Prawa, wolności i obowiązki obywateli polskich gwarantowane przez Konstytucję RP
Prawa i wolności osobiste |
|
Prawa i wolności polityczne |
|
Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne |
|
Obowiązki |
|
Źródło: opracowanie własne
W państwie demokratycznym następują następujące relacje między prawami a obowiązkami obywateli:
Władza ludu, społeczeństwa;
Jedność praw i obowiązków - prawa przysługują jednostce wtedy, gdy wypełnia ona wobec społeczeństwa swoje obowiązki, wynikające z poszanowania praw i wolności innych ludzi. Takie założenia były przyjęte w polskich konstytucjach z okresu międzywojennego i w konstytucji PRL - u.
Rozdział praw i obowiązków - prawa przysługujące obywatelowi są niezależne od obowiązków. Ich źródłem jest, bowiem godność osobista, którą ma każdy człowiek i której nikt nie może człowieka pozbawić. Trudno na przykład wyobrazić sobie sytuację, gdy wolność sumienia czy słowa będzie uzależniona od płacenia podatków. Rozdział praw i obowiązków można dostrzec w obecnie obowiązującej konstytucji.
W demokratycznym państwie przyznaje się wszystkim obywatelom swobody i prawa polityczne, zapewniające im udział w sprawowaniu władzy. Cnoty obywatelskie, jakie winny charakteryzować wyborcę, wskazują wyznaczniki kultury politycznej, której miernikiem są wybory demokratyczne.
Cnoty obywatelskie
Cnoty obywatelskie to wartości, które przyczyniają się do tworzenia dobra wspólnego, tak istotnego w systemie demokratycznym i w związku z tym powinny kształtować postępowanie obywatela. Cnoty tworzą wzór obywatela i są wyznacznikiem jego działalności. Istnieją różne katalogi cnót obywatelskich.
Najczęściej wymieniane cnoty obywatelskie to:
Dyscyplina wewnętrzna to umiejętność narzucania sobie określonych planów działania i konsekwencja w ich realizacji. Jest ona niezwykle istotna w działalności obywateli w organizacjach;
Tolerancja przejawia się poszanowaniem potrzeb, poglądów i zachowań innych ludzi. W życiu politycznym ułatwia zawieranie kompromisów z przeciwnikami politycznymi. Tolerancje nie oznacza jednak akceptacji czy popierania postaw i poglądów, które uważa się za błędne. Nie może również oznaczać obojętności na zło. Postawa tolerancji nie dotyczy sytuacji, w których poglądy czy zachowania innych ludzi są zagrożeniem dla mienia, bezpieczeństwa i życie innych obywateli;
Uspołecznienie polega na zainteresowaniu i zaangażowaniu w sprawy społeczne. Społeczeństwo demokratyczne i obywatelskie stwarza wiele możliwości działania. Są to między innymi:
Akcje charytatywne
Wolontariat młodzieżowy, który jest dobrowolną, nieodpłatną i systematyczną pracą na rzecz osób potrzebujących. Wolontariuszem może zostać każdy.
Organizacje społeczne i polityczne
Samorządy
Wybory
Referenda
Czynnikami, które mają wpływ na poziom aktywności obywateli, są:
■ wychowanie w rodzinie;
■ wzorce społeczne środowiska, normy społeczne;
■ hierarchia wartości społecznych (dobro wspólne czy egoizm);
■ wychowanie w szkole, popieranie inicjatyw dzieci i młodzieży;
■ sytuacja ekonomiczna, możliwość bezinteresownego poświecenia wolnego czasu;
■ dostęp do informacji o możliwym zaangażowaniu i stopień promocji aktywności obywatelskiej;
■ postawa patriotyczna, tradycje rodzinne, zawodowe;
■ obraz polityki w mediach oraz w poczuciu społecznym.
Krytycyzm to postawa charakteryzująca się umiejętnością właściwej oceny zjawisk, poglądów oraz przyjmowaniem tylko tych informacji, które są dobrze uzasadnione. Postawa krytyczna dotyczy także własnych poglądów i wyraża się gotowością ich zmiany w przypadku pojawienia się przemawiających za tym argumentów. Taka postawa krytyczna jest niezwykle istotna w społeczeństwach demokratycznych, gdzie w przestrzeni publicznej ścierają się różne poglądy;
Odpowiedzialność za słowa to świadomość, że wystąpienia na forum publicznym mogą naruszać interesy innych ludzi. Odpowiedzialność za słowa oznacza także gotowość ponoszenia konsekwencji swoich wypowiedzi oraz dotrzymania obietnic.
