1. POLITYKA GOSPODARCZA - WYJAŚNIENIE TERMINU

1. Pojęcie polityki gospodarczej - zarys etymologiczny, przedmiotowy i historyczny

Termin „polityka” rozumiany jest powszechnie jako „sztuka rządzenia”, tudzież forma życia publicznego związanego ściśle ze sprawami państwa lub wspólnoty terytorialnej, rozpatrywanego od strony wiążącego je prawa, działających w nim instytucji oraz określających jego bieg interesów i stosunków społeczno-ekonomicznych. Jednakże pojęcie to nabiera szerszego znaczenia, gdy przypisuje się mu inny podmiot niż władza państwowa. Polityka w tym kontekście może zakresem obejmować różne organizacje, grupy społeczne, bądź też jej podmiotem może stać się osoba, która swoimi działaniami wywiera wpływ na tok kwestii publicznych.

Przyporządkowując natomiast terminowi „polityka” właściwie dobrane określenie wskazuje się na jej przedmiot, a więc na to, co stanowi punkt zainteresowania, wymiar działalności. Stąd też mówi się o polityce zagranicznej, polityce wewnętrznej, polityce kulturalnej, etc. Gdy będzie mowa o polityce gospodarczej (nazywanej również polityką ekonomiczną) to rozumieć tu należy, że jej przedmiotem jest analiza aktywności państwa w relacji do gospodarki. W ujęciu ogólnym politykę gospodarczą definiuje się jako zamierzone oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową - na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą.

Podane powyżej rozumienie terminu domaga się rozszerzonego wytłumaczenia. Z definicji tej odczytać można, że w przypadku polityki gospodarczej (ekonomicznej) istotną rolę odgrywa: instytucja jaką jest państwo, cele gospodarcze oraz środki do ich realizacji. Podmiotem polityki gospodarczej w takim ujęciu jest zazwyczaj władza państwowa, której imieniu działania podejmują poszczególne organy. Z tego też powodu rzeczą niezwykle istotną jest sposób powoływania, struktura oraz szczegółowy zakres odpowiedzialności i kompetencji organów publicznych mających za zadanie oddziaływać na gospodarkę.

Polityka gospodarcza jest zatem bezwzględnie związana ze społeczeństwem, bez niego trudno rozpatrywać gospodarkę w ogóle. Polityka gospodarcza, mimo że niektórzy głoszą pogląd jakoby jej pojawienie się było wypadkową kryzysu ekonomicznego w latach 30. XX wieku (był to trudny okres dwudziestolecia międzywojennego), swe korzenie ma już w pierwszych wiekach, kiedy to zaczęły powstawać pierwotne struktury państw. Gospodarka towarzyszy ściśle egzystencji państw, jest mechanizmem podtrzymującym jego istnienie, bez względu na formy rządów w państwach, które w dziejach ulegały zmianom. Śledząc historię rozwoju poglądów niektórych ekonomistów u początku wieku XX można napotkać różne stanowiska, jak np. S. Głąbińskiego, który zachęca, by w zakres polityki gospodarczej włączyć wszelkie pola aktywności gospodarczej kraju i tzw. kwestie społeczne. Z kolei R. Rybarski zauważa, że nie tyle samo państwo, co każdy podmiot gospodarczy prowadzi politykę ekonomiczną. Dla S. Grabskiego natomiast kluczowym elementem tego rodzaju polityki jest troska o ogół obywateli.

Instytucja państwa na przestrzeni wieków określana była w wieloraki sposób. Wpierw wychodząc od klasycznego ujęcia tzw. teologicznej teorii państwa, po średniowieczną teorię patrymonialną i bliską Oświeceniu teorię umowy społecznej. Państwo więc było rozumiane jako instytucja wieczna. Następnie władzę państwową tłumaczono jako ugruntowaną w posiadaniu danego terytorium, a potem jako formę ugody międzyludzkiej, która zapewniała istnienie zorganizowanego społeczeństwa. Wiek XIX przyniósł rozumienie państwa jako organizacji, w której najsilniejsza grupa sprawuje władzę nad słabszymi grupami w społeczeństwie. Aczkolwiek choć w rozumieniu filozoficzno-prawnym napotyka się różnorodność znaczeń badanego terminu, to jednak w sensie ogólnym państwo jest organizacją społeczeństwa, zajmującą dany obszar ziemi, posiadającą organy władzy i funkcjonującą w ramach określonego systemu prawnego. I to ujęcie jest elementarne do podjęcia tematu polityki gospodarczej. Jakiekolwiek przesłanki ideologiczne nie są tu istotne.

