11.BŁĘDY WYCHOWAWCZE I ICH SKUTKI
Antonina Gurycka wyróżnia dwa rodzaje błędów:
*błędy dydaktyczne (rzeczowe) - powstają wtedy, gdy do przekazywanej wiedzy przez nauczyciela, wkrada się nieprawda, brak precyzji, nadmierne uproszczenia,
pomijanie istotnych faktów czy błędne myślenie; *błędy wychowawcze - dotyczą nauczycieli dostarczających doświadczeń wadliwego funkcjonowania społecznego, co może skutkować w stosunku do uczniów odbieraniem wiary w siebie lub biernością oraz innymi krótko i długotrwałymi skutkami;
W literaturze istnieją dwie główne koncepcje dotyczące charakteru i umiejscowienia błędów wychowawczych: *utożsamia się błędy wychowawcze z postawami wychowawców, czyli względnie trwałymi nastawieniami nauczycieli do uczniów;
*umiejscawia się błędy w zaburzeniach rozwoju ifunkcjonowania człowieka, będącego efektem błędnego i złego wychowania;
O błędzie wychowawczym możemy mówić tylko wtedy, jeżeli towarzyszy temu nieświadomość nauczyciela w chwili lub trakcie jego zaistnienia. W przypadku, gdy nauczyciel z całą świadomością działa na szkodę ucznia np.: katowanie, zastraszanie, ubliżanie, odgrywanie się na uczniach, to mamy do czynienia z wykroczeniem i przestępstwem.
Przyczyny i źródła błędów popełnianych przez rodziców i nauczycieli: Wg H. Izdebskiej: osobisty stosunek do pełnionej profesjonalnie roli wychowawcy: może on mieć charakter zarówno pozytywny, jak i nacechowany dezaprobatą i niechęcią. Konsekwencją tego w drugim przypadku, jest słaba motywacja do własnego rozwoju zawodowego i osobistego, słabe zainteresowanie codzienną działalnością pedagogiczną, ograniczanie się w pracy tylko do wykonywania niezbędnych czynności. Taka postawa sprawia, że występowanie błędów wychowawczych jest niemal nieuniknione. Wiąże się z tym również postawa wobec uczniów: osoby które nie lubią dzieci i młodzieży, źle
znoszą kontakt z nimi przejawiają większe tendencje do sformalizowanych kontaktów i surowego karania i rygoryzmu; niedostateczne merytoryczne przygotowanie do funkcjonowania w zawodzie, które przejawia się w nieuświadamianiu sobie wielu spraw o zasadniczym znaczeniu dla prawidłowego funkcjonowania w roli nauczyciela oraz szkoły. Nie zawsze jest to wina nauczyciela, ale struktury i formy kształcenia nauczycieli na wyższych uczelniach; brak doświadczenia pedagogicznego, które zdobywa się poprzez konfrontację wiedzy zdobytej w trakcie studiów z własną praktyką zawodową.
Do podstawowych przyczyn błędów popełnianych przez rodziców zaliczyć możemy:
przenoszenie doświadczeń wyniesionych z domu rodzicielskiego do własnej praktyki wychowawczej, bez liczenia się z faktem, że zasadniczym zmianom uległy otaczające nas warunki; nie uwzględnianie indywidualnych właściwości dziecka;
bezrefleksyjne naśladowanie wzorów postępowania innych osób;
tworzenie własnej koncepcji wychowania dziecka w oparciu o subiektywne wyobrażenia, co dla niego może
być dobre, często jest to pragnienie stworzenia dziecku odmiennej sytuacji, od tej w jakiej się było samemu;
nadkompensacja w zaspakajaniu potrzeb dziecka; nadmierna uczuciowa koncentracja na dziecku; wiązanie z dzieckiem zbyt wygórowanych ambicji i aspiracji; żywiołowe, nieprzemyślane i niekonsekwentne postępowanie z dzieckiem, w którym emocje stanowią czynnik dominujący;
Rodzaje błędów wychowawczych popełnianych przez nauczycieli i rodziców:
Analizując zachowania wychowawców zawierających ryzyko błędu wg trzech kryteriów:
emocjonalnego stosunku do dziecka, poziomu koncentracji na sobie i dziecku oraz stosunku do jego zadań,
możemy wyróżnić 9 typowych błędów nauczycieli i wychowawców.
I. RYGORYZM: Rygoryzm to bezwzględne egzekwowanie wykonywania poleceń, pedanteria, sztywność ocen; stawianie wymagań bardzo dokładnie określonych, nie pozostawiających swobody. Występuje tu ścisła kontrola postępowania dziecka, egzekwowanie posłuszeństwa, brak równowagi kar i nagród, formułowanie ocen negatywnych. II. AGRESJA: Atak słowny, fizyczny lub symboliczny zagrażający lub poniżający w stosunku do dziecka to cechy agresji. Agresja może być okazywana poprzez atak fizyczny, bicie, szturchanie, obezwładnianie, przymuszanie do określonej pozycji, np. klęczenie. Może występować atak symboliczny poprzez stosowanie obraźliwych gestów, ironii oraz ostrych kar. III. HAMOWANIE AKTYWNOŚCI: Hamowanie aktywności to przerywanie, zakazywanie aktywności dziecka poprzez fizyczne lub symboliczne zachowanie własne dziecka, tj. innymi poleceniami, zadaniami, inicjatywami. Wychowawca włącza się w aktywność dziecka, przeszkadza, odbiera odwagę, krytykuje, wprowadza modyfikacje nie licząc się ze zdaniem dziecka, przejmuje jego czynności bez uzasadnień. Hamowanie aktywności dziecka może wystąpić poprzez zakazanie aktywności uprawianej przez dziecko bez uzasadnień lub z uzasadnieniami ograniczającymi prawa dziecka do własnej aktywności.
