I Geografia - nauka przyrodnicza i społeczna zajmująca się badaniem powierzchni Ziemi jej zróżnicowaniem przestrzennym pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, a także powiązaniami pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a działalnością społeczeństw ludzkich.
Przedmiotem badań geografii jest środowisko geograficzne obejmujące zarówno przyrodę, jak i gospodarkę. Geografia ma więc dwa przedmioty badań: środowisko naturalne oraz człowieka i jego działalność. Jest więc nauką dualistyczną.
Podstawą tej nauki jest badanie przestrzennych zależności, a najczęściej stosowanym narzędziem jest mapa.
opisowe - przeglądowy opis cech miejsca i ludności go zamieszkującej,
analityczne - odpowiedź na pytanie, dlaczego jakieś zjawiska występują na danym obszarze.
1. Geografia fizyczna zajmująca się środowiskiem przyrodniczym, jego cechami, przestrzennym zróżnicowaniem tych cech oraz zjawiskami je kształtującymi. W skład geografii fizycznej wchodzą:
2. Geografia społeczno-ekonomiczna (geografia człowieka, antropogeografia) zajmująca się wszelkimi aspektami działalności człowieka, przestrzennymi strukturami życia społecznego i gospodarczego oraz poszczególnych działów gospodarki. W dziale geografii społeczno-ekonomicznej wyróżnia się:
3. Geografia regionalna zajmująca się kompleksowym opisem środowiska geograficznego regionów.
Greccy uczeni jako pierwsi zajmowali się geografią jako nauką i filozofią. Największy wkład wnieśli Tales z Miletu, Herodot, Eratostenes, Arystoteles, Strabon i Ptolemeusz. Rzymianie w czasie swoich podbojów rozwinęli sztukę rysowania map.
II Geodezja - nauka zajmująca się ustalaniem wielkości i kształtu Ziemi oraz określaniem położenia punktów na jej powierzchni.
Wynikiem geodezyjnych pomiarów terenowych i prac kameralnych są różnego typu opracowania graficzne np. mapy czy profile ale także dokumenty tekstowe o charakterze prawnym
Współczesna geodezja dzieli się na:
geodezję niższą (geodezja ogólna, szczegółowa, miernictwo) - naukę o pomiarach wykonywanych na powierzchniach małych, o promieniu nie większym niż 15,6 km co obejmuje około 750 km², bez uwzględniania kulistości Ziemi[1].
III Geofizyka - dyscyplina w dziedzinie nauk o Ziemi, w której bada się Ziemię, jako planetę metodami naukowymi używanymi w fizyce.
Przedmiotem badań w geofizyce są procesy fizyczne zachodzące obecnie oraz w przeszłości w geosferach: litosferze, atmosferze i hydrosferze. Celem badań geofizycznych jest wyjaśnienie zjawisk obserwowanych w Ziemi na gruncie pojęć i terminów fizyki wykorzystując prawa i teorie fizyki.
Geofizyka składa się z 5 podstawowych dziedzin:
fizyki Ziemi,
nauk o atmosferze i oceanie,
hydrologii,
fizyki przestrzeni kosmicznej,
badań polarnych
Do grona światowej sławy geofizyków należą np.
Maurycy Pius Rudzki (1862-1916)- Autor ok. 150 prac z geofizyki (o kształcie Ziemi, meteorologii, rozchodzeniu się fal sejsmicznych i astrofizyki). Rozwinął teorię kul gazowych.
Emil Wiechert (1861-1928)- Przyczynił się do odkrycia elektronu, prowadził również badania promieniowania katodowego. Był pierwszym geofizykiem który przedstawił weryfikowalny model budowy wnętrza Ziemi. Był jednym z pionierów badań w zakresie fal sejsmicznych, ulepszył konstrukcję sejsmografu i zapoczątkował wykorzystywanie małych, sztucznie wzbudzanych wstrząsów sejsmicznych w badaniach naukowych.
Andrij Mohorovičić (1857- 1936)- Jest odkrywcą strefy przejściowej pomiędzy skorupą i płaszczem Ziemi znanej jako nieciągłość Mohorovičicia.
czasem zalicza się do nich także wielkich fizyków: np.
Galileusza (1564-1642)- potwierdził teorię heliocentryczną Kopernika przez odkrycie księżyców Jowisza, udoskonalił tzw. "kompas geometryczny i wojskowy", odkrył fazy Wenus, jego bardzo ważnym odkryciem było odkrycie zjawiska bezwładności.