2. CELE POLITYKI GOSPODARCZEJ

Państwo jest organizacją teleologiczną, ma cel sam w sobie, posiada multum celów do realizacji, które w każdym razie wynikają z różnych uwarunkowań oraz im są poddane. Uwarunkowania można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Do pierwszej grupy zalicza się sytuację międzynarodową danego kraju oraz możliwości eksportowe i importowe, w drugiej zaś grupie wymienia się uwarunkowania ustrojowo-systemowe, geograficzno-przyrodnicze, społeczne oraz wyznaczane przez poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Zatem istotne dla wyznaczenia celów jest położenie danego państwa, sytuacja społeczna i ekonomiczna, przynależność do pewnych grup militarnych, jak też partycypowanie w międzynarodowych formacjach polityczno-gospodarczych, podobnie jak sytuacja wewnątrz państwa, czy to relacja pomiędzy społeczeństwem a władzą. Cele polityki gospodarczej są też w znacznym stopniu zdeterminowane typem i formą państwa. W republice cele polityki gospodarczej są zwykle zdeterminowane przez ugrupowania polityczne które w ramach wolnych wyborów uzyskali władzę. We współczesnych krajach o ustroju monarchii konstytucyjnej (np. w Wielkiej Brytanii) władza spoczywa na parlamencie, podczas gdy monarcha pełni funkcję jedynie reprezentacyjną. Cele polityki gospodarczej wytyczane są również przez parlament. Diametralnie różny jest obraz państwa typu socjalistycznego, gdzie władza jest w rękach najwyższego organu partyjnego.

1. Podział ogólny celów

Istnieje wiele form podziału celów polityki gospodarczej, jako że występuje różnorodność poglądów wśród ekonomistów. Znamienny jednak jest fakt, że choć inaczej sformułowane są tezy, to generalnie ich sens jest rzeczowo taki sam. Jednak cele można podzielić wpierw według szeregu różnych kryteriów.

Można dokonać podziału celów ze względu na:

1. ważność celu - tu mieszczą się cele podstawowe i szczegółowe ( np. podniesienie stopy życiowej całego społeczeństwa, rozwój bądź też wzrost gospodarczy)

2. wpływ na gospodarkę - wyróżnia się w tym miejscu cele makroekonomiczne i mikroekonomiczne (pierwsze dotyczyć mogą np. walki z inflacją, zaś drugie jakiejś konkretnej branży)

3. czas potrzebny na realizację celów - wskazuje się tu na cele krótkookresowe i długookresowe (nazywanych też koniunkturalnymi i strukturalnymi)

- cele krótkookresowe związane są z polityką stabilizacji koniunktury gospodarczej, a tej priorytetami są takie kwestie, jak:

• utrzymanie niskiej inflacji (stabilnego poziomu cen)

• utrzymanie równowagi zewnętrznej

• zmniejszenie bezrobocia

• wzrost gospodarczy

- cele długookresowe mają związek z ochroną i priorytetami wybranych gałęzi, poprawą funkcji konsumpcji, zmniejszenie liczby godzin pracy, regulację przyrostu naturalnego, ochronę środowiska, a zatem wszystkie te, których realizacja wymaga dłuższego czasu

4. kryterium historyczne - dotyczące czasu; dzieli się je na tradycyjne i nowoczesne (pierwsze dotyczą celów realizowanych w ramach polityki gospodarczej już dawno (np. walka z bezrobociem, natomiast drugie zajmują się nowszymi zagadnieniami, np. ochroną środowiska)

5. sferę, jakiej dotyczy cel - tu wyróżnia się cele gospodarcze, społeczne i polityczne (pierwsze - gospodarka: wzrost gospodarczy, utrzymanie równowagi gospodarczej; drugie - społeczeństwo: zmniejszenie ubóstwa, zmniejszenie liczby godzin pracy, ochrona środowiska); trzecie - polityka: utrzymanie lub zmiana systemu i porządku gospodarczego)

6. oddziaływanie wzajemne celów - wyszczególnia się w tej grupie cele neutralne, konkurencyjne i komplementarne (neutralność - cele nie wpływają na siebie, konkurencyjność - negatywny wpływ celów na siebie, utrudnia się realizację drugiego celu przez jednoczesną realizację pierwszego, komplementarność - realizacja jednego celu ułatwia realizację drugiego celu)

7. przestrzenność - cele regionalne, krajowe i ponadnarodowe (np. walka z bezrobociem może odbywać się tylko w danym regionie, ale może też mieć zasięg krajowy, jak również może być podejmowany ten problem przez kilka krajów jednocześnie, tu za przykład można podać Unię Europejską)

Na bazie przedstawionych w tej części kryteriów podziału celów polityki gospodarczej nasuwa się spostrzeżenie, iż w zasadzie wyróżnienie jednego, najistotniejszego celu spotyka znaczną trudność, jest to bowiem kwestia relatywnie zależna od danego państwa, co stanowi dlań priorytet działań, to zaś wynika z realnych jego potrzeb i obecnej sytuacji w jakiej się znajduje. Ciężko też z tych samych powodów nakreślić pewną hierarchię celów dla danego kraju. Dla jednego państwa istotą może być zaangażowanie we wzmacnianie sił zbrojnych, podczas gdy dla drugiego niebagatelną sprawą będzie skupienie się wokół zapewnienia dobrobytu ogółowi społeczeństwa.