Z kwestią jednej z cnót obywatelskich wiąże się Deklaracja Zasad Tolerancji, której zarys zostanie przedstawiony poniżej.
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, nauki i Kultury 16 listopada 1995 roku przyjęła deklarację dotyczącą zasad tolerancji. W następnym roku Zgromadzenie Ogólne ONZ proklamowało dzień uchwalenia deklaracji Międzynarodowym Dniem Tolerancji. W myśl przyjętej przez ONZ deklaracji tolerancja polega na:
Respektowaniu cudzych praw i cudzej własności;
Uznaniu i akceptacji różnic indywidualnych;
Umiejętności słuchania, komunikowania się i rozumienia innych;
Docenianiu rozmaitych kultur;
Otwarciu na cudze myśli i filozofię;
Ciekawości i nieodrzucaniu tego, co nieznane;
Uznaniu, że nikt nie ma monopolu naprawdę.
PRAWA CZŁOWIEKA
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 1: Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Prawa człowieka przysługują każdej osobie bez względu na płeć, język, kolor skóry, narodowość, pochodzenie społeczne, orientację seksualną, wyznanie, światopogląd, poglądy polityczne, niepełnosprawność i jakąkolwiek inną cechę. Wynikają one z godności osobowej człowieka.
Prawa człowieka to prawa:
- PRZYRODZONE: przysługują każdej osobie z racji urodzenia, faktu bycia człowiekiem
- NIEZBYWALNE: żaden człowiek nie może zrzec się swoich praw
- NIENARUSZALNE: żadna władza nie może odebrać tych praw
- POWSZECHNE / UNIWERSALNE: są takie same dla każdego człowieka na świecie, niezależnie od koloru skóry, narodowości, płci, wieku, wyznania, poglądów, orientacji seksualnej
- PODSTAWOWE / FUNDAMENTALNE: posiadanie tych praw daje człowiekowi możliwość rozwoju i korzystania z wszelkich innych praw
Rodzaje praw człowieka:
osobiste - zabezpieczają jednostkę przed nadmierną ingerencją państwa w jej życie prywatne
obywatelskie - uprawnienia przysługujące jednostce danego państwa
polityczne - gwarantują jednostce nieskrępowany udział w życiu politycznym i możliwość aktywnego udziału w rządzeniu państwem, w kształtowaniu jego polityki. Prawa te powiązane są z ustrojem demokratycznym.
ekonomiczne - dotyczą bezpośrednio ekonomicznej egzystencji jednostki
społeczne - zapewniają każdemu człowiekowi elementarne poczucie bezpieczeństwa socjalnego
kulturalne - zapewniają prawo do ochrony i korzystania z dóbr kultury krajowej i światowej
Generacje praw człowieka:
I GENERACJA - prawa osobiste, obywatelskie i polityczne; zostały sformułowane w oświeceniu (na przełomie XVIII i XIX wieku) pod wpływem koncepcji liberalnych. Prawa te zostały zawarte w Pakcie Praw Obywatelskich i politycznych z 1966 r.
Przykłady: prawo do życia, prawo do prywatności, prawo do wolności wyznania, prawo do rzetelnego procesu sądowego, wolność od tortur, prawo do zgromadzeń, prawo do stowarzyszania się, prawo do uczestnictwa w wyborach.
II GENERACJA - prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne; pojawiły się pod koniec XIX w. Gwarantują minimum socjalne konieczne do swobodnego korzystania z praw I generacji. Zapisywane są w konstytucjach różnych państw od czasu zakończenia I wojny światowej. Formułuje je także Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. Przykłady: prawo do własności, prawo do edukacji, prawo do korzystania z dóbr kultury, prawo do emerytury, prawo do urlopu, prawo do pracy, prawo do zasiłku
III GENERACJA - prawa solidarnościowe; są to prawa kolektywne, przysługują społeczeństwom - ich podmiotem są grupy ludzi, ale nie pojedynczy człowiek. Ukształtowały się w latach 70. XX w., jednak można je spotkać już wcześniej. Ich przestrzeganie ma umożliwić ludziom swobodne korzystania z praw obu wcześniejszych generacji.
