewie Życia w kolegiacie wiślickiej, ponadto lwy portalowe (Ślęża) z 1. połowy w. XIII.
Najstarszym przykładem romańskiej rzeźby figuralnej są rzeźby portalowe w kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku zamykające krąg oddziaływania wpływów włoskich. Do najciekawszych przykładów należy grupa tympanonów fundacyjnych z wizerunkami fundatorów wręczających model budowli (Wrocław, Strzelno). Jednym z głównych wyobrażeń w rzeźbie figuralnej był Chrystus (Jezus) na majestacie (np. Tum pod Łęczycą, ok. 1160), unikatem są kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie z ok. 1190, z trzonami dzielonymi na strefy i figurami w niszach arkadowych. Czołowymi zabytkami odlewnictwa z dekoracją figuralną są Drzwi Płockie (1152-1154) znajdujące się obecnie w Soborze św. Zofii w Nowogrodzie, a także Drzwi Gnieźnieńskie z ok. 1180 ze scenami męczeństwa św. Wojciecha.

Gotyk w sztuce polskiej

Architektura

Gotyk w sztuce polskiej pojawił się na początku XIII w., głównie dzięki działalności architektonicznej cystersów, którzy, opierając się na wzorach burgundzkich, wznieśli w Małopolsce grupę kościołów bazylikowych, trójnawowych, ze sklepieniami (Jędrzejów, Sulejów, Koprzywnica, Wąchock). Także silne były wpływy saskie, zwłaszcza w cysterskich klasztorach Śląska (Lubiąż, Henryków, Krzeszów). Ostrołukowe arkady pojawiły się w ceglanych kościołach zakonów żebraczych - dominikanów i franciszkanów, np. w Sandomierzu ok. 1226. W poszczególnych częściach Polski tworzyły się odmienne tradycje artystyczne, np. w szkole krakowskiej łączono cegłę z kamieniem, zazwyczaj w bazylikowym układzie korpusu o filarowo-szkarpowym systemie konstrukcyjnym, rezygnującym z łuków przyporowych, a także z wydłużonym wielobocznym prezbiterium, np. kościoły: Mariacki, Św. Katarzyny, Bożego Ciała. Na Pomorzu Zachodnim ceglanym ścianom towarzyszyła ceglana dekoracja (Stargard).
Specyfiką Pomorza Wschodniego były kościoły halowe z dużą wieżą od strony zachodniej. Świątynie halowe często budowano też w Wielkopolsce i na Mazowszu. W panoramie wielkich miast średniowiecznych wyróżniały się katedry gotyckie wznoszone na fragmentach budowli romańskich jako trójnawowe bazyliki z wieżami w fasadzie zachodniej: Wrocław od 1244, Kraków od 1320, Poznań ok. 1420, Gniezno od 1342. W ich wnętrzach wysoki poziom osiągnęły sklepienia: krzyżowo-żebrowe, trójdzielne, gwiaździste, kryształowe.
Sklepienie krzyżowo-żebrowe z XIV w.
Rozwój miast sprzyjał architekturze mieszczańskiej: oprócz kamienic wznoszono wspaniałe ratusze będące dumą miast (Toruń, Gdańsk, Kraków, Wrocław), a także Sukiennice (Kraków). W końcu XV w. miasta otaczano murami z basztami i bramami obronnymi (Kraków, Szydłów, Paczków). Kraków otrzymał nową siedzibę uniwersytetu (Collegium Maius). Architekturę obronną reprezentowały warowne zamki wyżynne (Smoleń, Chęciny, Niedzica, Bolków) i nizinne (Czersk, Ciechanów, Kruszwica), wśród których odrębną grupę tworzyły zamki krzyżackie (Malbork) i biskupie (Kwidzyń, Lidzbark). Rzeźba gotycka w swojej wczesnej fazie wchodziła w integralny związek z architekturą i ścierała się z tradycją romańską.
Kolejne etapy stylistyczne były wynikiem wpływów czeskich, austriackich, śląskich i saskich. Posągowy styl XIII w. pojawił się ok. 1270 w portalu Św. Jadwigi przy kościele Cystersek w Trzebnicy. Dalszy rozwój plastyki gotyckiej wykazywał coraz większe wartości dekoracyjno-linearne, rozluźnienie formy, giętkość, elastyczność konturu i falistość przedstawianych tkanin - cechy te kształtowały styl XIV w. Powstały wówczas nagrobki książąt piastowskich, m.in. Henryka IV Probusa, a także królewskie nagrobki w katedrze wawelskiej: Władysława I Łokietka (1341-1346), Kazimierza III Wielkiego (ok. 1380). Od lat 70. XIV w. sztuce śląskiej, i w pewnej mierze małopolskiej, nadawali ton działający w Pradze słynni budowniczowie i rzeźbiarze Parlerowie, którzy wpłynęli nie tylko na udoskonalenie techniki kamieniarskiej, ale stworzyli realistyczny portret i podjęli temat nagrobka kamiennego z posągiem zmarłego na wieku.

