Tadeusz Włudyka - Polityka gospodarcza
Rozdział I - Polityka gospodarcza - podstawowe pojęcia i zakres
1. Definicja polityki gospodarczej
Polityka gospodarcza jest to całokształt (zespół) działań świadomych (choć czasami o skutkach niezamierzonych) państwa, których celem jest oddziaływanie na gospodarkę, na stosunki ekonomiczne i powiązania gospodarcze z zagranicą. Zadaniem polityki Ekonomicznej jest praktyczne zastosowanie praw zbadanych przez ekonomię.
Na politykę gospodarczą składają się 2 nurty - opisowy (poznawczy) i normatywny
Opisowa polityka ekonomiczna - poznaje i charakteryzuje narzędzia stosowane w praktyce i ocenia ich skuteczność
Normatywna - stara się odpowiedzieć na pytanie jak być powinno, co daje wskazania do właściwego doboru narzędzi polityki ekonomicznej do określonych celów gospodarczych
Polityka gospodarcza jest dyscypliną naukową lokalizowaną wśród dyscyplin ekonomicznych z rosnącym udziałem nauk prawnych jako regulatora systemów gospodarczych i społecznych (ważna rola państwa które te systemy poprzez system normatywny reguluje)
Art. 22 Konstytucji RP - "społeczna gospodarka rynkowa" - determinuje to w pewien sposób system gospodarczy, jego kształtowanie. Ponieważ państwa Unii charakteryzują się pewnymi różnicami (Wlk. Brytania - dominuje liberalizm, we Francji etatyzm, w Niemczech ordoliberalizm określany jako społeczna gospodarka rynkowa), prowadzi to do rozbieżności w ocenach np. w zakresie Wspólnej Polityki Rolnej
2. Funkcje państwa w gospodarce
Niesprawności rynku:
Nieefektywna alokacja - istnienie monopoli, niedoskonała informacja, ograniczona mobilność czynników wytwórczych - prowadzi do nieefektywnej alokacji i obniżenia dobrobytu. Najważniejszym przejawem tego zjawiska jest nieuchronność cyklicznych kryzysowych załamań w gospodarce.
Efekty zewnętrzne - zanieczyszczenie środowiska, hałas - przedsiębiorstwa wolnorynkowe ze względu na podwyższenie kosztów produkcji nie będą temu przeciwdziałać
Dobra publiczne - w rozwiniętym społeczeństwie istnieje potrzeba dostarczania dóbr i usług, które są niezbędne, a których produkcja nie wiąże się z osiąganiem zysków. ponieważ ich wytwarzanie jest mało opłacalne dla producenta.
Dobra niemoralne - na nieregulowanym rynku mogą aktywnie działać producenci wytwarzający dobra bardzo rentowne, ale jednocześnie niekorzystne dla społeczeństwa - broń czy narkotyki
Rozwarstwienie - mechanizm rynkowy może prowadzić do dużych różnic dochodowych i majątkowych, co stwarza napięcia prowadzące do powstawania konfliktów społecznych.
Te argumenty są najczęściej podawane na uzasadnienie konieczności pewnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze - nie zakładają one ani zastępowania rynku mechanizmami nakazowymi ani rynkowej alokacji innymi jej rodzajami, lecz podkreślają konieczność przeciwdziałania niedoskonałościom rynku nieregulowanego. Konieczność ta jednak nigdy nie może być w pełni obiektywnie uzasadniona, jest w dużym stopniu uznaniowa.
Krytyka interwencjonizmu - państwo nie prowadzi rachunku kosztów. co skutkuje ich maksymalizacją. Koszty interwencji finansowane są z podatków więc ich wzrost powoduje większy deficyt budżetowy i w rezultacie ogranicza wzrost gospodarczy. Podobnym argumentem jest przekonanie, iż interwencja, szczególnie bezpośrednia prowadzi do rozszerzenia się katalogu dóbr publicznych i wzrostem konsumpcji w sposób niekontrolowany, czego skutkiem jest kolejne zwiększanie kosztów działania państwa. Dodatkowo interwencjonizm prowadzi do obniżenia skłonności do osobistej przedsiębiorczości i powoduje ograniczenie wolności indywidualnej podmiotów gospodarczych. Argument koronny - normatywne opóźnienie polityki gospodarczej i systemowa nieskuteczność. Opóźnienie reakcji, zwane opóźnieniem globalnym dotyczy zarówno okresu pomiędzy wystąpieniem potrzeby a uświadomieniem sobie i uznaniem jej (opóźnienie diagnostyczne) jak i między uznaniem potrzeby reakcji a jej podjęciem (opóźnienie decyzyjne), podjęciem reakcji a jej skutkiem i skutkiem a zachowaniem podmiotów gospodarczych
Interwencjonizm stosowany jest jednak przez każde państwo, choć w różnym stopniu.