Izaaka Newtona (1643-1727)- Jako pierwszy wykazał, że te same prawa rządzą ruchem ciał na Ziemi jak i ruchem ciał niebieskich. Jego dociekania doprowadziły do rewolucji naukowej i przyjęcia teorii heliocentryzmu. Głosił, że światło ma naturę korpuskularną, czyli że składa się z cząstek. Ogłosił trzy uniwersalne zasady dynamiki
oraz matematyków: np.
Johanna Carla Friedricha Gaussa (1777-1855)- skonstruował przyrząd, tzw. heliotrop, w którym wykorzystuje się promienie Słońca do pomiaru krzywizny, opracował także odwzorowanie kartograficzne elipsoidy obrotowej na płaszczyznę, które jest podstawą dwóch obecnie obowiązujących w Polsce odwrorowań - układu 2000 (dla map wielkoskalowych) i 1992 (dla map średio- i małoskalowych).
IV Geologia- jedna z nauk o Ziemi, zajmuje się budową, własnościami i historią Ziemi oraz procesami zachodzącymi w jej wnętrzu i na jej powierzchni, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom.
W miarę postępu badań wyodrębniły się liczne działy geologii, które dzisiaj są w znacznym stopniu naukami samodzielnymi. Najważniejszymi z nauk geologicznych są:
Geologia podstawowa
Geologia stosowana - wykorzystuje wyniki geologii podstawowej do celów praktycznych;
V Ziemia − trzecia licząc od Słońca, a piąta co do wielkości planeta Układu Słonecznego. Pod względem średnicy, masy i gęstości jest to największa planeta skalista Układu.
Planeta uformowała się 4,54 miliarda lat temu. Ziemia, podobnie jak i pozostałe planety skaliste, ma skalną powłokę. Pod względem masy i średnicy jest to największa planeta skalista Układu Słonecznego. Ma również największą gęstość, najsilniejsze pole magnetyczne i grawitacyjne oraz najszybszy ruch obrotowy. Jest to jedyna znana planeta, na której są aktywne płyty tektoniczne. Kształt Ziemi zbliżony jest do elipsoidy obrotowej, kuli lekko spłaszczonej na biegunach. Rzeczywisty kształt planety jest nazywany geoidą - jest to powierzchnia prostopadła do pionu w każdym jej punkcie.
Metody badań:
Metoda stratygraficzna - polega na ustalaniu kolejności zdarzeń na podstawie układu warstw skalnych. Jeśli warstwy skał nie zmieniły swego pierwotnego położenia, są niezaburzone, to zawsze warstwy leżące głębiej są starsze, płycej położone - młodsze.
Metoda paleontologiczna opiera się na badaniu zawartych w skałach szczątków organicznych z minionych epok geologicznych. Skamieniałości organizmów, które pojawiły się na krótko, ale występowały powszechnie, na dużych obszarach nazywa się skamieniałościami przewodnimi.
Metoda fizykochemiczna polega na określeniu wieku skał, minerałów, pozostałości organicznych (kości, muszle) na podstawie ich własności fizykochemicznych.