2.1. Charakterystyka celów polityki gospodarczej

W oparciu o tę wiedzę można wyróżnić kilka grup celów, a są nimi: cele generalne (ogólne), cele ustrojowo-systemowe i polityczne, cele ekonomiczne, cele społeczne, cele ekologiczne oraz cele obronno militarne. Każdy z nich zdaje się być priorytetem, jednak jak poprzednio o tym wspomniano, jest to zależne od realnej potrzeby danego państwa od sytuacji weń panującej. Istotne jest przedstawienie ich, co następuje w tej części rozważań.

1. Cele generalne

Tę grupę stanowią wartości powszechnie afirmowane przez większość krajów. Wśród celów generalnych wymienia się głównie suwerenność narodową, sprawiedliwość, wolność i prawa człowieka, a także postęp społeczny. Każde państwo dąży bowiem do utrzymania niepodległego charakteru, zaprowadzenia możliwej sprawiedliwości społecznej, a w konsekwencji zmierza do troski o człowieka i przysługujące mu prawa oraz rozwój narodu.

2. Cele ustrojowo-systemowe i polityczne

Każdego rodzaju polityka w państwach wynika od założeń doktrynalnych, zatem ideologicznych. Dlatego cele ustrojowo-systemowe są ważną kwestią, ponieważ dotyczą kształtowania stosunków społeczno-ekonomicznych w danym kraju. W krajach socjalistycznych bowiem istotą było przyznanie prymatu polityce nad ekonomią. Czyniąc politykę ośrodkiem, wokół którego wszystko się toczy, starano się stworzyć podłoże dla podtrzymania władzy w kraju realnie opanowanego przez socjalizm.

3. Cele ekonomiczne

W tej grupie celów wyróżnia się dążenie do pomnażania bogactwa kraju i powiększaniem materialnych podstaw dobrobytu społecznego. Zasadniczymi elementami będą tu więc takie kwestie, jak: optymalne wykorzystywanie zasobów, powiększanie produkcji, wzrost dochodu narodowego i racjonalizacja podziału tegoż dochodu. Pod pojęciem dobrobytu rozumie się zaspokajanie potrzeb ludzkich na poziomie biologicznym i społecznym. Aby dobrobyt mógł ulec zwiększeniu należy uzyskać zapewnienie wzrostu dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Zatem wzrost gospodarczy odgrywa znamienną rolę, nawet może jeszcze bardziej, w krajach opóźnionych w rozwoju ekonomicznym, gdzie jednak osiągnięcie takiego celu wymaga nieraz podjęcia trudnych decyzji, podczas gdy w krajach rozwiniętych już podobnego problemu się nie zauważa, a więc tu polityka gospodarcza jest raczej skoncentrowana na podtrzymaniu koniunktury i eliminacji różnych jej zagrożeń, czy zwalczaniu inflacji.

Jednakże, aby mogła być mowa o wzroście gospodarczym muszą zaistnieć następujące czynniki:

- wzrost ilości pracy produkcyjnej w wyniku wzrostu liczby zatrudnionych lub wzrostu rocznego funduszu czasu pracy jednego zatrudnionego

- wzrost jakości pracy

- wzrost łącznej długości efektywnego czasu eksploatacji produkcyjnych środków trwałych, w wyniku wzrostu intensywności eksploatacji środków trwałych

-postęp techniczny

- ulepszenie organizacji gospodarki

Umacnianie zdolności konkurencyjnej gospodarki narodowej wobec innych krajów - to kolejny cel, który można zaobserwować przyglądając się państwom organizującym się w zjednoczone struktury międzypaństwowe. Widoczne jest to na przykładzie Unii Europejskiej, która boryka się z konkurencyjną gospodarką Stanów Zjednoczonych i krajów Dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia).

Wśród celów ekonomicznych znajdują się także cele niższego rzędu, gdzie mowa o wzroście przedsiębiorczości, innowacyjności oraz inicjatywności wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce narodowej, jak i istotą jest zapewnienie swobody działalności gospodarczej.