Rzeźba

Ok. 1400 polską rzeźbę gotycką opanował tzw. styl piękny, z charakterystycznymi przedstawieniami Pięknych Madonn, krucyfiksów i kompozycji typu Pietà. Styl ten podkreślał elementy uczuciowości, bólu, cierpienia lub radości (Madonna z Krużlowej po 1400, Pietà w kościele Św. Barbary w Krakowie z ok. 1405). Najważniejszym zjawiskiem była działalność w Krakowie W. Stwosza - twórcy ołtarza w kościele Mariackim w latach 1477-1489, kamiennego krucyfiksu Slackera tamże ok. 1491 i marmurowego nagrobka króla Kazimierza IV Jagiellończyka w katedrze wawelskiej z 1492.

Najpoważniejszym ośrodkiem rozwoju malarstwa gotyckiego był Kraków jako największe centrum rozwoju polskiej sztuki średniowiecznej. Malarstwo tablicowe zostało poprzedzone osiągnięciami w dziedzinie malarstwa ściennego, witrażownictwa oraz iluminatorstwa. Najcenniejszy jest duży zespół witraży z kościoła Mariackiego z końca XIV w., posiadający stylistyczny rodowód francuski. Mimo konkretnego programu ikonograficznego, ze względu na słabo widoczne sceny figuralne, pełni on głównie rolę dekoracyjną, podobnie jak późniejsze zespoły z prezbiterium kościoła Bożego Ciała oraz witraże dominikańskie z ok. 1400 wypełniające tylko część okien. Malarstwo ścienne z reguły dekorowało wnętrza kościelne i krużganki klasztorne. Charakterystyczne przykłady pochodzą z przełomu XIV i XV w. Należą one do epoki stylu miękkiego, ilustrującego nowe elementy idei religijnej, w której miejsce treści hagiograficznych zajęły sceny z życia Marii i Chrystusa, włącznie ze scenami pasyjnymi, np. Chrystus w tłoczni mistycznej (1440) i Zwiastowanie (ok. 1436) w klasztorze Franciszkanów. Obok malarstwa typu zachodniego zachowały się malowidła bizantyjsko-ruskie wykonane z inicjatywy Władysława II Jagiełły, a następnie Kazimierza IV Jagiellończyka (Kraków, Sandomierz - katedry, Lublin). W XV w. malarstwo tablicowe rozwijało się pod silnym wpływem Czech i Śląska, skąd pochodziło wielu malarzy, którzy wraz z Polakami tworzyli w Krakowie 100-osobową grupę anonimowych z reguły twórców.
Szkoła krakowska reprezentuje swoiste wartości plastyczne, stanowiące połączenie uduchowienia i tendencji realistycznych z wyrazistymi typami postaciowymi. Inne jej cechy to płaszczyznowy linearyzm, "pionowe podłogi", hieratyzm i skromna gama barwna. Przykładami mogą być: Epitafium Wierzbięty z Branic (ok. 1425), Ołtarz z Ptaszkowej (1430-1440), Tryptyk Świętej Trójcy (ok. 1467) z kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu. Wpływy niderlandzkie i południowoniemieckie cechują rozwijające się bujnie malarstwo Torunia, Elbląga i Gdańska.

Renesans w sztuce polskiej

Renesans polski został zapoczątkowany przez budowę nowego pałacu królewskiego na Wawelu w 1504 z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka, autorem projektu był przypuszczalnie murator Ebreard (Erhard).