IV. OBOJĘTNOŚĆ: Wychowawca popełniający błąd obojętności nie nawiązuje kontaktu z dzieckiem z własnej woli, "jest obok dziecka", okazuje werbalnie i mimicznie brak zainteresowania dzieckiem. Nie reaguje na próby nawiązania kontaktu przez dziecko, np. nie odpowiada na pytania, nie słucha, zajmuje się czymś innym w czasie przeznaczonym na kontakt z dzieckiem. Rozmawia z wychowankiem tylko wtedy, gdy musi i na temat, na jaki musi rozmawiać Pozostaje bierny wobec próśb i potrzeb dziecka. Nauczyciel izoluje się od uczniów. Stawia wymagania, a zaniedbuje kontrolę. Głównie koncentruje się na rutynowych zadaniach. Wychowawca eksponujący siebie koncentruje uwagę wychowanka na swoich walorach i potrzebach. Absorbuje dziecko swoimi sprawami i problemami, demonstruje swoje urazy, humory, obraża się. Przedstawia siebie i swoje walory dziecku, chwali się swoimi sukcesami, wywyższa się, chce mu imponować, wyróżniać się. Domaga się dla siebie względów oraz egzekwuje bezwzględnie swoje prawa. V. ULEGŁOŚĆ: Wychowawca popełniający błąd uległości spełnia zachcianki dziecka, rezygnuje i obniża wymagania stawiane dziecku wobec jego nalegań lub napotkanych czy przewidywanych trudności. Zdarza się, że zamiast pomagać dziecku, współdziałać z zachowaniem jego aktywności rodzic zastępuje, wyręcza je. Wykonuje zadania, które powinno wykonać dziecko. Pozbawia możliwości podjęcia własnych działań, znajdując wytłumaczenie w trudności zadań, zmęczeniu, słabości dziecka lub w szczególnym znaczeniu, jakie przypisuje wykonaniu zadań za dziecko dla jego dobra. VI. IDEALIZACJA: Idealizacja dziecka jest przeciwstawieniem dla zachowania właściwego polegającego na pozytywnym i adekwatnym wzmacnianiu zachowań dziecka, krytycyzmu połączonego z akceptacją. Wychowawca podkreśla w słowach i zachowaniu przekonanie o szczególnych walorach i możliwościach dziecka. Przejawia afektację w kontakcie z dzieckiem: wnika w sposób narzucający się w szczegóły różnych poczynań dziecka, jego sytuacji. Występuje brak krytycyzmu, co rzutuje na maksymalizację ocen pozytywnych. VII. NIEKONSEKWENCJA: Niekonsekwencja charakteryzuje się występowaniem własności różnych błędów nie pokrewnych wobec siebie w czasie trwania jednej sytuacji. Występuje zmienność wymagań jakie stawia się dziecku, oraz zmienność zachowań wychowawcy wobec dziecka, nieadekwatna do jego postępowania. Te same zachowania dziecka są różnie traktowane przez wychowawcę i w podobnych sytuacjach są dziecku stawiane różne wymagania i różnie jest oceniane jego postępowanie. Zaburzona i zerwana interakcja stanowi realną przyczynę lub ryzyko wystąpienia niekorzystnych skutków dla rozwoju dziecka. Bezpośrednim skutkiem błędu wychowawczego jest niekorzystny obraz wychowawcy powstający w umyśle dziecka. Błąd niekonsekwencji utrudnia i opóźnia przebieg uczenia się, obniża nastrój uczniów, wytwarza poczucie winy i zagrożenia spowodowane brakiem orientacji i niemożnością ukształtowania się właściwych oczekiwań. Niekorzystnie wpływa na stopień i przebieg przyswajania norm społecznych i moralnych. Wywołuje niepewność wobec trudności, lęki, zaburzenie własnej perspektywy, zniekształcony obraz świata. U wychowanków o słabym typie nerwowym i niższej inteligencji powoduje obniżenie poziomu ich wykonania. Może również spowodować wzrost kontroli osobistej ucznia nad sytuacją, w której się znajduje. Uczniowie mają poczucie, że lepiej panują nad sytuacją niż nauczyciel. VIII. EKSPONOWANIE SIEBIE: Koncentrowanie uwagi dziecka na walorach wychowawcy, potrzebach, odczuciach wtórnych do aktualnych potrzeb i odczuć dziecka; chęć imponowania, wyróżniania się, częste obrażanie się. IX. ZASTĘPOWANIE: Wyręczanie: bez oczekiwania na wyniki pracy dziecka zastępowanie go w działaniu, przejmowanie jego zadań, aktywności;
Skutki i konsekwencje popełnianych błędów wychowawczych:
Konsekwencje błędów wychowawczych mają zróżnicowany charakter. Mogą być one doraźne, natychmiastowe i odległe w czasie, ujawniające się w późniejszym okresie, mogą być słabe lub głębokie. Warunkiem wystąpienia skutków doraźnych jest pejoratywna ocena sytuacji przez wychowanka. Skutki odległe w czasie powstają w wyniku zapisu zdarzenia w pamięci trwałej, tj. doświadczenia o mocy regulacyjnej, czyli takiego, które sprawia, że doraźne skutki błędów wychowawczych wytwarzają nowe, niekorzystne lub zaburzają dotychczasowe prawidłowe sposoby funkcjonowania.