Ery i najważniejsze wydarzenia:
Ery prekambryjskie - archaiczna i proterozoiczna:
- formuje się skorupa ziemska, atmosfera i hydrosfera
- tworzą się tarcze i platformy - fundamenty kontynentów
- powstaje w wodach życie - rozwijają się prymitywne organizmy
Era paleozoiczna:
- żyją organizmy, które utworzyły skamieniałości przewodnie tej ery - trylobity, graptolity
- stopniowy rozwój życia - pojawiają się kręgowce, wśród nich prymitywne ryby, płazy, gady - życie z - wody wychodzi na ląd
- rozwijają się rośliny lądowe, w karbonie lasy tworzą olbrzymie skrzypy, widłaki, paprocie drzewiaste, które są podstawą do wytworzenia się węgla w tym okresie
- mają miejsce dwie potężne orogenezy: starsza - kaledońska i młodsza - hercyńska
- zmienia się przestrzenny układ kier kontynentalnych
- klimat wykazuje duże wahania, występują klimaty równikowe, umiarkowane i okołobiegunowe u schyłku ery następuje wielkie wymieranie - wyginęło około 90% gatunków zwierząt
Era mezozoiczna:
- zmienia się rozkład lądów i mórz, mają miejsce transgresje i regresje mórz, czyli zalewanie obszarów - lądowych i ustępowanie mórz z lądów
- następuje silny rozwój gadów, pojawiają się pierwsze ptaki i pierwsze ssaki
- pojawiają się naczelne
- w morzach żyje bogata fauna - głowonogi: amonity i belemnity utworzą skamieniałości przewodnie - z ich obumarłych szczątków tworzą się pokłady wapieni
- rozpoczynają się pierwsze ruchy orogenezy alpejskiej
- z końcem ery wymierają wielkie gady lądowe, głowonogi i wiele innych gatunków
Era kenozoiczna:
- jest najkrótszą erą, ale nadal trwającą
- kształtuje się współczesny układ i rzeźba lądów i mórz
- pojawia się człowiek, w świecie zwierzęcym dominują ssaki
- w wyniku ruchów orogenezy alpejskiej powstają wielkie masywy górskie
- występują znaczące zmiany klimatu doprowadzające do rozwoju i zaniku lądolodów i lodowców
- ocieplenie klimatu powoduje zanik lądolodu na półkuli północnej, znaczącym czynnikiem rzeźbotwórczym stają się wody płynące, wiatr, a później człowiek
VI Skały są to duże skupiska minerałów jednorodnych lub różnorodnych. Ze względu na sposób powstania wyróżnia się skały:
Skały magmowe - jeden z trzech głównych typów skał budujących skorupę ziemską, powstałych wskutek krystalizacji lub zakrzepnięcia magmy w głębi skorupy ziemskiej lub lawy na powierzchni Ziemi.
Przykłady: bazalt, porfir, diabaz, pegmatyt, aplogranit, granit itp.
Skały osadowe (sedymentacyjne) -powstają przez nagromadzenie się materiału przynoszonego przez czynniki zewnętrzne (np. wodę, lodowiec, wiatr), na skutek jego osadzania się lub wytrącania z roztworu wodnego. Nauka zajmująca się powstawaniem skał osadowych to sedymentologia.
Przykłady: sól kamienna, gips, krzemienie, piaskowce, wapienie, szarogłazy, mułowce
Skały metamorficzne (skały przeobrażone) powstałe ze skał magmowych bądź osadowych (jak również niekiedy innych metamorficznych) na skutek przeobrażenia (metamorfizmu) pod wpływem wysokich temperatur (np. w pobliżu ognisk magmy) lub wysokiego ciśnienia (np. w strefach subdukcji), oraz związanych z nimi procesów chemicznych. Metamorfizm powoduje zmiany składu mineralnego, czasami też chemicznego skał oraz ich struktury i tekstury.
Przykłady: gnejs, marmur, granulit, hornfels, kwarcyt, łupek, tektyt, fyllit itp.
VII Procesy egzogeniczne: takie, które wywołane są czynnikami przebiegającymi na powierzchni Ziemi oraz w warstwie przypowierzchniowej. Wśród procesów egzogenicznych wyróżniamy: wietrzenie, denudacja, erozję, grawitacyjne przemieszczenia mas skalnych - osuwiska, sedymentacja.
Wietrzenie - proces, któremu podlegają utwory budujące powierzchnię Ziemi oraz warstwę przypowierzchniowej, pod wpływem różnorodnych czynników m.in. wody, wiatru, temperatury, organizmów żywych, następuje rozpad i przemiana fizyczna lub chemiczna utworów. Skutkiem wietrzenia są złoża kopalin oraz warstwa zwietrzeliny.
Denudacja - jest to ogól procesów prowadzących do niszczenia i przemiany powierzchni Ziemi, pod ich wpływem ulega ona obniżaniu, wyrównywaniu, rozcinaniu. Procesami denudacyjnymi są procesy wietrzenia, erozji, ruchów masowych (osuwanie, spełzywanie, obrywanie).