Architektura

Główne cechy tej budowli: jednotraktowość, piano nobile na II piętrze, wysoki dach i gradację stylistyczną elementów kamieniarskich na poszczególnych kondygnacjach realizowano także w kolejnych etapach rozbudowy za Zygmunta I (od 1506 do 1510), kiedy to ukończono drugi pałac stanowiący obecnie północne skrzydło zamku. Szczupłym zespołem wykonawców kierował Franciszek Florentczyk zatrudniający Włochów i Węgrów, np. Jana z Koszyc. Kontynuatorem Florentczyka był B. Berrecci - autor słynnej kaplicy Zygmuntowskiej. Na zamku, który ukończono w 1536, pracowali też J. Cini i B.Z. de Gianotis.
Kraków promieniował elementami nowego stylu obejmującego cały kraj w 2. połowie XVI w., co znalazło wyraz w architekturze innych zamków (Niepołomice, Pieskowa Skała, Brzeg), posiadających dziedzińce arkadowe w różnym stopniu inspirowane rezydencją wawelską. Najwspanialszy ratusz epoki renesansu w Polsce powstał w Poznaniu (architekt G.B. Quadro). Często stosowano podcienia i attyki (Kazimierz). Najlepszą realizację urbanistyczno-architektoniczną stanowi zaprojektowany przez B. Morando Zamość.
W architekturze sakralnej upowszechniano typ kopułowej kaplicy grobowej. W 2. połowie XVI w. zaczęto wprowadzać koncepcje manierystyczne (manieryzm), pełne atektonicznej dekoracyjności, np. budowle S. Gucciego - pałac Mirów w Książu Wielkim, kaplica Firlejów w Bejscach. W Gdańsku, Toruniu i Elblągu dominowały wówczas wpływy niderlandzkie (Sztuka niderlandzka) i łączenie wątku ceglanego z dekoracyjnymi detalami kamiennymi. Główni przedstawiciele tego nurtu to w Gdańsku A. van Opbergen (Arsenał, Ratusz starego miasta), A. van den Blocke i W. van den Blocke (fasada Dworu Artusa i Złota Brama).

Rzeźba

W rzeźbie renesansowej ważne miejsce zajmuje wprowadzony przez Włochów typ nagrobka przyściennego, który zastąpił baldachimową strukturę sarkofagów gotyckich. Jest to wnęka oparta na schemacie łuku triumfalnego, a w niej przedstawienie jakby uśpionej postaci zmarłego, np. w nagrobku Zygmunta I (B. Berrecci). Ten typ nagrobka miał również odmianę piętrową. Najwybitniejszymi twórcami w kamieniu byli: B.Z. de Gianotis, G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz, S. Gucci. W zakresie rzeźby drewnianej wyjątkowy tematycznie jest zespół głów w kasetonach stropowych sali Poselskiej na Wawelu (S. Tauerbach z Wrocławia, ok. 1535).

Malarstwo

Malarstwo XVI w. znacznie wolniej aniżeli rzeźba i architektura przyjmowało formy renesansowe, co wynikało z bardzo silnej tradycji gotyckiej twórców cechowych, a także ich odbiorców. Ponadto w Polsce działało mniej włoskich malarzy aniżeli architektów i rzeźbiarzy. Największe znaczenie miało początkowo malarstwo miniaturowe o cechach gotycko-renesansowych: Kodeks Behema, Graduał Jana Olbrachta (1499-1506), Pontyfikał Erazma Ciołka (ok. 1515). Szczytowym punktem rozwoju sztuki miniatorskiej była twórczość S. Samostrzelnika, górującego już nad tradycją gotyku i ukształtowanego pod wpływem sztuki południowoniemieckiej: Przywilej kanclerza Szydłowieckiego (1519), Modlitewnik Zygmunta I (1524), Ewangeliarz Piotra Tomickiego (1534), Samostrzelnik zajmował się również malarstwem ściennym, np. Ukrzyżowanie w klasztorze Cystersów w Mogile (1538). Przykładów polichromii renesansowej dostarczają również fryzy w komnatach i na krużgankach zamku na Wawelu (tworzyli je m.in. H. Dürer i M. Lentz). Czołowym twórcą reprezentacyjnych portretów był M. Kober.
Rzemiosło polskie wykazuje wpływy Norymbergi - oprócz licznych importów w zakresie złotnictwa i ludwisarstwa w Krakowie działał norymberczyk H. Beham - twórca dzwonu Zygmunta (1520). Wyrobem krakowskich złotników jest Srebrny kur bractwa strzeleckiego ufundowany ok. 1565. Najsilniejsze cechy złotnicze oprócz Krakowa miały Gdańsk, Poznań, Wilno i Lwów. W 1552 wzornik złotniczy wydał poznański złotnik E. Kamyn.