Biorąc pod uwagę rzeczywiste skutkikonkretnych błędów, ustalono, że:
agresja nauczyciela wywołuje u dziecka zagrożenie, lęk, spadek nastroju, poczucie winy, ucieczkę, izolację, agresję wobec wychowawcy; hamowanie aktywności może prowadzić do podporządkowania z lęku przed wychowawcą,zaniżenia samooceny, spadku nastroju, buntu, łamania zakazów, agresji, obrażania się, izolacji od wychowawcy;
obojętność powoduje zaniżenie samooceny, utratę wiary w siebie, „żebranie” o uczucie,
izolację od wychowawcy; bezradność sprzyja rozwojowi poczucia winy u wychowanka lub własnej przewagi i skłonności do krytyki wychowawcy;
Skutki błędów wychowawczychpopełnianych przez rodziców:
nadmierna koncentracja uczuciowa może doprowadzić do opóźnienia rozwijania samodzielności i dojrzałości społecznej, może wykształcić u dziecka postawę konsumpcyjną, dziecko nie widzi potrzeby działania na rzecz innych, takie zachowanie może zahamować rozwój dziecka w wielu dziedzinach takich jak: kontakty z rówieśnikami, obniżone poczucie własnej wartości, trudności w komunikowaniu się z innymi; wyolbrzymione, błędnie interpretowanie poczucia odpowiedzialności za dziecko może powodować wczesne wykształcanie się mechanizmów obronnych w postaci kłamstwa i coraz staranniejszego ukrywania przed rodzicami swoich problemów, ponadto nadmierna kuratela i drobiazgowo rozbudowany system zakazów może rodzić sprzeciw lub w drastycznych przypadkach bunt dziecka, młodzież poddana takim oddziaływaniom rodzicielskim może zatracać poczucie własnej wartości, przejmować od rodziców wypaczone cechy natury charakterologicznej jak np.: wścibstwo, podejrzliwość, nieufność, złośliwość; nieuwzględnienie zachodzącego procesu wzrostu dziecka może prowadzić do tego, że młody człowiek nie potrafi wyzwolić się psychicznie z ciążącej na nim atmosfery „dziecięcości” i musi pokonać wiele trudności na początku swojej samodzielnej drogi życiowej;
10. Metody i techniki wychowania.
Metoda wychowania systematycznie stosowany sposób postępowania wychowawcy, zmierzający do wywołania u wychowanków takiej działalności własnej, jaka jest w stanie doprowadzić do pożądanych zmian w ich osobowości.
METODY WYCHOWANIA WG MUSZYŃSKIEGO
1.Metoda wpływu sytuacji - polega na oddziaływaniu pośrednim za pomocą sytuacji, które wychowawca może tworzyć, aby organizować doświadczenie wychowanków.
-nagradzanie wychowawcze - to takie działania wychowawcy, które polegają na wywołaniu określonych pozytywnych konsekwencji w następstwie zachowań wychowanka, który dostatecznie często nagradzany nabiera poczucia integracji i bezpieczeństwa.
-karanie wychowawcze - polega na zwalczeniu zachowań destruktywnych i obniżeniu prawdopodobieństwa ich wystąpienia w przyszłości.
-instruowanie - polega na ukazywaniu wychowankowi niedostrzegalnych przez niego aspektów sytuacji, na zwracaniu jego uwagi na następstwa poszczególnych zachowań.
-organizowanie doświadczeń wychowanka - może polegać na takim manipulowaniu poszczególnymi elementami, aby działania konstruktywne przyniosły wychowankowi w konsekwencji następstwa pozytywne z punktu widzenia jego motywów.
-przydzielanie funkcji i ról społecznych - wychowawca wdraża dziecko do pełnienia przydzielonej roli lub funkcji odwołując się do jego inicjatywy, a unikając przymusu, powinien zapewniać mu maksimum swobody w wywiązywaniu się ze swoich zadań.
2.Metody wpływu osobistego - wynikają z naturalnej skłonności człowieka do naśladowania innych osób mających uznanie i autorytet.
-wysuwanie sugestii - wywoływanie odpowiednich reakcji może dokonywać się przez sygnalizowanie wychowankowi czego się od niego oczekuje.
-perswazja - polega na podsuwaniu wychowankom określonych rozwiązań przez posłużenie się odpowiednio dobranym zespołem argumentów.
-przykład osobisty - wywieranie wpływu przez dostarczanie wzorów zachowania i reagowania.
-aprobata i dezaprobata - polega na okazaniu uznania lub jego braku, które nie powoduje żadnych następstw.
3.Metody wpływu społecznego - polegają na znaczącym wychowawczo i atrakcyjnym oddziaływaniu zespołu wychowawczego. Wychowawca nie narzuca zespołowi własnych przekonań, ale na zasadzie współdziałania umożliwia wychowankom aktywne uczestnictwo.
-modyfikacja celów zespołu - polega na zabiegach sprzyjająch bądź podnoszeniu atrakcyjności życia w zespole lub wprowadzeniu nowych rodzajów aktywności zespołu.