Erozja - procesy zachodzące pod wpływem działalności wody, wiatru, lodowców w ich wyniku powierzchnia Ziemi ulega żłobieniu, materiał skalny przemieszcza się, ścierając podłoże skalne (procesy abrazji), przemieszczanie materiału może być wywołane przez nurty rzeczny (erozja rzeczna), lodowce, wiatr (erozja eoliczne), deszcz, prądy morskie, falowanie (erozja morska)
a) Wietrzenie
- wietrzenie mechaniczne
- wietrzenie chemiczne
- wietrzenie biologiczne
b) Działalność wód podziemnych (zjawiska krasowe)
- krasowe zjawiska
- krasowienie
- podziemne wody
c) Działalność wód płynących
- podstawowa erozja
- terasy rzeczne
- terasy akumulacyjne
- erozja boczna
- ujścia lejkowate
- ujścia deltowe
d) Działalność morza
- niszcząca działalność morza
- budująca działalność morza
- osady morskie
e) Powstanie lodowców
- lodowce
- lądolody
- granica wieloletnich śniegów
f) Działalność wiatru
- niszcząca działalność wiatru
- budująca działalność wiatru
- wydmy
g) Człowiek a środowisko
h) Nasze środowisko
i) Niezmieniona przyroda
j) Hałda w Nowej Rudzie
Procesy endogeniczne : procesy i zjawiska, które zachodzą pod wpływem czynników działających we wnętrzu Ziemi, wśród procesów endogenicznych wyróżniamy m.in.: wulkanizm, metamorfizm, diastrofizm.
Diastrofizm - jest to zespół procesów, pod wpływem, których powierzchnia Ziemi na znacznych obszarach ulega przemianom, do procesów diastroficznych należą ruchy górotwórcze - orogeneza, ruchy epejrogeniczne, za główny czynnik wywołujących te ruchy uznaje się, przemieszczanie się płyt litosferycznych.
Wulkanizm - procesy zachodzące pod wpływem działalności, wydobywającej się na powierzchnię Ziemi magmy w postaci, gorącej lawy, utworów piroklastycznych, pyłów i gazów. Produktami działalności wulkanicznej są m.in.: skały wulkaniczne, wylewne, utwory piroklastyczne. Procesy te odgrywają zasadniczą rolę
w kształtowaniu powierzchni Ziemi, mają również wpływ na jej budowę.
i powstania skał magmowych.
Trzęsienia Ziemi - ruchy skorupy ziemskiej zachodzące pod wpływem przemieszczania i deformacji ośrodka skalnego, znajdującego w głębi Ziemi. Nauka zajmująca się badaniem trzęsień ziemi to sejsmologia.
Ruchy orogeniczne - inaczej ruchy górotwórcze, są to zachodzące, na przestrzeni milionów lat, na dużych obszarach ruchy skorupy ziemskiej, w wyniku, których skorupa ziemska ulega fałdowaniu, wypiętrzeniu
a poszczególne warstwy ją budujące mogą nachodzić na siebie formując płaszczowiny. Ruchy górotwórcze są głównie wywoływane przez kolizje kontynentów, np. orogeneza kaledońska, hercyńska, alpejska.
a)Ruchy lądotwórcze
b) Ruchy górotwórcze
- ruchy górotwórcze,
- górotwórczość
- typy gór
c) Zjawiska wulkaniczne
- wulkanizm
- rodzaje law
- rodzaje wulkanów
d) Budowa, kształt i rozmiary wulkanów
e) Erupcje
- centralne
- szczelinowe
- arealne
f) Lawy i materiały piroklastyczne
g) Zjawiska towarzyszące erupcjom
h) Zjawiska plutoniczne
i) Trzęsienia ziemi
- rodzaje trzęsień ziemi
Plutonizm i zjawiska sejsmiczne:
Zjawiska plutonizmu, to procesy geologiczne związane z podziemnym przemieszczaniem się magmy oraz jej krystalizacją. Jeśli magma, czyli płynna skała rozgrzana do wysokiej temperatury, przedostaje się w kierunku powierzchni Ziemi, naturalnie się ochładza i zaczyna krystalizować. Magma przemieszcza się między skałami budującymi skorupę Ziemi, a następnie zastyga, tworząc intruzje. Mają one określony kształt, wg którego są sklasyfikowane. Tworzą: dajki (zastygła magma w szczelinach skalnych przechodzących przez różne warstwy skalne), batolity (zastygła magma zajmująca przestrzeń o znacznych rozmiarach pod powierzchnią Ziemi), lakkolity (zastygła magma w kształcie soczewki pomiędzy warstwami skalnymi, wypukłą stroną zwrócona do powierzchni Ziemi), lopolity (zastygła magma w kształcie soczewki pomiędzy warstwami skalnymi, wypukłą stroną zwrócona do środka Ziemi), żyły pokładowe (sill - zastygła magma wewnątrz wąskich szczelin na granicy między warstwami skalnymi).