Przykłady: prawo do życia w pokoju, prawo życia w demokracji, prawo do życia w czystym środowisku
Słowniczek pojęć:
materialne prawa człowieka: konkretne prawa i wolności, przysługujące każdemu człowiekowi (np. wolność słowa, sumienia, wyznania)
proceduralne prawa człowieka: instytucje i procedury, dzięki którym jednostka może dochodzić przysługujących jej praw (np. prawo do sądu)
prawa pozytywne: obowiązek podjęcia przez władzę działania na rzecz jednostki
prawa negatywne: obowiązek powstrzymania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia (np. wolność od tortur)
Organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną i promocją praw człowieka w Polsce:
Amnesty International - ogólnoświatowy ruch działający na rzecz praw człowieka. Jego członkowie dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka. Cele AI to m.in.: natychmiastowe zwolnienie wszystkich więźniów sumienia, sprawiedliwe i szybkie procesy sądowe dla więźniów politycznych, wyeliminowanie kary śmierci, tortur oraz innych form okrutnego traktowania, położenie kres egzekucjom pozasądowym oraz "zaginięciom". Amnesty International utrzymuje się dzięki składkom i dotacjom członków na całym świecie oraz osobom wspierającym organizację darowiznami. AI nie przyjmuje żadnych dotacji od organizacji międzyrządowych (takich jak np. UE czy Rada Europy), władz państwowych i ugrupowań politycznych.
Helsińska Fundacja Praw Człowieka - polski odział został założony w 1989 roku. Jego powstanie poprzedziła siedmioletnia działalność Komitetu Helsińskiego, który pracował w podziemiu od 1982 roku. Po zmianie ustroju politycznego członkowie Komitetu postanowili ujawnić się i stworzyć niezależny instytut zajmujący się edukacją i badaniami w zakresie praw człowieka. Obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest w Europie jedną z najbardziej doświadczonych i profesjonalnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się tą tematyką.
Kampania Przeciw Homofonii - sporządza raporty dotyczących sytuacji mniejszości seksualnych w naszym kraju, udziela porad prawnych i psychologicznych, organizuje warsztaty dla nauczycieli i pedagogów szkolnych w ramach akcji edukacyjnej Pracownia Tolerancji.
Centrum Praw Kobiet - organizacja, której misją jest działanie na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn w życiu publicznym oraz w rodzinie. Organizacja kieruje się przekonaniem, że prawa kobiet są integralną częścią praw człowieka i podstawowych wolności, a przemoc wobec kobiet niezależnie od tego czy sprawcą jest osoba prywatna, grupa społeczna czy państwo, stanowi naruszanie praw człowieka.
Stowarzyszenie Nigdy Więcej - zwalcza narastającą falę nienawiści do innych narodów, odradzającej stare konflikty i szerzącej szowinizm. Do realizacji tego celu służą: działalność wydawnicza, współpraca ze środkami masowego przekazu, działalność edukacyjna i oświatowa.
Stowarzyszenie Lambda - misją organizacji jest budowanie pozytywnego wizerunku lesbijek, gejów, biseksualistów i transseksualistów oraz kształtowanie wobec nich akceptacji społecznej.
Fundacja Feminoteka - feministyczny serwis informacyjny oraz księgarnia, powstała w 2001 roku. Organizacja zajmuje się m.in. działaniem na rzecz likwidacji dyskryminacji ze względu na płeć w kulturze, literaturze sztuce, życiu publicznym, wspieraniem i upowszechnianiem problematyki kobiecej oraz problematyki gender.
AMNESTY INTERNATIONAL
Amnesty International - międzynarodowa organizacja pozarządowa, której celem jest zapobieganie naruszeniom fundamentalnych praw człowieka poprzez wszelkie pokojowe akcje obywatelskie. Finansuje swoją działalność głównie ze składek członkowskich i datków od indywidualnych osób. Nie przyjmuje jakiejkolwiek pomocy rządowej, a przyjmowanie datków od przedsiębiorstw i innych organizacji podlega licznym obostrzeniom. Zasadami działania Amnesty International jest pełna niezależność polityczna i finansowa oraz maksymalny obiektywizm. W 1977 roku organizacja ta otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla. Centrala AI znajduje się w Londynie.
Amnesty International powstała jednocześnie we Francji i Wielkiej Brytanii w 1961 roku po apelu Petera Benensona w sprawie wysyłania listów do rządu Portugalii z prośbą o udzielenie amnestii tamtejszym więźniom sumienia, opublikowanym. Dzięki sukcesowi tej akcji, idea wysyłania masowo listów w obronie pokrzywdzonych stała się bardzo popularna w obu tych krajach i z inicjatywy dziennikarzy powstała formalna organizacja, której zadaniem było pozyskiwać środki na reklamowanie takich akcji w innych mediach.