-kształtowanie norm postępowania w zespole - polega na dopasowaniu norm wcześniej nabytych oraz kształtowaniu się nowych w wyniku funkcjonowania w zespole.
-przekształcenie struktury wewnętrznej grupy - wychowawca umacnia pozycję jednostek posiadających dodatni wpływ na ogół grupy.
-nadawanie właściwego kierunku działania kontroli społecznej w zespole - wychowawca wpływa na poglądy członków zespołu nadając odpowiedni tok, treść i kierunek tym reakcjom, objętym mianem kontroli społecznej.
4. Metody kierowania samowychowaniem polegają na czynnym ustosunkowaniu się do procesu własnego rozwoju.O samowychowaniu można mówić, wówczas gdy wychowanek uświadamia sobie cele prowadzące do rozwoju indywidualnego jednostki, oraz ukształtował w sobie źródła dążenia do nich. Jest na wyższym etapie pracy wychowawczej. Podłożem jej jest wewnętrzna potrzeba akceptacji wychowanka przez samego siebie i przez jego kolegów.
-metoda przybliżania wychowankowi celu pracy nad sobą- wychowawca powinien uświadomić wychowankowi cele jego wychowania, do których powinien sam zmierzać.
-metoda stymulowania wychowanka do realizacji programu pracy nad sobą-przynosi w efekcie nową, niepowtarzalną indywidualność, jest także - wbrew znaczeniu konwencjonalnemu - twórczością
-metoda przyswajania wychowankowi określonych metod i technik pracy nad sobą- wychowawca powinien przyswoić mu techniki pracy nad własną osobą w zakresie poznawania siebie samego.
Wszystkie oddziaływania muszą dążyć do przyswojenia przez osobę wychowanka fundamentalnych metod samowychowania. Korzystne jest by to właśnie wychowawca własną osobą ukazywał pozytywny wzór pracy nad własną sobą.
METODY WYCHOWANIA WG KRUSZEWSKIEGO
Metody strukturalne:
-stanowienie obyczajów - zadaniem wychowawcy jest zdefiniowanie ról i stosunków miedzy rolami, obsadzanie tych ról lub określenie reguł obsady i nadzór nad przestrzeganiem obyczajów.
-dyfuzja obyczajów - opiera się na naśladowaniu pewnych zachowań. Kontaktujące się ze sobą zbiorowości ludzkie przejmują od siebie rozwiązania swych żywotnych problemów.
-pobudzanie wynalazczości zespołowej - polega ona na takim kierowaniu społecznością, by ona sama wytworzyła wychowawczo pożądane obyczaje.
2. Metody sytuacyjne - wszystkie te schematy działania z wykorzystaniem, których wychowawca odpowiada na sytuacje zakłócenia powstające w klasie.
- nagradzanie i karanie
- przekonywanie i stawianie zadań - polega na reinterpretowaniu sytuacji wychowanka poprzez dodanie do niej przejawów zewnętrznej woli.
METODY WYCHOWANIA WG KONARZEWSKIEGO
Metody indywidualne
-nagradzanie i karanie
-modelowanie - dostarczanie wzorców przez wychowawcę, dawanie przykładu.
-metoda perswazji - tworzenie i przekazywanie wychowankowi komunikatów językowych w celu wywołania w strukturach jego wiedzy zmian o różnym zasięgu.
-metoda zadaniowa - polega na uruchamianiu i ukierunkowywaniu własnej aktywności wychowanka za pomocą stawianych mu zadań w celu wywołania wielostronnych zmian w strukturach jego wiedz
Grupowe metody wychowania:
-metoda kształtowania porównawczego odniesienia - dla każdej jednostki w grupie pozostałe są pewnym układem odniesienia dla zdefiniowania jej sytuacji.
Każda jednostka podlega więc wpływowi odwołującemu się do mechanizmu uczenia się przez obserwację.
-metoda kształtowania nacisku grupy- grupa jako zbiór jednostek współdziałających dla osiągnięcia wspólnego celu. Tu rolę mechanizmu regulacyjnego pełni podział funkcji miedzy konkretnych członków, a więc społeczna struktura grupy. Każda jednostka jest poddana naciskowi grupowemu.
-metoda kształtowania systemu ról i norm grupowych
-metoda kształtowania grupowych wzorców życia
METODY WYCHOWANIA WG KRZYSZTOSZKA
1.Metoda bezpośredniego oddziaływania wychow.
-wyjaśniająca (słowna)
-metoda oceny postępów społeczno-moralnych wychowanka
-nagroda i kara
2. Metoda bezpośredniego oddziaływania wych.
-organizowanie wielostronnej aktywności wychowanka wokół ważnych zadań dla danej jednostki, szkoły lub grupy
-organizowanie zespołu uczniowskiego-
-kierowanie procesem samowychowania
Techniki wychowawcze
jako część składowa metody wychowania moralnego, polegającego na właściwym organizowaniu pracy i życia uczniów są środkami wychowawczymi, podporządkowanymi tej metodzie.
RODZAJE TECHNIKK
1.Narady wychowawcze - umożliwiają uczniowi, którego zachowanie się jest przedmiotem tego typu narady, poznanie siebie w świetle opinii, jaką mają o nim jego koledzy z klasy.
2. Techniki socjodramatyczne(socjodrama) - stanowią spontaniczne odegranie (udramatyzowanie) przez uczniów jakiegoś wydarzenia, sytuacji, ukazanie osoby w działaniu, a także odpowiednie przedyskutowanie przedstawionych improwizacji.