Sztuka barokowa

Barok w architekturze wczesnej fazy wystąpił równolegle z nurtem renesansowo-manierystycznym i był związany z kontrreformacją oraz działalnością jezuitów pod koniec XVI w., kiedy to przeniesiono do Polski wzory kościoła Il Gesù (Rzym), zastosowane w Nieświeżu (1586 -1599), Lublinie (1586-1604), Krakowie (od 1596), Kaliszu (1587-1596).

Architektura

Kościoły te reprezentowały nowy system przestrzenny wczesnego baroku, którego surowe, wytworne i monumentalne formy rozwijały się w kręgu królewskiego dworu Wazów - przebudowa pałacu na Wawelu (G.B. Trevano) i kaplica Wazów w katedrze. Chętnie wykorzystywano brunatny marmur chęciński oraz czarny marmur dębnicki.
Okazałym rezydencjom nadawano symetryczne plany i osiowe układy (pałac biskupi w Kielcach), wzniesiono w Warszawie Zamek Królewski (1598-1619), a także Zamek Ujazdowski. Częstym elementem były alkierze, a w większych realizacjach - wewnętrzne dziedzińce i wieże narożne (Łańcut, Kruszyna). Wpisany w fortecę manierystyczny zamek Krzyżtopór w Ujeździe (W. Senes, 1631-1644) pozostał obiektem wyjątkowym, chociaż typ palazzo in fortezza występował często głównie na kresach (Podhorce, Brody).
W 2. połowie XVII w. dominował już nurt dekoracyjny z bogatym wystrojem - Wilanów (A.W. Locci), wpływy holenderskie i francuskie zaznaczyły się w twórczości Tylmana z Gameren - pałac Krasińskich w Warszawie, pałace w Nieborowie, Lubartowie.
Barok typu rzymskiego reprezentował K. Bażanka - kościoły w Imbramowicach i w Krakowie, oraz P. Ferrari - kopuła kościoła Filipinów w Gostyniu i przebudowa kościoła w Lądzie (1728-1735). W okresie późnego baroku i rokoka nastąpila recepcja lekkich i fantazyjnych form sasko-francuskich wprowadzanych przez architektów drezdeńskich.
W wyniku mecenatu Sasów w Warszawie powstała Oś Saska i wschodnie skrzydło Zamku Królewskiego. Działali tam K.F. Pöppelmann, M.D. Pöppelmann, G. Chiaveri. Okazałe pałace wzniesiono na prowincji - w Białymstoku (architekci J. Deybel, J.H. Klemm) i w Radzyniu Podlaskim (J. Fontana). Na Wileńszczyźnie wyróżniał się K. Glaubitz, a w kręgu lwowskim B. Meretyn wprowadzający ornamentykę rokokową - katedra Św. Jura i ratusz w Buczaczu.

Malarstwo

Malarstwo epoki baroku początkowo wyrastało w atmosferze wytworzonej przez sobór trydencki i niosło z sobą treści religijno-moralne. Głównymi twórcami byli: T. Dolabella, K. Boguszewski, H. Han. Rozwijało się malarstwo epitafijne (Epitafium) i trumienne na blasze miedzianej, a przede wszystkim portretowe, na które było duże zapotrzebowanie w środowisku sarmackim. Najwybitniejszym portrecistą był pracujący w Gdańsku D. Schulz.
W związku z wojnami XVII w. rozwinęła się batalistyka - szczególnie w kręgu Jana III Sobieskiego, gdzie wyróżniał się portrecista J. Tretko. Pałac w Wilanowie zdobili: J. Siemiginowski, C. Callot, M.A. Palloni. W XVIII w. dominowała indywidualność S. Czechowicza działającego w Krakowie i Podhorcach. Sztukę późnego baroku reprezentuje też T. Kuntze-Konicz, a malarstwo ścienne realizowali m.in. J. Neunhertz, W. Żebrowski.

Rzeźba i rzemiosło artystyczne

W rzeźbie wczesnego baroku wyróżnili się W. i A. van den Blocke'owie - twórcy gdańskich nagrobków z postaciami klęczącymi. Rzeźbę figuralną i ornamentalną w stiuku najlepiej realizowali: G.B. Falconi, B. Fontana, a na dworze Sobieskiego - dekorator Wilanowa A. Schlüter. Wyjątkową pozycję w rzeźbie polskiej zajęło środowisko lwowskie - A. Osiński, Pinzel.
Rzemiosło artystyczne przyswoiło sobie elementy orientalne (orientalizm), które łączyło z tradycją europejską, co znalazło wyraz w produkcji gobelinów (Nieśwież), pasów kontuszowych (Słuck), kilimów (Brody). Najsilniejsze ośrodki złotnicze i meblarskie wytworzyły Kraków i Gdańsk, a najwybitniejszymi złotnikami byli: A. Mackensen, J.Ch. Bierpfaff. Jednym z czołowych dzieł jest tzw. Monstrancja Kordeckiego na Jasnej Górze z 1672 autorstwa W. Grotka z Warszawy.