Obecne Amnesty International stawia sobie następujące cele:
uwolnienie wszystkich więźniów sumienia - osób więzionych z powodu przekonań, koloru skóry, płci, pochodzenia, języka czy religii, nie stosujących przemocy ani nie opowiadających się za jej użyciem,
zapewnienie wszystkim więźniom politycznym uczciwych i szybkich procesów sądowych,
zaprzestanie stosowania kary śmierci,
zaprzestanie stosowania tortur i innych form okrutnego traktowania więźniów,
położenie kresu "zaginięciom" i pozasądowym egzekucjom.
Cele te są realizowane przez następujące działania:
Wysyłanie małych 2-3 osobowych grup wolontariuszy dla oceny sytuacji poszczególnych represjonowanych osób i ew. pomocy tym osobom na miejscu. Zasadą jest tutaj wysyłanie osób z innego kraju niż kraj, w którym dochodzi do represji. Amnesty International nie przyjmuje i nie wymaga od swoich członków informacji na temat własnego kraju, aby nie być posądzonym o szpiegostwo.
Organizowanie dużych ogólnoświatowych akcji medialnych nakierowanych na jeden konkretny problem (np. kampania „Stop przemocy wobec kobiet”, akcje przeciwko łamaniu praw człowieka w wojnie z terroryzmem)
Prowadzenie tzw. pilnych akcji, czyli organizowanie wysyłania listów i rozgłaszania medialnego w przypadku szczególnie rażących naruszeń praw człowieka w sprawie pojedynczych, konkretnych osób.
Tworzenie i publikowanie dorocznych raportów ze stanu przestrzegania praw człowieka na całym świecie (zwykle ukazują się one pod koniec maja).
Amnesty International była obecna w Polsce od połowy lat 70. Jej pierwsza polska akcja dotyczyła obrony robotników represjonowanych w Ursusie i Radomiu w 1976 roku. Wśród Polaków bronionych przez AI jako więźniowie sumienia byli Waldemar Fydrych, Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, Antoni Macierewicz, Adam Michnik, Leszek Moczulski, Anna Walentynowicz, Henryk Wujec i kilkuset innych. Polska struktura AI powstała w 1989 roku. Największą przeprowadzaną corocznie akcją polskiej AI jest Maraton Pisania Listów, polegający na ręcznym pisaniu listów w obronie ofiar prześladowań przez całą dobę bez przerwy. Akcja, zapoczątkowana w 2001 roku odbywa się zawsze w weekend grudnia najbliższy Międzynarodowemu Dniu Praw Człowieka, obchodzonemu 10 grudnia.
Wybrane akcje Amnesty international:
"To jest w naszych rękach - stop przemocy wobec kobiet"
Od narodzin do śmierci, zarówno w czasie wojny jak i pokoju, kobiety spotyka dyskryminacja i przemoc ze strony państwa, społeczeństwa i rodziny. Wiele dziewczynek pada ofiarami dzieciobójstwa. Każdego roku miliony kobiet są gwałcone przez partnerów, pracodawców, funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa lub żołnierzy. Z powodu przemocy w rodzinie cierpią kobiety, mężczyźni i dzieci, statystyki pokazują jednak, że ogromna większość ofiar to kobiety i dziewczęta. Podczas konfliktów zbrojnych przemoc wobec kobiet jest często wykorzystywana, aby pozbawić ofiary człowieczeństwa lub "ukarać" społeczności, do których należą.
na całym świecie więcej kobiet w wieku od 15 do 44 lat umiera na skutek przemocy niż na raka, malarię czy w wypadkach drogowych
konflikty zbrojne i brak politycznej stabilności prowadzą do coraz większego natężenia wszystkich form przemocy, w tym również gwałtów i innych form przemocy seksualnej
w Polsce według badań CBOS z 2002 roku co ósma Polka przyznała, że co najmniej raz została uderzona przez partnera podczas małżeńskiej awantury
„Darfur nie może już czekać”
Darfur jest położony w zachodniej części Sudanu i zajmuje obszar, którego wielkość jest porównywalna do terytorium Francji. Od 2003 roku jest areną krwawego konfliktu, który pochłonął już ponad 200 tysięcy ofiar. Mieszkańcy Darfuru dziesiątki lat czuli się marginalizowani przez centralny rząd w Chartumie z powodu niewystarczającego rozwoju gospodarczego oraz ścisłej kontroli. W 2003 roku grupy zbrojne chwyciły za broń, chcąc uzyskać większą autonomię dla regionu. Trwające od 5 lat walki między arabskimi koczownikami a czarną ludnością zmusiły ponad 2 miliony ludzi do opuszczenia swoich domów. Uciekli na pustynię lub do przepełnionych obozów. Rząd Sudanu udaje, że nie uczestniczy w tym konflikcie, tymczasem wspiera lokalną milicję, którą zachęca do brutalnej wojny przeciw darfurskim rebeliantom. Broń w rejon konfliktu dostarczają Chiny i Rosja. Niektóre regiony Darfuru są tak niebezpieczne, że nie dociera tam żadna pomoc humanitarna.