Dalej wymienia się założenia dotyczące przekształceń strukturalnych gospodarki oraz równowagę gospodarczą. Współcześnie polityka strukturalna skoncentrowana jest na rozwoju gałęzi niosących postęp naukowo-techniczny, który mógłby zaowocować ekspansją na rynku światowym. Aczkolwiek meritum jest w tym wypadku dążenie do przekształcenia struktury własnościowej i likwidowanie powstałych w toku rozwoju dysproporcji, głównie w krajach postkomunistycznych. Natomiast zmierzanie do równowagi gospodarczej wiąże się z wpływaniem na ceny, popyt oraz podaż.

4. Cele społeczne

Dobrobyt jako cel polityki gospodarczej charakterystyczne ujmowany jest z przesłankami i rozwiązaniami typu społecznego, tzn. istotny jest stan bazy materialnej, ale również ważne miejsce zajmują elementy pozamaterialne. Na odczuwanie stanu dobrobytu oprócz wysokiego poziomu dochodów i zabezpieczenia bytu materialnego, warunków życia, zdrowia, mienia, lecz także zasady sprawiedliwości przy podziale tychże dochodów, gwarancja zatrudnienia zgodnie z kwalifikacjami i godziwe wynagrodzenie oraz możliwość awansu społecznego. Przeciwieństwem zaś dobrobytu jest niedostatek, zjawisko, które posiada wiele przyczyn, m. in. bezrobocie jawne lub ukryte, niskie płace, wielkie nierówności dochodów, niesprawiedliwość relacji praca - płaca, niemożność awansu społecznego i poprawy warunków życia. Źródłem niedostatku w sposób oczywisty stają się też błędy polityki ekonomicznej, zwłaszcza gdy są popełniane na szerszą skalę.

Alternatywne wobec ideologii marksizmu kapitalistyczne koncepcje „państwa dobrobytu” i „państwa opiekuńczego” oraz katolickie nauczanie społeczne przyczyniło się do upowszechnienia społecznych celów polityki gospodarczej. Wówczas priorytetem stały się: dostęp do dóbr kultury, możliwość korzystania z wypoczynku, a dziś utrwaliły się one w świecie jako wartości dość powszechnie traktowane pod postacią oczywistych praw obywatelskich. Kwestia społecznych celów polityki ekonomicznej spotkała się z zainteresowaniem na międzynarodowej arenie, ale zajęła ważne miejsce wśród dysput polskich ekonomistów, m. in. J. Milewskiego i W. Czerkawskiego. Problem ten odbił się również echem w dokumentach Kościoła Katolickiego, szczególnie w encyklikach papieskich (Rereum novarum Leona XIII, Laborem exercens i Centesimus Annus Jana Pawła II), w których wskazywano na niebezpieczeństwo radykalnej ideologii kapitalizmu, odrzucającej podejmowanie dyskusji na temat problemów marginalizacji społecznej i wyzysku, nędzy moralnej i materialnej wielu ludzi, itp..

Wśród celów społecznych wymienia się również dążenie do wyrównania szans obywateli w zdobywaniu wykształcenia, uzyskiwaniu pracy i płacy odpowiadającej zdobytym kwalifikacjom, awansowaniu w zawodzie, dostępie do działalności gospodarczej i uczestnictwie w życiu publicznym.

5. Cele ekologiczne

Ochrona środowiska w zasadzie od niedługiego czasu stała się jednym z głównych dążeń polityki społecznej. Przyczyną tego jest fakt, iż zagrożenia przyrody są również zagrożeniami dla ludzkości. Od stanu środowiska i wchodzących weń elementów (powietrza, wody, gleby, krajobrazu) zależy standard warunków życia i zdrowia ludzkiego. Stąd zwraca się większą uwagę na dostosowanie rozwoju, który by nie kolidował z ochroną środowiska naturalnego, dlatego też mówi się o ekorozwoju.

6. Cele obronno-militarne

Przesłanki oraz cele kategorii obronno-militarnej zasadniczo zajmują istotną pozycję niemalże we wszystkich państwach. Cechą właściwą tej grupie celów jest ich konkurencyjność wobec wszelkich innych. Powiększanie potencjału gałęzi o znaczeniu obronnym i zapewnienie niezbędnych rezerw mocy produkcyjnych i materiałów do produkcji stanowią priorytet w kwestii zbrojeniowej państw. W zależności od tego jak wiele środków finansowych pochłania realizacja tego rodzaju celów, zależy ilość materialnego zabezpieczenia pozostałych celów, na które pozostanie mniej środków. W praktyce nakłady finansowe na cele obronno-militarne wyznacza się w określonej proporcji do dochodu narodowego. Nie pomija się tu jednak dalekosiężnej inwestycji w kształcenie nowych kadr i wdrażanie coraz to nowszych technologii, aby pogłębić wykonanie planów o charakterze militarnym. Istotą jest tutaj także uformowanie odpowiednich gałęzi przemysłu, aby zapewnić dostęp do podstawowych materiałów niezbędnych przy produkcji sprzętu wojskowego, a wśród tych gałęzi można wymienić: przemysł hutniczy, maszynowy, elektroniczny, chemiczny, lotniczy oraz samochodowy.