3. Techniki grupowe - stanowią swoisty sposób oddziaływań wychowawczych, zmierzających do zdyscyplinowania klasy.
4. Techniki psychoterapeutyczne:
-psychodrama - polega na improwizowanym odgrywaniu określonych ról i udramatyzowanych zdarzeń.
-psychogimnastka -polega na tym, że członkowie grupy wypowiadają się i komunikują niewerbalnie.
-psychorysunek - polega na wykorzystaniu twórczo-kreacyjnej aktywnośc jak: rysowanie, malowanie, modelowanie.
-muzykoterapia - polega na słuchaniu lub tworzeniu muzyki w celu leczniczym.
8. Teorie psychospołeczne i ich główni przedstawiciele.
Wychowanie według koncepcji psychospołecznej
Przedstawicielami koncepcji są: Alfred Adler, Erich Fromm, Karen Horney i Harry S. Sullivan. Według koncepcji psychospołecznej na kształtowanie osobowości szczególny wpływ mają nie tyle czynniki biologiczne, ile uwarunkowania społeczne. Zwolennicy tej koncepcji twierdzą, że lęk jest wytworem interakcji społecznych, jego głównej przyczyny upatrują w niepomyślnych warunkach życia. Kładą nacisk na to, że człowiek jest istotą społeczną, związaną integralnie z innymi ludźmi i od nich w dużej mierze zależną. O jego zachowaniu decyduje najczęściej sytuacja społeczna, z jaka się on spotyka w rodzinie, w szkole czy zakładzie pracy. Specjalny nacisk kładą na interakcje, w jakie jest uwikłana jednostka w swoim środowisku społecznym. Jednostka podlega różnego rodzaju wpływom stosunków międzyludzkich. Wychowanie nie jest wyłącznym czynnikiem rozwoju człowieka. Na rozwój ten znaczący wpływ wywierają także warunki życia społecznego, w jakich żyją jednostki. Warunki te mogą sprzyjać procesowi wychowania lub wyraźnie je ograniczyć, a nawet wpłynąć na jednostkę destruktywnie. Skuteczność oddziaływań wychowawczych zależy również od zaspokajania indywidualnych potrzeb psychospołecznych wychowanków, jak potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości. Wychowanie polega na podejmowaniu odpowiednich starań o przykładne współżycie i współdziałanie zarówno wśród dzieci i młodzieży jak i dorosłych. Sugeruje się zabieganie w procesie wychowania o poprawne stosunki interpersonalne zwłaszcza nacechowane życzliwością i zrozumieniem interakcje w formie porozumiewania słownego i bezsłownego.
5. Pedagogika w kontekście systemu nauk o wychowaniu (podział pedagogiki na
subdyscypliny wg. Kawula, PAN)
KLASYFIKACJA PODZIAŁU SUBDYSCYPLIN PEDAGOGICZNYCH WG PAN
1) Podstawowe dyscypliny pedagogiczne Pedagogika ogólna Historia oświaty i wychowania oraz doktryn pedagogicznych Teoria wychowania Dydaktyka
2) Szczegółowe dyscypliny pedagogiczne (wyznaczone linią rozwoju człowieka) Pedagogika rodziny Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna Pedagogika szkolna Pedagogika szkoły wyższej Pedagogika dorosłych Pedagogika specjalna Teoria kształcenia równoległego Teoria kształcenia ustawicznego Pedagogika ludzi starych
3) Dyscypliny pedagogiczne odpowiadające głównym obszarom działalności człowieka Pedagogika społeczna Pedagogika kultury Pedagogika pracy Pedagogika zdrowia Teoria wychowania technicznego Teoria wychowania obronnego Pedagogika czasu wolnego i rekreacji
4) Dyscypliny pomocnicze i z pogranicza Pedagogika porównawcza Pedeutologia Polityka oświatowa Ekonomika oświaty Organizacja oświaty i wychowania Filozofia wychowania Psychologia wychowania Socjologia wychowania Biologia wychowania Informatyka i cybernetyka edukacyjna
KRYTERIA PODZIAŁU WG. S. KAWULI
1) K. celów działalności wychowawczej (dydaktyka i teoria wychowania)
2) K. metodologiczne (p. ogólna, społeczna)
3) K. instytucjonalne (p. szkolna, przedszkolna, szkoły wyższej, wojskowa)
4) K rozwojowe ( p. okresu żłobkowego, wczesnoszkolnego, dzieci i młodzieży, andragogika)
5) K. rodzaju działalności (p. obronna, rekreacji, kultury, sportu, pracy, zdrowia, czasu wolnego)
6) K. dewiacji i defektów rozwojowych (oligofreno-, tyflo-, surdopedagogika, p. resocjalizacyjna, penitencjarna, rewalidacyjna)
7) K. problemowe (historia oświaty, pedagogika porównawcza, polityka oświatowa, kształcenie zawodowe)
6. Teorie behawiorystyczne i ich główni przedstawiciele
Wychowanie według koncepcji behawiorystycznej
Istnieje kilka odmian koncepcji behawiorystycznej, najczęściej mówi się o skrajnej lub umiarkowanej jej wersji. We wszystkich koncepcjach behawiorystycznych istnieje przekonanie, że każdy człowiek jest istotą zewnątrzsterowaną (reaktywną), tzn., że jego zachowanie zależy w szczególności od uwarunkowań zewnętrznych. Wychowanie jest przede wszystkim bezpośrednim oddziaływaniem na wychowanków w formie np. różnego rodzaju manipulacji i indoktrynacji połączonych z bogatym zestawem nagród lub kar albo jednocześnie jednych i drugich.