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
specjalny organ władzy sądowniczej, poza systemem sądów powszechnych
Cel: bada zgodność z konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych. Jest to organ tworzący precedensowe rozstrzygnięcia, które następnie mogą być (ale nie muszą) uwzględniane w rozstrzygnięciach sądów powszechnych w podobnych sprawach.
Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm. Prezesa i wiceprezesa TK powołuje prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Sędziowie TK wybierani są na 9 lat, ponowny wybór jest niedopuszczalny. W okresie zajmowania stanowiska nie mogą należeć do partii politycznych, związków zawodowych. Sędziom Trybunału Konstytucyjnego przysługuje immunitet - sędzia nie może być aresztowany czy zatrzymany z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku
Każdy obywatel Polski który uznał, że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne, ma prawo wnieść skargę do TK - jest to tzw. skarga konstytucyjna. Z taką skargą można wystąpić do TK dopiero po wyczerpaniu drogi instytucyjnej, w ciągu 2 miesięcy od zapadnięcia prawomocnego wyroku. Orzeczenia TK zapadają większością głosów i są ostateczne.
TRYBUNAŁ STANU:
Szczególny organ sądowy do sądzenia prezydenta i najwyższych urzędników państwowych, takich jak:
Prezes Rady Ministrów
Prezes NBP
Prezes NIK-u
członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji
posłowie i senatorowie, ale tylko w przypadku prowadzenia przez nich działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, albo w przypadku nabywania tego majątku (art. 107 Konstytucji RP)
Członkowie Trybunału Stanu są niezawiśli, podlegają tylko Konstytucji i ustawom.
Przed Trybunałem stanu odpowiada się za:
naruszenie konstytucji oraz ustaw - przestępstwa, nieprawości popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem w zakresie swojego urzędowania
Prezydent odpowiada za popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa (odpowiedzialność karna)
NIK (NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI)
6-letnia kadencja
powoływany i odwoływany przez Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu
podlega Sejmowi (przedstawia mu coroczne sprawozdania dotyczące swej działalności)
Podejmuje działania na zlecenie:
Sejmu lub jego organów
Prezydenta
Premiera
z własnej inicjatywy
Kontroluje m.in.:
organy samorządu terytorialnego
główne przedsiębiorstwa państwowe
podmioty prywatne, które wydają pieniądze publiczne
organy administracji rządowej
organy powołane do obsługi administracji państwowej - np. kancelarię Prezydenta, Sejmu, Senatu
Podstawowym zadaniem NIK-u jest kontrolowanie działalności pewnych organów z punktu widzenia:
legalności
gospodarności
celowości
rzetelności
Kontroler NIK-u nie może zarządzić zmian w gospodarce finansowej jakiejś instytucji czy odwołać dyrektora źle zarządzanego przedsiębiorstwa. Wszystkie nieprawidłowości zgłasza w wytępieniu kontrolnym i kieruje je na piśmie do szefa jednostki kontrolowanej. NIK bada jak wydawane są pieniądze podatników (czyli kontroluje gospodarkę finansową).
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
Janusz Kochanowski
powołuje go Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu
odpowiada jedynie przed Sejmem
5-letnia kadencja
stoi na straży praw i wolności obywatelskich
w Polsce urząd RPO ustanowiono w 1987 roku (po raz pierwszy w Szwecji w 1809 r.)
Rzecznik może jedynie: apelować, alarmować, żądać informacji, wszczęcia śledztwa, dochodzenia w sprawach karnych, występować do Sejmu z wnioskiem, by ten zlecił przeprowadzenie odpowiedniej kontroli przez NIK, występować do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności ustaw z konstytucją. Listy do Rzecznika mogą być wystosowane w dowolnej formie - pismo do tego urzędu nie będzie odrzucane z powodu braków formalnych (jedyny wymóg: zrozumiałe). Rzecznik jest zobowiązany do odpowiedzenia na wszystkie listy - dzięki temu można uzyskać darmową pomoc prawną.