3. ZASADY POLITYKI GOSPODARCZEJ

3.1. Ogólne pojęcie zasad w polityce gospodarczej

Pod pojęciem zasad polityki gospodarczej rozumie się uniwersalne, niezmienne sposoby postępowania w polityce gospodarczej, których zaniedbanie uniemożliwia właściwe jej prowadzenie. Ich porównanie i zgodność z realnie prowadzoną polityką stanowi użyteczne narzędzie oceny procesu polityki gospodarczej. Ważne jest tutaj położenie akcentu na uniwersalność, a więc na możliwie powszechnym zastosowaniu tych zasad. Elementarnymi zasadami polityki gospodarczej są:

1. zasada kompleksowości - oznacza, iż podmioty prowadzące polityką gospodarczą powinny rozpatrywać wszystkie szanse na realizację założonych celów oraz analizować wszystkie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, które mogą wpływać na ich wykorzystanie; samoograniczenie oznacza, iż państwo nie musi interweniować we wszystkich możliwych obszarach i sektorach gospodarki, ale powinno selekcjonować obszary działania,

2. zasada spójności - to realizowanie poszczególnych szans w taki sposób, aby minimalizować konflikty między nimi (np. konflikt ekologiczne, konflikty między interesami indywidualnymi i społecznymi, itp.),

3. zasada oszczędności - głosi, że w warunkach ograniczonych zasobów niezbędna jest oszczędność wydatkowania; dodatkowo oszczędność ma dotyczyć interwencjonizmu, który stosowany w nadmiarze może ograniczać inicjatywę prywatną i społeczną.

Ingerencje władz państwowych (bądź ponadnarodowych) w sprawy gospodarcze oznacza zwykle wprowadzanie różnych ograniczeń swobody jednostek i przedsiębiorczość. W demokratycznych krajach, gdzie szanuje się zasadę wolności gospodarczej, ingerencje te powinny być podejmowane tylko w imię wspólnego dobra. Troska o dobro wspólne jest najczęściej wyznacznikiem działań polityki ekonomicznej. Dobro publiczne zajmuje wysokie miejsce ponad interesami poszczególnych osób, grup i warstw społecznych, stąd wypływa konieczność stosowania zasady celowego, rozważnego i oszczędnego działania władzy, a to wszystko ukryć można w terminie racjonalności.

1. Niektóre zasady polityki gospodarczej w świetle problemu preferencji społecznych

W zależności od rozważanego problemu w polityce ekonomicznej pojawiały się twierdzenia i zasady mające być odpowiedzią na nurtujące kwestie pojawiające się w ekonomii, pośród których ważne miejsce zajmuje problem określania preferencji społecznych. Problem ekonomii dobrobytu, której kierunek zmierzał ku określeniu pojęcia interesu publicznego, dał początek nowym rozważaniom i poszukiwaniom. Preferencje społeczne można rozpatrywać dwojako: w podejściu pozytywnym - czyli usiłując odnaleźć cele i preferencje, które dane społeczeństwo posiada w danym okresie, lub też, drugim sposobem, według tzw. normatywnej teorii społecznej, której celem jest identyfikacja preferencji i celów, jakie społeczeństwo powinno mieć zgodnie z pewnym etycznym bądź politycznym postulatem.

1. Zasada Pareta

Znane są dwie wersje zasady Pareta. Pierwsza, zwana „słaba” głosi, że grupa jednostek zwiększa swój dobrobyt przechodząc od stanu a do stanu b, jeżeli wszystkie jednostki są bardziej usatysfakcjonowane w stanie b niż w stanie a. Natomiast druga wersja, nazywana „silną”, mówi, że grupa jednostek zwiększa swój dobrobyt przechodząc od stanu a do stanu b, jeżeli co najmniej jedna jednostka jest w lepszej sytuacji w stanie b, a sytuacja żadnej jednostki nie jest gorsza.

Z koncepcji zasady Pareta można wywieść tzw. optimum Pareta, czyli tezę głoszącą jakoby stan społeczny a jest optymalny, jeśli przy przejściu od tego stanu do jakiegoś innego stanu nie jest możliwe zwiększenie dobrobytu jednego członka społeczeństwa bez pogorszenia warunków co najmniej jednego innego członka. Zasada Pareta odgrywa istotną rolę w ekonomii, jest bowiem odzwierciedleniem koncepcji efektywności, tezy głoszącej, iż możliwe jest zdobycie czegoś więcej przez jedną lub kilka osób bez zmuszania innych osób do zadowalania się mniejszą ilością. W gospodarce, w której dostrzega się występowanie wyłącznie sektora konsumpcji, efektywność Pareta jest osiągana wówczas, kiedy produkcja jest alokowana między jednostki w taki sposób, że krańcowe substytucji każdej pary dóbr są równe dla wszystkich osób (zjawisko to nazywa się optymalną alokacją dóbr). W gospodarce, w której ma miejsce produkcja, nieuniknione jest zmierzenie się z trzema problemami, jakimi są: wybór planów produkcji, wybór podaży czynników produkcji oraz wybór poziomów produkcji.