Intruzje dzielą się na zgodne (lakkolity, lopolity) i niezgodne (dajki, sill). Intruzje zgodne nie zmieniają układu warstw skalnych, natomiast intruzje niezgodne zaburzają pierwotne ułożenie warstw skalnych.
Trzęsienie Ziemi to zjawisko drgania skorupy ziemskiej, wywołane naprężeniami, a w następstwie pęknięciami i przesunięciami w skorupie ziemskiej. Powstają na skutek podziemnego przemieszczania się magmy, które prowadzi do kolizji sztywnych bloków mas skalnych. Rozmieszczenie obszarów, na których pojawiają się trzęsienia Ziemi, jest związane z przebiegiem granic między płytami litosfery lub z działalnością wulkaniczną (gwałtowne przemieszczanie się magmy w kierunku powierzchni Ziemi). Platformy prekambryjskie są obszarami asejsmicznymi.
Trzęsienia Ziemi mają naturę ruchu falowego rozchodzącego się od hipocentrum (ogniska trzęsień) w postaci fal podłużnych i poprzecznych). Na powierzchni pionowo nad hipocentrum jest tzw. epicentrum. Epicentrum jest więc najbardziej narażone na wstrząsy.
Trzęsienie ziemi trwa na ogół nie dłużej niż kilka sekund, ale niektóre trwają minutę lub dłużej.
Grawitacyjnymi ruchami masowymi nazywamy proces przemieszczania się pokrywy zwietrzelinowej na stoku pod wpływem siły grawitacji.
Grawitacyjne ruchy masowe mogą być powolne, bądź zachodzić z bardzo dużą prędkością, mając nieraz katastrofalne skutki. Przemieszczane się mas skalnych po powierzchni Ziemi wywołane jest przede wszystkim przez działanie siły ciężkości.
Grawitacyjne ruchy masowe ze względu na sposób i prędkość przemieszczania się mas skalnych podzielone zostały na:
odpadanie- proces ten zachodzi w obrębie ścian skalnych. Polega on na przemieszczaniu się niewielkich okruchów zwietrzeliny. Główną przyczyną odpadania jest intensywne wietrzenie termiczne i mrozowe. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki i hałdy usypiskowe. W miejscu odpadania tworzą się jamy, nisze, bądź kieszenie. Odpadanie zachodzi najczęściej na stokach, których kąt nachylenia przekracza 45°. Jeśli ze stoków zsuwa się wietrzelina tworzą się żleby (wklęsłe formy ukształtowania terenu górskiego), natomiast u ich wylotów można obserwować stożki piargowe (nagromadzenie bloków i gruzu skalnego w kształcie stożka).
obrywanie- proces ten następuje przy niemal pionowych ścianach i jest najszybszą formą ruchów masowych. Prędkość tego ruchu może dochodzić do 150 metrów na sekundę. Obrywanie polega na nagłym oderwaniu się od podłoża i szybkim przemieszczeniu w dół wielkich mas skalnych (najczęściej w formie lawiny kamiennej). W miejscu oderwania się materiału powstają wyrwy, bądź nisze skalne. Obrywanie zachodzi zwykle niespodziewanie, w miejscach trudnych do określenia wcześniej, stąd w obszarach zamieszkanych przez człowieka stwarza zagrożenie dla życia oraz powoduje poważne straty materialne.
osuwanie- jest szybkim ruchem po powierzchni zbocza mas skalnych o dużej objętości. Prędkość tego ruchu to kilka centymetrów na sekundę do kilku metrów na sekundę. W wyniku tego procesu powstają osuwiska. Osuwanie zachodzi zarówno w obrębie stoków o nachyleniach mniejszych niż 45° (na stokach bardziej stromych odpowiednikiem osuwania jest proces obrywania). Formy, które podlegają temu procesowi mogą przybierać charakter zwietrzelinowy, bądź mogą to być lite skały. Proces osuwania zachodzi bądź nagle, bądź poprzedzony jest powstaniem pęknięć, szczelin i rys w strefie oderwania. Zachodzący na większą skalę proces osuwania powoduje niekiedy katastrofalne skutki, niszcząc osiedla i ciągi komunikacyjne, zagradzając doliny i tworząc okresowe jeziora, a także spiętrzając wody rzek i powodując powodzie.