RZECZNIK PRAW DZIECKA
Ewa Sowińska
Urząd ustanowiony w Polsce od 2000 r.
Zajmuje się ochroną praw dziecka do:
życia w godziwych warunkach
nauki
wychowania w rodzinie
oraz zapewnia ochronę przed przemocą i złym traktowaniem
W jaki sposób wykorzystać znajomość prawa?
Rzecznik Praw Obywatelskich:
listy do Rzecznika w dowolnej formie; pismo do tego urzędu nie będzie odrzucane z powodu braków formalnych (jedyny wymóg: zrozumiałe)
zobowiązany do odpowiedzenia na wszystkie listy; możemy uzyskać darmową pomoc prawną
listy od więźniów nie są poddawane cenzurze
uprawniony do wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego
organy państwowe mają 30 dni, aby zastosować się do pytań rzecznika
Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu
możemy się tam odwołać tylko, gdy zostaniemy w naszym mniemaniu niesprawiedliwie osądzeni w Polsce, a wyrok łamie nasze prawa wynikające z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
rozpatruje tylko sprawy złamania konstytucji
skarżący nie musi być na rozprawie - kanclerz wysyła mu sprawozdania i inne informacje
ORGANY STOSOWANIA PRAWA
organy orzekające sądowe |
organy orzekające pozasądowe |
organy współpracujące |
Sądy powszechne • Sąd Najwyższy • Sądy apelacyjne • Sądy okręgowe • Sądy rejonowe • Sądy grodzkie
Sądy wojskowe Sądownictwo administracyjne • NSA • Sądy wojewódzkie • Trybunał Konstytucyjny • Trybunał Stanu
wszystkie sądy są dwuinstancyjne w trakcie postępowania przed sądem powszechnym można spisać ugodę, ze względów ekonomicznych |
• Izby Skarbowe • Izba Morska • Sądy dyscyplinarne
Sądy polubowne • Stałe, np. Krajowa Izba Gospodarcza (powoływana dla umów między firmami), Polska Izba Informatyki i Telekomunikacji • ad hoc, powoływane do konkretnych spraw
Sądy polubowne są powoływane ze względu na przeciążenia zwykłych sądów, od wyroku sądu polubownego nie ma odwołania. Wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego. Sąd powszechny może jedynie sprawdzić, czy orzeczenie sądu polubownego jest zgodne z prawem. W przypadku chęci rozstrzygnięcia ewentualnego sporu przed sądem polubownym godzimy się na wpis w umowie wskazujący sąd polubowny, a nie sąd powszechny. W skład sądu polubownego wchodzą nie sędziwe, ale zwykli ludzie, posiadający „mądrość życiową”. Strony konfliktu wybierają arbitrów, a ci superarbitra (przewodniczącego). Sąd polubowny ad hoc ulega rozwiązaniu po spełnieniu swego zadania. |
Policja Prokuratura Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych Rzecznik Praw Obywatelskich Adwokatura
|
SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE
Za prekursora społeczeństwa obywatelskiego uważa się Arystotelesa. Twierdził on, że państwo jest najwyższą formą istnienia społeczeństwa i powołane jest dla dobra jednostki.
Cechy społeczeństwa obywatelskiego:
działa w ramach obowiązującego prawa i konstytucji - jedynie w warunkach systemu demokratycznego
istnienie prawnego systemu ochrony praw i wolności obywatelskich - wolność słowa, prawo zgromadzeń, zrzeszania się
istnieją instytucje gwarantujące poprawne działanie prawa (sądy, trybunały, policja)
każdy rodzaj władzy ma swój zakres kompetencji określony przez prawo
naród może weryfikować posłów, senatorów i prezydenta poprzez wybory; powołuje władze państwowe na drodze demokratycznych wyborów
społeczeństwo jest niezależne od instytucji państwa
prawna gwarancja swobody tworzenia przez obywateli różnych organizacji wyrażających ich interesy np. partie polityczne, fundacje, stowarzyszenia - społeczeństwo samoorganizuje się, nie czeka na działanie państwa
prawo obywateli do manifestowania swojego niezadowolenia, pod warunkiem, że nie łamią oni obowiązującego prawa
Obywatelskie nieposłuszeństwo - obywatele z powodów, które uznają za słuszne, świadomie naruszają obowiązujące prawo. Obywatele protestują przeciwko samemu prawu. Celem obywatelskiego nieposłuszeństwa jest wymuszenie zmiany niesprawiedliwego prawa lub decyzji władz wykonawczych.