Zasada Pareta ma jednak pewne ograniczenia, a mianowicie: po pierwsze - traktując indywidualne preferencje jako jedyną podstawę preferencji społecznych, przeciwstawia się wolności i prawa do sfery osobistych preferencji, po drugie - pozwala tylko na dokonanie częściowego uporządkowania stanów społecznych. Pierwsze ograniczenie wynika z zapożyczeń teorii równowagi ogólnej  i od niej wywodzących się trudności.

2. Zasada kompensaty

Zasadę kompensaty jako pierwszy sformułował Kaldor. Stwierdził on, że zmiana prowadząca do wzrostu produktywności, a stąd do wzrostu realnego dochodu społeczeństwa, podnosiłaby dobrobyt społeczeństwa jako całości z tej racji, że ci, którzy korzystaliby ze zmiany, mogliby dokonać kompensaty na rzecz tych, którzy stracili, zachowując korzyść netto. Aczkolwiek możliwość kompensaty sama w sobie nie pozwala na dokonanie osądu zmiany. Aby to osiągnąć, należy wpierw ocenić celowość dystrybucji, jaka zaistniałaby w sytuacji z faktyczną kompensatą i bez kompensaty.

3. Twierdzenie Arrowa o niemożliwości

Arrow podejmuje próbę uzupełnienia zasady Pareta szeroko afirmowanymi aksjomatami, które mogą mieć charakter norm etycznych, a zarówno procedur je spełniających. Biorąc pod uwagę słabą zasadę Pareta, w która podaje, że społeczeństwo musi przedkładać stan społeczny a nad stan społeczny b, jeżeli wszyscy jego członkowie wolą a niż b. W celu nadania cech racjonalności tej zasadzie i uczynienia jej bardziej kompletną znajduje swoje uzasadnienie dodanie do niej następujących warunków:

1. warunek nieograniczonego zakresu - zasada społecznego porządkowania indywidualnych preferencji obowiązuje niezależnie od ich rodzaju, tak długo, jak długo każdy system indywidualnych preferencji nie jest sprzeczny,

2. warunek niezależności nieistotnych możliwości - przy wyborze a i b należy brać pod uwagę jedynie indywidualne preferencje odnoszące się do tych możliwości, pomijając indywidualne uporządkowania innych możliwości.

Wniosek jaki się nasuwa z przedstawionej tezy jest następujący: członkowie społeczeństwa, którzy chcą wykreować kompletne uporządkowanie społeczne spełniające warunki nieograniczonego zakresu i niezalezności nieistotnych możliwości oraz słabą zasadę Pareta, muszą koniecznie zaakceptować preferencje jednej osoby niezależnie od preferencji innych. Wobec takiej sytuacji odrzucenie wyborów dyktatorów czyni niemożliwym określenie kompletnego uporządkowania przezwyciężającego częściowy charakter zasady Pareta, podczas gdy sama zasada jest ciągle stosowana. To jest właśnie treść twierdzenia Arrowa o niemożliwości.

4. Teoria sprawiedliwości

Teoria sprawiedliwości według Rawlsa

Według Rawlsa dany podział jest sprawiedliwy, jeżeli jest bezstronny, tzn. jeśli oferuje każdemu te same możliwości. Jego teoria wysuwa dwa postulaty:

1. przysługiwanie każdej osobie prawa do jak najobszerniejszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich,

2. autentyczna równość szans dla wszystkich (nierówności społeczne i ekonomiczne mają być dostosowane zwłaszcza pod osoby upośledzone, dostępność urzędów i stanowisk dla wszystkich.

Teoria sprawiedliwości według Sena

Sen twierdził, że istnieją pozapsychologiczne aspekty dóbr, które są kluczowe z punktu widzenia oceny ich korzyści dla poszczególnych ludzi i społeczeństwa. Dobra posiadają pewne cechy, które mogą przydać się ludziom do pewnych stanów funkcjonowania, a osiągnięcie tych stanów wyznacza właśnie wielkość korzyści uzyskiwanych przez ludzi, pozwalając im na korzystanie z pozytywnej wolności.