Spełzywanie to proces powolnego przemieszczania się zwietrzeliny po stoku. Jest on wywołany nasiąknięciem i wyschnięciem, lub też zamarznięciem i odmarznięciem pokrywy zwietrzelinowej. W wyniku spełzywania na stokach pokrytych darnią powstają zmarszczki, łamią się płoty, slupy telegraficzne a pnie drzew na stokach objętych procesem spełzywania przypominają kształtem literę „L”. Prędkość spełzywania wynosi od 0,2 do 7,5 mm/rok.
cieczenie- jest to ruch zwietrzeliny powstałej na skutek wietrzenia chemicznego. Proces ten jest charakterystyczny dla strefy gorącej wilgotnej, któremu podlega gruba warstwa zwietrzeliny. Cieczenie ograniczane jest przez zwartą pokrywę roślinną, stąd niekiedy zachodzi pod pokrywą leśną. Charakterystyczne dla tego procesu jest występowanie strumieni i pokryw błotnych znajdujących się w miejscach pozbawionych pokrywy roślinnej.
Soliflukcja jest to rodzaj ruchów masowych, występujących na obszarach klimatów zimnych. Proces ten polega na bardzo powolnym, ledwo dostrzegalnym (kilka milimetrów dziennie) zsuwaniu się po stoku zwietrzeliny nasiąkniętej wodą pochodzącą z topnienia śniegu lub z opadów deszczu.
Spłukiwanie to przemieszczanie zwietrzeliny przez wody opadowe i roztopowe. W wyniku tego procesu tworzą się formy erozyjne takie jak bruzdy, rozdoły czy wąwozy. Proces ten zachodzi szczególnie intensywnie na stokach, które nie są pokryte roślinnością. Przebieg spłukiwania uzależniony jest od spoistości i przepuszczalności podłoża, a także od ilości i natężenia opadów atmosferycznych.
Działalność lodowców i lądolodów na powierzchni Ziemi
Lodowce i lądolody tworzą się w miejscach, gdzie więcej śniegu w ciągu roku przybywa niż się topi. Znajdują się one w ciągłym ruchu, który następuje w efekcie działania siły ciężkości. W miejscu ich występowania panuje ponadto klimat, tzw. peryglacjalny (przylodowcowy), który sprzyja zachodzeniu procesów wietrzenia mrozowego. W wyniku działalności lodowców i lądolodów dochodzi do przekształcania się pierwotnej rzeźby terenu w tzw. rzeźbę polodowcową (glacjalną).
Działalność lodowców i lądolodów może być niszcząca i budująca, a obejmuje ona następujące procesy:
detersja - szlifowanie, rysowanie, gładzenie podłoża przez lód lodowcowy i materiał skalny niesiony w masie lodowca. W jej wyniku powstają: wygłady, mutony (barańce), rygle skalne, rysy, bruzdy.
detrakcja - odrywanie i wykruszanie z podłoża bloków i rumoszu skalnego przez poruszający się lód lodowcowy. W jej wyniku powstają: cyrki, żłoby, doliny U-kształtne, zagłębienia liniowe.
egzaracja - zdzieranie, przesuwanie i fałdowanie materiału skalnego przez czoło lodowca. W jej wyniku powstają: zagłębienia i garby zbudowane ze spiętrzonego materiału.
akumulacja - osadzanie materiału niesionego przez lód lodowcowy. W jej wyniku powstają: moreny czołowe, denne, boczne i środkowe.
akumulacja wód lodowcowych - osadzanie materiału skalnego niesionego przez wody lodowcowe. W jej wyniku powstają: ozy, kemy, tarasy kemowe, sandry, równiny sandrowe.
W wyniku działalności lądolodów powstaje typ glacjalnej rzeźby niżowej, natomiast w efekcie działania lodowców górskich powstaje glacjalna rzeźba górska. Obie formy rzeźby glacjalnej charakteryzują się występowaniem określonych form polodowcowych:
rzeźba górska: morena czołowa, denna, boczna i środkowa, żłoby lodowcowe, doliny zawieszone, cyrki (kotły) lodowcowe, rygle skalne, wygłady lodowcowe, mutony, rysy (bruzdy).