Klasycyzm w sztuce polskiej

Klasycyzm polski rozwijał się od ok. 1760 i był artystyczną odpowiedzią na racjonalizm wieku oświecenia. W początkowej fazie współbrzmiał z silnymi tradycjami baroku i rokoka, ok. 1780 ukształtował się w odmianę miejscową tzw. stylu Stanisława Augusta.

Architektura

Głównym ośrodkiem jego rozwoju była Warszawa, gdzie w architekturze najważniejszymi realizacjami były: gruntowna przebudowa Zamku Królewskiego wg projektów architektów tej miary, co: J. Fontana, V. Louis, D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer, oraz zespół pałacowo-parkowy Łazienki.

Wzory palladiańskie (palladianizm) samodzielnie interpretował S.B. Zug, który ulegał też wpływom radykalnego klasycyzmu francuskiego. Palladianistą był również P. Aigner - autor fasady kościoła Św. Anny w Warszawie (1786-1788) oraz kościoła Św. Aleksandra (1818-1826). Idee palladiańskie realizowano też w popularnym typie pałacu z portykiem kolumnowym - S. Zawadzki (Śmiełów, Dobrzyca, Lubostroń), J. Kubicki (Bejsce, Belweder w Warszawie). Najsurowsze formy stosował W. Gucewicz w przebudowie katedry w Wilnie.
W czasach Królestwa Kongresowego czołową postacią był A. Corrazzi - autor pałacu Staszica, zabudowy Placu Bankowego, Teatru Wielkiego (1825-1832).
Rzeźbę klasycystyczną reprezentował pracujący dla króla J. Monaldi, a także F. Pinck.

Oświecenie

W okresie Królestwa czołowym rzeźbiarzem był J. Tatarkiewicz.

Malarstwo

Malarstwo polskie tego czasu najwięcej zawdzięcza M. Bacciarellemu, który, będąc malarzem nadwornym króla, zorganizował "malarnię" na Zamku stanowiącą rodzaj niewielkiej Akademii Sztuk Pięknych, przyczyniając się tym samym do rozwoju narodowej szkoły malarstwa polskiego. Pozostawił ok. 200 portretów wybitnych osobistości, w tym wiele wizerunków królewskich. Najwybitniejszym weducistą Warszawy był B. Belotto zwany Canaletto, portrecistami zaś - G.B. Lampi, J. Grassi, a dekoratorami - J.B. Pillment, J.B. Plersch.

Rzemiosło artystyczne

Nurt rodzajowy zapoczątkował J.P. Norblin, a kontynuowali Z. Vogel i K. Wojniakowski. W Wilnie działał F. Smuglewicz, a polskie szkolnictwo artystyczne zreorganizował na wzór francuski A. Brodowski. W dziedzinie miniatury mistrzami byli S. Marszałkiewicz i A. Kucharski. Rzemiosło artystyczne zawdzięczało wiele m.in. powstałym wówczas manufakturom ceramiki (Belweder, Korzec).

Architektura

Wygasający w połowie XVIII stulecia klasycyzm został zastąpiony w architekturze stylami historycznymi, początkowo wynikającymi z romantycznego kultu przeszłości. Dużą popularność zyskał neogotyk (K.M. Lanci, H. Marconi, A. Idźkowski) i neorenesans (J. Gay, F. Pokutyński). Rozwój i modernizacja wielkich miast (Warszawa, Lwów, Poznań, Kraków) spowodowały zapotrzebowanie na okazałe gmachy użyteczności publicznej, a także liczne kamienice czynszowe w gęstej zabudowie.

W Krakowie najznakomitsze realizacje w duchu historyzmu stworzyli: T. Pryliński - przebudowa Sukiennic (1875-1879), F. Księżarski - neogotycki gmach Collegium Novum UJ, J. Zawiejski - Teatr im. J. Słowackiego (1893), a w Warszawie P. Dziekoński, S. Szyller - Gmach Zachęty (1898-1900), Politechnika (1901).

---