Cechy nieposłuszeństwa obywatelskiego:
pokojowe - pozbawione elementów przemocy
obrona bardzo ważnych wartości lub walka o nie (np. walka o demokracje, prawa człowieka, niepodległość)
nie nakładanie interesów przywódców nad interes narodu
przywódcy nieposłuszeństwa obywatelskiego muszą liczyć się z konsekwencjami swego postępowania (represje, kary itp.)
Przykładem obywatelskiego nieposłuszeństwa była działalność Solidarności, Martina Lutra Kinga czy Mahatmy Gandhiego.
Rewolucja goździków - wojskowy zamach stanu w Portugalii przeprowadzony w kwietniu 1974 r. W celu obalenia systemu autorytarnej dyktatury Antonio Salazara. Wydarzenia te zapoczątkowały proces demokratyzacji systemu politycznego w tym kraju. Nazwa pochodzi stąd, ze że zamach stanu odbył się w sposób bezkrwawy, a żołnierzom w lufy karabinów zatykano goździki. W 1976 r. Uchwalono demokratyczną konstytucję.
Aksamitna rewolucja - wydarzenia z roku 1989 w Czechosłowacji, które doprowadziły do obalenia systemu komunistycznego i elit sprawujących władzę, a także transformacji ustrojowej.
Powodem wybuchu Aksamitnej Rewolucji były podobne wydarzenia w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej. W Polsce przeprowadzono częściowo wolne wybory, władze komunistyczne ustąpiły również w NRD i na Węgrzech.
Za początek wydarzeń w Czechosłowacji należy uznać 17 listopada 1989 r. Studenckiej organizacji udało się na ten dzień załatwić pozwolenie na przeprowadzenie pokojowej demonstracji w 50 rocznicę męczeńskiej śmierci czeskiego studenta, zamordowanego przez hitlerowców. Tłum narastał, zaczęto wznosić hasła przeciwko władzom komunistycznym. 27 listopada ogłoszono strajk generalny. Mimo ogromnej skali demonstracji i działań opozycji, premier Adamec nie zdecydowała się na większe zmiany w elitach władzy.
Nieoczekiwanie 7 grudnia do dymisji podał się Adamec, a prezydent Husak desygnował na premiera dotychczasowego wicepremiera Calfę. Ten poszedł na ustępstwa względem opozycji - stworzył rząd do którego weszło wielu członków opozycji, a komuniści stali się rzadkością. 10 grudnia Husak ustąpił ze swojego stanowiska. Nowym prezydentem został Vaclav Havel - przywódca opozycji. 29 grudnia został uroczyście zaprzysiężony. Rozpoczęto przeprowadzenie demokratycznych reform.
Rewolucja róż - pokojowe protesty, które doprowadziły w 2003 r. W Gruzji do ustąpienia prezydenta Eduarda Szewardnadze i zastąpienia go przez pro zachodniego reformatora Michaiła Saakaszwili.
Wybory parlamentarne, które odbyły się w Gruzji w listopadzie 2003 r., zakończyły się według exit polls zwycięstwem opozycji, jednak rząd ogłosił zupełnie inne wyniki. Raport obserwatorów międzynarodowych również wskazywał na liczne nieprawidłowości. Gdy fałszerstwo stało się oczywiste, opozycja wezwała Gruzinów do kampanii obywatelskiego nieposłuszeństwa. Sytuacja osiągnęła punkt kulminacyjny 22 listopada, gdy protestujący uniemożliwili przeprowadzenie inauguracyjnej sesji nowego parlamentu, wdzierając się do budynku uzbrojeni w róże. Następnego dnia prezydent ogłosił stan wyjątkowy i zaczął gromadzić wojsko, aby spacyfikować rozruchy. Po rozmowach z rosyjskim ministrem spraw zagranicznych oraz amerykańskim sekretarzem Colinem Powellem prezydent Szewardnadze postanowił spotkać się z przywódcami opozycji. 23 listopada podjął decyzję o dobrowolnym ustąpieniu, unikając ewentualnego rozlewu krwi. W wyborach, rozpisanych na styczeń 2004 r., nowym prezydentem został Michaił Saakaszwili. Nowe wybory parlamentarne odbyły się w marcu.
Pomarańczowa rewolucja - rozpoczęła się 21 listopada 2004 roku na Ukrainie, od zakończenia drugiej tury wyborów prezydenckich, w których zmierzyli się ówcześnie urzędujący premier Wiktor Janukowycz oraz kandydat opozycyjnej Naszej Ukrainy, były premier Wiktor Juszczenko. Nazwa została nadana od pomarańczowego koloru, który był symbolem sztabu wyborczego Wiktora Juszczenki.