Wychowanie w skrajnej koncepcji behawiorystycznej
Twórcą koncepcji jest John B. Wotson. Koncepcja ta jest pewnego rodzaju przeciwwagą dla klasycznej psychologii introspekcyjnej.
Wychowanie jest bezpośrednim oddziaływaniem wychowawcy na wychowanka, polega na jawnym kierowaniem jego rozwojem. Nie uwzględnia i wręcz lekceważy przysługujące wychowankowi prawa do własnej aktywności i samodzielności. Powyższy sposób rozumienia wychowania usprawiedliwia wszelkie przejawy manipulacji i indoktrynacji w wywieraniu wpływu na dzieci i młodzież. W takim wychowaniu ważniejsza od godności dzieci i młodzieży jest stosowana wobec nich jakaś określona technologia oddziaływań wychowawczych. Wychowankowie mają przyswoić sobie pożądane społecznie zachowania w odpowiedzi na dyrektywne względem nich oddziaływania. Podopieczni pozbawieni są prawa do własnej decyzji i podmiotowego traktowania. Wychowanek jest przedmiotem. Zgodnie z przekonaniem behawiorystów człowiek jest nade wszystko istotą dającą się dowolnie formować, zmiany w zachowaniu zawdzięcza głównie oddziaływaniom z zewnątrz. Jest pozbawiony twórczych koncepcji, własnych aspiracji, oczekiwań, preferowanych wartości itp. Zachowanie człowieka jest reakcją na bodźce z zewnątrz, środowiska lub otoczenia, w którym przebywa. Bodźce te wyznaczają określone reakcje, czyli sposoby zachowania. KRYTYKA: zapomina się o potrzebie podmiotowego traktowania wychowanków, pozbawia się ich własnej aktywności i samodzielności, w procesie rozwoju i wychowania, zabiega się o „ formowanie człowieka kolektywnego” i „człowieka produktywnego”, „człowieka podporządkowanego totalitarnej władzy”. Krytyka zwraca uwagę na to, iż taka metoda oddziaływania może się okazać skuteczna wobec jednych lub wręcz niepożądana wobec innych wychowanków.
Wychowanie w umiarkowanej koncepcji behawiorystycznej
Rzecznikami koncepcji umiarkowanej są Carl Holland, Robert Sears, John Dollard, Neal Miller, Hobart Mowrer, Joseph, Wolpe i Albert Bandura. Oprócz zmiennych niezależnych warunkujących zachowanie człowieka docenili oni wpływ zmiennych pośredniczących, nazwanych również zmiennymi interweniującymi lub zmiennymi niezależnymi zakłócającymi. Zwolennicy tej koncepcji są zdania, iż wszelkie reakcje ludzi mają na ogół charakter reakcji nabytych, czyli są podawane procesowi uczenia się. Także i w tej koncepcji przyczyny zachowań człowieka doszukuje się w jego otoczeniu, przede wszystkim w procesie uczenia się.
Szczególną rolę przywiązuje się do warunkowania instrumentalnego, polegającego na stosowaniu wzmocnień pozytywnych lub negatywnych. Wzmocnienia pozytywne mają na celu zwiększenie powtórzeń spontanicznych lub celowo zaistniałych reakcji pożądanych. Przybierają one formę: pochwały, uznania, nagradzania materialnego czy innych sposobów gratyfikacji. Natomiast wzmocnienia negatywne mają na celu zahamowanie zachowań niepożądanych. Przybierają formę nagrody lub kary. Warunkowanie instrumentalne w procesie uczenia się polega na odpowiednim manipulowaniu wzmocnieniami pozytywnymi lub negatywnymi (nagrodami i karami),w celu sterowania zachowaniami wychowanków oraz ich modyfikacji, przy czym zdecydowanie należy stosować i wybierać wzmocnienia pozytywne. Zakłada się, iż brak wzmocnień wyzwala tendencję do zanikania wyuczonej reakcji, natomiast stosowanie kar nie eliminuje zachowań niepożądanych, a jedynie je tłumi lub zahamowuje je na pewien czas.
Głównym celem koncepcji behawiorystycznej jest modyfikacja obserwowalnych reakcji człowieka. Nie jest nim natomiast „zmiana stanów wewnętrznych, takich jak poczucie winy, lęk czy siła woli”. Terapie behawioralne mają na celu oduczenie reakcji nieprzystosowanych lub patologicznych czy dewiacyjnych za pomocą wygaszania lub hamowania, a także wzmocnień pozytywnych, jak i również niekiedy wzmocnień negatywnych. Stosuje się techniki modyfikacji zachowań ludzkich - technikę desensybilizacji (odwrażliwiania), technikę modelowania (mode-ling, imitation) oraz trening asertywności. W świetle koncepcji behawiorystycznej podkreśla się możliwość dokładnego zaprogramowania pracy wychowawczej, zgodnie z przyjętymi celami wychowawczymi, ale nie uwzględnia się osobistego udziału dzieci w ich rozwoju i wychowaniu.