Formy rzeźby glacjalnej ulegają procesom denudacji. Na podstawie stopnia zachowania się tych form wyróżnia się:
rzeźbę młodoglacjalną - formy polodowcowe są zachowane bardzo dobrze,
rzeźbę staroglacjalną - formy polodowcowe są w dużej mierze zniszczone, zdenudowane.
Główne formy polodowcowe:
morena czołowa - wzgórze, ciąg wzgórz lub wał o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, zbudowany z różnoziarnistego materiału. Powstają w wyniku usypania materiału skalnego niesionego przez lodowiec podczas jego postoju u jego czoła. W zagłębieniach pomiędzy utworami morenowymi tworzą się tzw. jeziora morenowe.
morena boczna - wał o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, ciągnący się wzdłuż zbocza doliny, którą płyną lodowiec, na skutek gromadzenia się materiału niesionego w masie lodowca po jego bokach.
morena środkowa - wał o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów ciągnący się w dnie doliny na przedłużeniu miejsca połączenia się dwóch dolin, którymi spływały lodowce, tzn. tworzy się z dwóch moren bocznych.
morena denna - powierzchnia terenu o urozmaiconej rzeźbie, powstała w wyniku osadzania materiału niesionego w masie lodowca podczas jego topnienia. Wyróżnia się: morenę płaską, falistą i pagórkowatą.
drumliny - podłużne wzgórza o opływowych kształtach, o długości od 100 m do ponad 2 km, szerokości 100 - 150 m i wysokości do 60 m. Powstają w szczelinach lodowca na skutek osadzania się materiału skalnego niesionego przez wody lodowcowe.
ozy - długie, wąskie, wijące się pagórki lub wały o długości do kilkudziesięciu kilometrów i wysokości do kilkudziesięciu metrów. Powstają w szczelinach lodowca, którymi płynęła woda, w wyniku osadzenia się materiału skalnego.
kemy - wały lub pagórki o stromych zboczach i rozległych, płaskich powierzchniach, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów i średnicy do kilkuset metrów. Powstają w szczelinach lodowca, w przestrzeniach pomiędzy bryłami martwego lodu, w wyniku osadzenia materiału niesionego przez wody lodowcowe.
sandry (stożki sandrowe) - lekko nachylone, rozległe piaszczyste stożki napływowe, zbudowane przez wody wypływające z lodowca na jego przedpolu. Po połączeniu się tworzą rozległe równiny sandrowe.
dolina zawieszona - boczna dolina opadająca do doliny głównej stromym i wysokim progiem. Powstaje, kiedy lodowiec płynący główną doliną pogłębia ją mocniej niż lodowiec płynący doliną boczną.
cyrk lodowcowy (kocioł, kar lodowcowy) - półkoliste zagłębienie z trzech stron otoczone stromymi ścianami skalnymi, a z jednej opadające ku dolinie progiem skalnym. Tworzy się w miejscu powstawania lodowca, czyli w obrębie pola firnowego, w wyniku erozyjnej działalności lodu (wietrzenia mrozowego). Cyrki lodowcowe najczęściej wypełniają wody jezior, są to wówczas tzw. jeziora cyrkowe.
pradolina - rozległa dolina o płaskim dnie i szerokości dochodzącej do kilkudziesięciu kilometrów, ciągnąca się wzdłuż przebiegu dawnego czoła lądolodu. Powstała w wyniku działalności wód wypływających z czoła topniejącego lądolodu.
rynna polodowcowa - wydłużone, głębokie obniżenie, o stromych zboczach i niewyrównanym dnie, biegnące zgodnie z kierunkiem poruszania się lodowca. Powstała w wyniku erozyjnej działalności wód płynących pod lodowcem. Rynny najczęściej wypełniają wody jezior, tworząc tzw. jeziora rynnowe.
zagłębienia wytopiskowe - zaokrąglone zagłębienia w powierzchni moreny dennej powstałe po wytopieniu brył martwego lodu pogrzebanego pod materiałem morenowym. Wypełnione są zazwyczaj wodami jezior, tworząc tzw. jeziora wytopiskowe (oczka).
mutony (barańce) - podłużne, kopulaste pagórki skalne, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Charakteryzują się jednym zboczem dłuższym, łagodniejszym i wygładzonym, a drugim bardziej stromym, krótszym i poszarpanym. Powstaje w wyniku erozyjnej działalności lodowca, który przemieszczając się, po natrafieniu na pagórek skalny wygładza jego powierzchnię od strony, którą na niego napiera.