Powyborcze sondaże exit polls wskazywały na zwycięstwo prozachodniego Wiktora Juszczenkę. Po zamknięciu lokali wyborczych 21 listopada, Centralna Komisja Wyborcza podała, iż po przeliczeniu 99,6% głosów, prowadzi premier Wiktor Janukowycz z przewagą 3% nad Juszczenką. W państwowej telewizji oraz innych środkach masowego przekazu ogłoszono zwycięstwo prorosyjskiego Janukowycza. Prezydent Rosji Władimir Putin jako jedyny przywódca na świecie pogratulował Janukowyczowi zwycięstwa w wyborach. Liderzy opozycyjni Julia Tymoszenko i Wiktor Juszczenko wezwali do obywatelskiego nieposłuszeństwa Ukraińców. Odpowiedzią na ich apele były kilkusettysięczne wiece poparcia w wielu miastach dla powtórzenia głosowania. Apele o powtórzenie głosowania poparła Unia Europejska uznając, że wybory nie spełniały standardów demokratycznych.
Ustępujący prezydent Leonid Kuczma wprowadził na Ukrainie stan wyjątkowy i zagroził użyciem siły. Wojsko i milicja stanęły po stronie demonstrantów nie dopuszczając do rozlewu krwi. Prezydent Ukrainy poprosił Aleksandra Kwaśniewskiego i Valdasa Adamkusa o mediację w sprawie Ukrainy. Przez kilkanaście dni trwały protesty opozycji, a na Ukrainę przyjeżdżali kolejni politycy. Ostateczną decyzję o powtórzeniu wyborów podjął sąd konstytucyjny i wyznaczył wybory na 26 grudnia 2004 roku. W powtórzonych wyborach zwyciężył lider opozycji Wiktor Juszczenko. W miesiąc później - 23 stycznia 2005 roku złożył przysięgę i rozpoczął kadencję prezydencką. W nowo powołanym rządzie premierem została Julia Tymoszenko.
Od momentu rozpoczęcia demonstracji w Kijowie Ukrainę wspierała Polska. Organizowane były wiece, marsze, protesty i koncerty mające na celu wsparcie rewolucji. Kijów odwiedzili m.in. prezydenci Polski Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski, Bronisław Komorowski (PO) i Lech Kaczyński (PiS), delegacja polskich parlamentarzystów z Marszałkiem Sejmu Józefem Oleksym. Pomarańczową Rewolucję poparł także legendarny ruch Pomarańczowa Alternatywa z Majorem Waldemarem Fydrychem na czele, organizując w Polsce i kilku ukraińskich miastach happeningi w ramach akcji "Kijów - Warszawa - Wspólna Sprawa".
Georgij Gongadze - ukraiński dziennikarz, porwany i zamordowany w 2000 r. Gongadze był założycielem serwisu Ukraińska prawda, najbardziej wpływowej politycznej strony internetowej na Ukrainie. Podczas kampanii wyborczej w jednym z programów telewizyjnych na żywo spytał Kuczmę, gdzie byli podlegli mu stróże prawa, gdy ukraińscy urzędnicy wywozili za granicę milion dolarów.
Zniknięcie Gongadze stało się najgłośniejszą zbrodnią polityczną tego kraju. Ciało dziennikarza odnalazł rolnik w lesie niedaleko Kijowa. Mężczyzna zawiadomił policje. Następnego dnia odbyła się ekshumacja. Ciało zakopane w płytkiej mogile było bez głowy, w wielu miejscach brakowało też skóry. Nieznane zwłoki zostały przewiezione do kostnicy. Wiadomości te przedostały się do mediów - wysunięto hipotezę, iż mogą być to zwłoki Gongadze. Znaleziona przy ciele biżuteria pasowała do opisu małżonki dziennikarza. Jednak w nocy, po rozpętaniu na ten temat burzy w mediach, ciało zostało wykradzione z kostnicy. Następnego dnia odnalazło się w Kijowie. Wiceminister Spraw Wewnętrznych przyznał, że zwłoki zostały wykradzione i są poddawane ekspertyzie - nie wyjaśnił jednak, dlaczego tak uczyniono. Kilka dni później został wezwany przed parlament do złożenia wyjaśnień w tej sprawie. Jak stwierdził, „zwłoki po badaniach DNA nie zostały zidentyfikowane”.