7. Teorie o orientacji humanistycznej i ich główni przedstawiciele
Wychowanie według koncepcji humanistycznej
Reprezentantami są: Abraham H. Masłow, Carl R. Rogers i Frederick S. Perls. Nawiązują oni do założeń fenomenologii, która opisuje to, co się znajduje w bezpośrednim doświadczeniu badacza, postuluje raczej rozumienie niż wyjaśnienie badanego zjawiska. Każdy człowiek (ze swej istoty) jest jednostką aktywną, samodzielną, a nie bez wolnie ulegającą wpływom środowiska zewnętrznego oraz podatną jedynie na zachowania reaktywne, jest podmiotem działania odpowiedzialnym za kierowanie własnym życiem i zdolnym do decydowania o własnym losie. Także dziecko jest człowiekiem pełnowartościowym, ma własne życie i własną tożsamość. Każdy człowiek ma prawo i obowiązek ponoszenia odpowiedzialności za własny rozwój oraz aktualizowanie drzemiących w nim możliwości. Powinien świadomie wpływać na kształt swojego życia poprzez samorealizacje i samokontrole. Człowiek z natury jest istotą dobry.
Wychowanie w koncepcji humanistycznej wyklucza wszelkiego rodzaju narzucanie wychowankom czegokolwiek i celowo rezygnuje z jakiejkolwiek formy przymusu, w tym także wymuszania na nich posłuszeństwa lub bezwzględnego podporządkowania się dorosłym. Wychowanie ma stwarzać odpowiednie warunki sprzyjające samorealizacji wychowanków, ma pomagać w rozwoju i dojrzałości. Wychowanie jest wspomaganiem podopiecznych w ich naturalnym rozwoju. Ma dopomóc stać się osobą w pełni funkcjonalną, otwartą na nowe doświadczenia, niepoddającą się mechanizmom obronnym, kierującą się również emocjami. Wychowanek ma posiadać poczucie własnej wartości. Wychowawca ma stworzyć atmosferę pozbawioną lęku, frustracji i stresów. W wychowaniu tym obowiązuje koncentrowanie się na wychowanku jako osobie ludzkiej. Punktem zainteresowania w procesie wychowawczym są nienurtujące go problemy czy sprawiane przez niego trudności, ile on sam jako osoba ludzka w pełni autonomiczna, niepowtarzalna i zasługująca na szacunek bez stawiania wstępnych warunków. Zapewnia się mu niezależność; zawierza się jego pozytywnym i twórczym możliwościom; daje mu się do zrozumienia, że sam może sobie poradzić z napotykanymi problemami.
WADY: zaniedbuje sferę mierzonych testami osiągnięć szkolnych efektów, nie sprzyja rozwojowi motywacji zorientowanej na sukcesy dydaktyczne, nie obniża poziomu leków u uczniów, zwiększa odczuwane przez uczniów zagrożenie w skutek wzrastającego u nich poczucia odpowiedzialności za własny rozwój.
TRUDNO ZAPRZECZYĆ: iż, pobudza uczniów do kierowania własnym rozwojem, iż, ułatwia im nawiązywanie otwartych i szczerych kontaktów z nauczycielem, iż, domaga we wzajemnym współżyciu i współdziałaniu, iż, wpływa na wzrost ich poczucia niezależności i własnej wartości, iż, wzmaga u nich spontaniczność i pomysłowość.
ZALETY: okazywanie sobie wzajemnej akceptacji i rozumienia empatycznego, przyjmowanie postaw autentyzmu, przywiązywanie wagi do rozmów przeprowadzanych dziećmi i młodzieżą, tworzenie i poprawianie więzi interpersonalnych między wychowawcami i wychowankami, psychologiczne wspomaganie wychowanków poprzez uważne (aktywne) ich wysłuchiwanie, życzliwe rozumienie i emocjonalny rezonans, wpływa na ożywienie ogólnej aktywności i samodzielności uczniów, pomaga w koncentrowaniu się w nauce szkolnej, rozbudza zainteresowania przedmiotami nauczania, sprzyja wzrostowi poziomu osiągnięć szkolnych,
3. Istota socjalizacji, a wychowanie
SOCJALIZACJA
Socjalizacja to proces przyswajania przez jednostkę wiedzy, umiejętności, wzorów zachowań, norm i wartości przekazywanych jej przez społeczeństwo i obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi oraz umiejętności niezbędnych dorosłej osobie. Jest rezultatem wpływów zamierzonych (wychowania) i niezamierzonych. Socjalizacji dokonuje się poprzez oddziaływanie środowiska społecznego (np. rodziny, kolegów), osób (np. nauczyciela) lub instytucji (np. szkoły).
Socjalizacja wg Muszyńskiego - to ogół wpływów środowiskowych na jednostkę,
w wyniku których nabywa ona zdolności do życia w społeczeństwie i pełnienia w nim
powszechnie obowiązujących ról.
Socjalizacja wg J. Szczepańskiego: proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego.
Socjalizacja wg T. Parson: wyrobienie w jednostce obowiązku i umiejętności koniecznych w przyszłym pełnieniu ról dorosłych.
Składniki:
− wdrożenie do panującego w danym społeczeństwie systemu wartości.
− przystosowanie do pełnienia określonej roli w społeczeństwie.
Proces uspołecznienia (socjalizacja jednostki ) rozpatrywany jest dwojako:
- jako wchodzenie w kulturę (proces akulturacji czyli proces wrastania w kulturę,
uczenia się ról społecznych, przejmowania symboli kulturowych i dziedzictwa
kulturowego, a przez to stawania się członkiem społeczeństwa).