4. WYMIARY POLITYKI GOSPODARCZEJ

Z racji różnorodności dziedzin i aspektów, na które ukierunkowane są cele i oddziaływania systemu polityki ekonomicznej, w ramach tejże kształtują się odmienne jej dziedziny i podsystemy. Stąd można mówić o wielowymiarowości polityki gospodarczej, gdyż obejmuje szeroki zakres działań państwa w sferze gospodarczej.

4.1. Kryteria podziału polityki gospodarczej

Polityka gospodarcza dzieli się na politykę makroekonomiczną oraz mikroekonomiczną. Polityka makroekonomiczna obejmuje te oddziaływania państwa, które dotyczą całokształtu procesu gospodarczego lub jego znaczących części i prowadzone są głównie za pośrednictwem takich mechanizmów regulacji, jak pieniądz i budżet państwa. Natomiast polityka mikroekonomiczna zajmuje się regulacją konkretnych zagadnień gospodarki, jej poszczególnych gałęzi, rodzajów produkcji, rynków na określone towary i usługi.

Z racji, że część państw nie należy do szczególnie zasobnych i zamożnych, wyłania się problem rozwoju gospodarczego. Z tego zaś tytułu rozróżnia się politykę wzrostu i politykę strukturalną. Zadaniem polityki wzrostu jest dynamizowanie społecznego procesu gospodarczego w skali długookresowej, przeciwdziałanie siłom i zjawiskom, które mogłyby wzrost hamować czy osłabiać. Polityka strukturalna zmierza z kolei do przekształcenia układu relacji i proporcji występujących między poszczególnymi sektorami, działami i gałęziami gospodarki oraz rodzajami produkcji społecznej a jej całością przez preferowanie rozwoju wybranych sektorów i gałęzi.

Niemniej istotne są również: polityka regionalna, polityka ekologiczna, które zintegrowane ze sobą wchodzą w skład polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Pod pojęciem polityki regionalnej kryje się oddziaływanie państwa oraz występujących w jego imieniu władz centralnych i regionalnych na proces rozwoju i zagospodarowania przestrzennego regionu. Polityka ekologiczna skupia się na problematyce ochrony środowiska przed zagrożeniami i zniszczeniami.

Zasadniczo można wyróżnić jeszcze dwa charakterystyczne kryteria, a dokładnie są nimi:

1. kryterium przedmiotowe

2. kryterium instrumentacji

Kryterium przedmiotowe przyjmuje za podstawę podziału dziedziny gospodarki, na które jest skierowane oddziaływanie rządu. Oddziaływania państwa na procesy gospodarcze zachodzące w poszczególnych działach i gałęziach gospodarki narodowej czasem określa się mianem polityki sektorowej. W jej obszarze mieści się:

- polityka przemysłowa,

- polityka rolna,

- polityka handlowa,

- polityka komunikacyjna,

- polityka komunalna, itp.

Analogiczne przedmiotowi oddziaływań rządu odpowiada podmiotowy podział zadań pomiędzy organami rządowymi (mowa o resortach rządu, np. przemysłu, rolnictwa, handlu, itp.). Dalej wyróżnić można - według przyjętego tu kryterium - politykę społeczną, która obejmuje politykę oświatową, politykę ochrony zdrowia, politykę mieszkaniową, a także politykę demograficzną (z tą związana może być również polityka migracyjna).

Stosując kryterium instrumentacji, czyli kierując się rodzajem sposobów, mechanizmów i czynników, można wyszczególnić kolejne podsystemy polityki ekonomicznej. Pieniądz jako podstawowy mechanizm w gospodarce rynkowej jest przedmiotem zainteresowania polityki pieniężnej (polityki monetarnej), obejmującej politykę emisyjną i politykę kredytową, które dotyczą sfery działania banków. Polityka ubezpieczeń, kolejna dziedzina polityki gospodarczej, trudni się problemami asekuracji jednostek gospodarczych i osób fizycznych przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami i ryzykiem. Przedmiotem zaś polityki cenowo-dochodowej jest oddziaływanie państwa na podstawowe parametry gospodarki, którymi są: ceny, płace i dochody.

Polityka skarbowa (polityka budżetowa) zajmuje się zagadnieniem kształtowania się dochodów jednostek gospodarujących i osób fizycznych. Spełnia ona funkcję określającą i racjonalizującą wydatki i dochody aparatu państwowego. Polityka podatkowa jest bezpośrednim wsparciem polityki skarbowej. Jej celem jest zajęcie się sposobami obciążania podmiotów gospodarczych  i mieszkańców kraju świadczeniami na rzecz państwa oraz ściąganiem tych świadczeń.