VIII Gleba- biologicznie czynna powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skały macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych (głównie organizmów żywych, klimatu i wody) i podlegająca stałym przemianom. Gleba składa się z trzech faz:
stałej - obejmującej cząstki mineralne, organiczne i organiczno-mineralne o różnym stopniu rozdrobnienia
ciekłej - wody, w której są rozpuszczone związki mineralne i organiczne tworzące roztwór glebowy
gazowej - mieszaniny gazów i pary wodnej
Gleboznawstwo, pedologia - nauka zajmująca się badaniem gleb, ich powstawaniem, budową, właściwościami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, systematyką oraz możliwościami ich użytkowania.
Geografia gleb, pedogeografia - dyscyplina naukowa zajmująca się przestrzennymi aspektami rozwoju, rozmieszczenia i zmienności pokryw glebowych, wchodząca w skład zarówno geografii jak i gleboznawstwa.
Czynniki glebotwórcze - elementy środowiska geograficznego wpływające na powstawanie i rozwój gleb.
Do czynników glebotwórczych zalicza się:
organizmy żywe (w tym bakterie glebowe)- wpływają na ilość i dystrybucję substancji organicznej.
klimat- wpływa na intensywność i rodzaj procesów wietrzenia.
skały macierzyste- wpływa na skład minerałów pierwotnych gleb i wielkość ziaren.
rzeźba terenu- wpływa na warunki mikroklimatyczne i ilość wody w profilu glebowym.
stosunki wodne
czas(rozwoju gleby)- wpływa na dojrzałość i miąższość gleby
działalność człowieka- wpływa na rodzaj i kierunek przekształceń profilu glebowego.
Przyczyny niszczenia i degradacji gleb:
erozja wodna- spłukiwanie cząstek gleby przez wody deszczowe. Zjawisko to zachodzi podczas każdego deszcze, a jego nasilenie zależy od stopnia pokrycia ziemi roślinnością. (wycinanie lasów i niszczenie naturalnych zespołów roślinnych)
erozja wietrzna-przenoszenie ziaren piasku i próchnicy gleb przez wiatr (np. burze pyłowe)
zmiany stosunków wodnych- zmiany te są w większości spowodowane gospodarką człowieka i mogą polegać zarówno na nadmiernym osuszeniu gleb, jak i na nadmiernym ich nawadnianiu. Przyczyną osuszania gleb są kopalnie głębinowe i odkrywkowe.
Niewłaściwie prowadzone melioracje- powodują przesuszanie i niszczenie gleb leśnych. Niejednokrotnie też w wyniku niewłaściwie prowadzonych melioracji dochodzi do nadmiernego odwodnienia jakiegoś obszaru oraz do wystąpienia nadmiaru wód na innym obszarze. Jeszcze częściej w wyniku melioracji cenne zasoby wód zostają w przyśpieszonym tempie odprowadzone do rzek, a następnie do mórz.
Wydeptywanie gleb (przez ludzi lub zwierzęta)- nadmierny wypas owiec na górskich halach (ostre i twarde racice owiec mogą zupełnie zniszczyć strukturę podłoża)
Skażenia przemysłowe i komunikacyjne-dostają się do gleby przez powietrze lub za pośrednictwem wody, względnie też przy udziale obu tych czynników łącznie. Przykładem są kwaśne deszcze, zawierające związki siarki i prowadzące do zmiany kwasowości gleby i spadku jej żyzności.
chemizacja rolnictwa, chemiczne metody walki ze szkodnikami pól i lasów oraz niewłaściwe metody uprawy
dewastacja- całkowite zniszczenie gleb, któremu towarzyszy zazwyczaj silne przekształcenie, a nawet spustoszenie powierzchni terenu. Sytuacja taka występuje tam, gdzie ziemie zabrano pod budownictwo lub gdzie przykryto ją warstwą asfaltu. Podobne zmiany występują na terenach przemysłowych, gdzie duże powierzchnie ziemi zostały pokryte zwałowiskami różnorodnych odpadów kopalnianych, hutniczych lub innych co prowadzi do powstania trwałych nieużytków.