- kształtowanie się osobowości społecznej (nabywanie kompetencji społecznych -
tzw. dojrzałość społeczna) czyli proces stawania się pełnowartościowym członkiem
społeczeństwa w wyniku uczenia się i przestrzegania obowiązujących norm i zasad
współżycia z innymi ludźmi.
Wymienione elementy procesu uspołecznienia dokonują się na dwóch płaszczyznach:
a. zamierzonych i celowych wpływów wychowawczych społeczeństwa szczególnie rodziny
i różnych instytucji wychowawczych,
b. niezamierzonych i spontanicznych wpływach wychowawczych (po przez nie kierowany i
nie uświadamiany wpływ środowiska społecznego)
Proces socjalizacji składa się z trzech mechanizmów psychospołecznych:
- mechanizm naśladownictwa pojawia się najwcześniej i polega na naśladowaniu
świata dorosłych, też naśladowanie ról.
- mechanizm internalizacji, czyli uzewnętrznienie, przyjmowanie pewnych wzorów
zachowania i systemów wartości, sposobów zachowania w taki sposób, że stają się
one elementami naszej osobowości i posługujemy się nimi bez udziału świadomości
(bez refleksyjnie).
- mechanizm identyfikacji, w sposób świadomy dokonujemy wyboru.
Trzy mechanizmy socjalizacji:
• Wzmacnianie - zachowania właściwe są nagradzane, niepożądane - karane.
• Naśladowanie to obserwacja zachowania innych i postępowania w sposób podobny.
• Przekaz symboliczny - wiedzę o tym co dobre, a co złe uzyskujemy słownie od innych i
dzięki rozmaitym tekstom pisanym.
Dwie główne fazy socjalizacji:
Socjalizacja pierwotna - przypada na niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo. Socjalizacja
pierwotna jest pierwszą fazą, w której człowiek w swoim dzieciństwie staje się członkiem
społeczeństwa w ramach wzajemnego oddziaływania dziecka i jego rodziców. W tym
czasie dzieci poznają język i podstawowe wzory zachowań, które staną się podstawą
ich dalszej edukacji. Główną instytucją socjalizacji jest rodzina. Socjalizacja pierwotna
odbywa się pod wpływem „znaczących innych”.
• Socjalizacja wtórna - obejmuje starsze dzieci i rozciąga się na dorosłe życie jednostki.
Odnosi się do późniejszego procesu, w którym jednostka uprzednio socjalizowana
wchodzi w nowe etapy "obiektywnego świata" konkretnego społeczeństwa (np.
przygotowanie do określonego zawodu). Odpowiedzialność za socjalizację przejmują inne
instytucje: szkołą, grupy rówieśnicze, media, miejsce pracy. Zachodzące tam interakcje
uczą jednostkę wartości, norm i przekonań składających się na wzór kultury, w jakiej
żyje. Socjalizacja wtórna odbywa się pod wpływem „uogólnionego innego”.
Zasady socjalizacji:
1.socjalizacja wczesna ma znacznie większy wpływ na formowanie się osobowości niż
socjalizacja późniejsza,
2.interakcja z osobami ważnymi jest dla nas znacznie ważniejsza niż relacje z osobami
trzecimi,
3.interakcja w grupach pierwotnych jest znacznie ważniejsza w kształtowaniu osobowości niż
kontakty w grupach wtórnych,
4.długotrwłe związki z innymi mają większy wpływ na naszą osobowość niż relacje
krótkotrwałe czy przypadkowe
Socjalizacja a wychowanie
Socjalizacja jest ściśle związana z wychowaniem choć pojęcia te nie są tożsame. I
tak wychowanie to całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz
przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowujących
go do życia w społeczeństwie. Zazwyczaj zmierza do tego, aby utwierdzić i rozwinąć cechy
wspólne z całym społeczeństwem lub jakąś zbiorowością, klasą. Przez wychowanie w
szerokim pojęciu, rozumie się różne niezaplanowane wpływy; w ujęciu węższym wyłącznie
celowe zinstytucjonalizowane działanie (przemyślany, sterowany, proces).
Tak więc wychowanie jest działaniem celowym, zamierzonym i świadomie
organizowanym. W procesie wychowania mamy do czynienia z wyraźnymi intencjonalnymi
interwencjami wychowawczymi, zamierzonymi i świadomymi, przebiegającymi według z
góry określonych celów i zadań. W pewnym sensie odpowiada mu termin personalizacja.
Natomiast proces socjalizacji ma charakter anonimowy i niezamierzony, a osoba
socjalizowana nie uświadamia sobie wielorakich oddziaływań, do pewnego stopnia poddaje
się pasywnie wpływom społecznym. Odpowiada mu termin uspołecznienie.
Socjalizacja jest dopasowaniem się (akomodacją) osoby do społeczeństwa, personalizacja
zaś dostosowaniem sił społeczeństwa do osoby. A więc socjalizacja (człowiek jako produkt
różnego rodzaju uwarunkowań społecznych) i personalizacja (człowiek jako osoba) są dwoma
wzajemnie uzupełniającymi się procesami. Socjalizacja jest pojęciem o szerokim zasięgu, a
wychowanie jest wycinkiem tego pojęcia. Socjalizacja może wywoływać zarówno pozytywne
skutki i zmiany u jednostki, ale tez może w pewnych sytuacjach hamować jej rozwój, aby
zachować stan równowagi społecznej.