Z punktu widzenia czynników rozwoju zasadnicze znaczenie ma polityka inwestycyjna, która wpływa na proces reprodukcji zasobów majątkowych w gospodarce, na ich powiększanie, unowocześnianie, a także na strukturę rodzajową, działowo-gałęziową i przestrzenną. Niemalże zespolona z jest z nią polityka lokalizacyjna, która służy realizacji założeń polityki regionalnej i pożądanego przestrzennego zagospodarowania kraju przez odpowiednie sterowanie rozmieszczeniem inwestycji. Polityka zatrudnienia zajmuje się regulacją procesów gospodarowania zasobami ludzkimi w gospodarce, mając na celu zwalczanie, tudzież niwelowanie zjawiska bezrobocia. Problemy, jakie porusza współcześnie polityka zatrudnienia to m. in.: przygotowanie zawodowe młodzieży, podnoszenie kwalifikacji, przekwalifikowywanie osób pracujących, zwiększenie mobilności czynnika pracy, harmonizowanie dynamiki wzrostu liczby stanowisk pracy z przyrostem siły roboczej, regulacja stosunków pracy. Ważne miejsce pośród mechanizmów kształtowania czynników rozwoju zajmuje polityka naukowa i innowacyjna, mająca na celu stymulowanie badań naukowych oraz zapewnienie sprawnego wdrażania osiągnięć nauki i techniki do praktyki gospodarczej.

LITERATURA ŹRÓDŁOWA:

Acocella N. , Zasady polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002

Hartman J. et al., Słownik filozofii, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2009

Jankiewicz S., Tarajkowski J., Urbaniak M., Wybrane zagadnienia polityki gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004

Kaja J., Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii, Szkoła Główna w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa2007

Winiarski B. et al., Polityka gospodarcza, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004

J. Hartman, Polityka, [w:] Słownik filozofii, J. Hartman et al., Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2009, s. 170 - 171.

Por. B. Winiarski, Rozdział I: 1.1.Polityka gospodarcza (ekonomiczna) i jej podmioty, [w:] Polityka gospodarcza, B. Winiarski et al., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 16.

Tamże, s. 17.

Tamże, s. 17.

Por. J. Kaja, Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii, Szkoła Główna w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa2007, s. 20.

Por. S. Jankiewicz, Rozdział I: 2. Poglądy ekonomistów na politykę gospodarczą, [w:] Wybrane zagadnienia polityki gospodarczej, S. Jankiewicz, J. Tarajkowski, M. Urbaniak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004, s. 14 - 16.

Por. J. Kaja, Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii, s. 12 - 14.

Tenże, Rozdział III: 3.1. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, [w:] Polityka gospodarcza, s. 58.

Por. S. Jankiewicz, Rozdział II: 1. Kryteria podziału celów polityki gospodarczej, [w:] Wybrane zagadnienia polityki gospodarczej, s. 24 - 26; por. także: J. Kaja, Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii, s. 15 - 16.

Por. S. Jankiewicz, Rozdział II: 2. Cele stabilizacji koniunktury gospodarczej, [w:] Wybrane zagadnienia polityki gospodarczej, s. 26.

S. Jankiewicz, Rozdział II: 2. Cele stabilizacji koniunktury gospodarczej, [w:] Wybrane zagadnienia polityki gospodarczej, s. 30.

Por. B. Winiarski, Rozdział III: 3.2.2. Cele ekonomiczne, [w:] Polityka gospodarcza, s. 67 - 68.

Tenże, Rozdział III: 3.2.3. Cele i przesłanki społeczne, [w:] Polityka gospodarcza, s. 68 - 69.

Tamże, s. 71.

B. Winiarski, Rozdział III: 3.2.5. Cele obronno-militarne, [w:] Polityka gospodarcza, s. 72 - 73.

¹⁵ B. Winiarski, Rozdział I: Polityka gospodarcza (ekonomiczna) i jej podmioty, [w:] Polityka gospodarcza, s. 18.

Por. N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 22 - 24.

Tamże, s. 37.

Tamże, s. 38.

Indywidualizm etyczny zakłada bowiem, że każda jednostka zna swoje preferencje najlepiej oraz wartość możliwych stanów społecznych zależy od postrzegania tych stanów przez jednostki. Por. N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, s. 26.

„Koncepcja efektywności Pareta opiera się na teorii równowagi ogólnej, która w swojej podstawowej formie podlega wielu ograniczeniom (analiza statyczna, postulat maksymalizacji, egzogeniczna natura preferencji i abstrahowanie od ważny cech rzeczywistych systemów ekonomicznych). Ograniczenia te dołączają do ograniczeń założeń leżących u podstaw samego kryterium Pareta(…)”; N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, s. 68.

Tamże, s. 49.

Tamże, s. 50.

N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, s. 53 - 54.

Por. Tamże, s. 81 - 84.

Por. Tamże, s. 85 - 87.

B. Winiarski, Rozdział III: 3.3. Główne dziedziny polityki gospodarczej, [w:] Polityka gospodarcza, s. 74 - 78.

9

---