Formy interwencjonizmu:
Określanie strategii rozwoju społeczno-gospodarczego; formułowanie planów makroekonomicznych; prawodawstwo gospodarcze, którego celem jest kształtowanie ustroju gospodarczego; redystrybucja dochodów; sterowanie operatywne gospodarką, produkcja dóbr i usług, zakup dóbr i usług.
Dziedziny interwencjonizmu:
Zapewnienie bieżącej równowagi makroekonomicznej; przeciwdziałanie wachaniom cyklicznym; przeciwdziałanie bezrobociu i regulacja stosunków pracy; tworzenie warunków długotrwałego rozwoju (przedsiębiorcy podejmują zazwyczaj działania krótkoterminowe); oddziaływanie na bilans płatniczy i stosunki gospodarcze z zagranicą; kształtowanie dystrybucji dochodów i ochrona grup ekonomicznie najsłabszych; budowa infrastruktury społecznej i technicznej; dokonywanie przekształceń strukturalnych w gospodarce; ochrona środowiska; prowadzenie i wspieranie badań naukowych; gospodarka przestrzenna
Funkcje ekonomiczne państwa:
Stabilizacyjna - przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom (inflacji, bezrobociu, deficytowi bilansu płatniczego)
Alokacyjna - przeciwdziałanie zjawiskom monopolistycznym i wzmacnianie konkurencji
Redystrybucyjna - korygowanie podziału dochodu z zachowaniem minimum egzystencji
Adaptacyjna - państwo dostosowuje w jej ramach gospodarkę do uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych
Funkcje zarządcze i społeczne państwa:
Kontrola, administrowanie, planowanie w gospodarce. W ramach funkcji państwo prowadzi działania negocjacyjne (np. poziomu płac) i wychowawcze (np. kształtowanie pożądanych zachowań konsumenckich).
3. Uwarunkowania polityki gospodarczej
Klasyfikacja:
a) zewnętrzne:
położenie geograficzne; międzynarodowa sytuacja polityczna, stosunki z sąsiadami (wpływ zwłaszcza na wymianę handlową i stabilność dostaw); przynależność do międzynarodowych ugrupowań politycznych (przyjęcie zobowiązań, które należy wykonań, co wiąże się z kosztami), gospodarczych, militarnych; międzynarodowa sytuacja gospodarcza; terms of trade (warunki wymiany handlowej - określają przede wszystkim stosunek cen towarów eksportowanych do cen towarów importowanych)
b) wewnętrzne:
stan i struktura zasobów przyrodniczych (nie tylko bogactwa naturalne ale np. odsetek ziemi w wykorzystaniu rolniczym); zasoby majątkowe (majątek trwały sfery produkcyjnej - środki trwałe wykorzystywane bezpośrednio w procesie produkcji; infrastruktura społeczno-gospodarcza - urządzenia, które służą do do obsługi sfery produkcji i ludności); zasoby ludzkie (liczba ludności, preferencje konsumpcyjne, struktura (wiek i płeć), wykształcenie itp.); zagospodarowanie przestrzenne; stosunek społeczeństwa do władzy i instytucji państwowych; układ sił politycznych; stosunki narodowościowe
c) ustrojowo-systemowe:
ustrój społeczno-polityczny, podział administracyjny, rozwiązania instytucjonalno-systemowe
4. Cele polityki gospodarczej
Klasyfikacja:
Cele generalne - zapewnienie suwerenności, sprawności, postępu społecznego i ochronę praw człowieka
Cele ekonomiczne - wzrost gospodarczy, rozwój przedsiębiorczości, wzrost udziału każdego państwa w międzynarodowym podziale pracy, restrukturyzacja gospodarki i dostosowanie jej do aktualnych potrzeb, zapewnienie równowagi wewnętrznej (budżetowej) i zewnętrznej (wymiany z zagranicą)
Cele społeczne - sprawiedliwy podział dochodów i pełne zatrudnienie, wyrównywanie szans w dostępie do rezultatów działalności gospodarczej i społecznej, zapobieganie wykluczeniu i reintegracja jednostek wykluczonych, zapewnienie ochrony zdrowia i zabezpieczenia na wypadek innych ryzyk socjalnych
Cele ekologiczne - ochrona środowiska i rekultywacja obszarów zniszczonych
Cele ustrojowe - umacnianie i ochrona ustroju społeczno-gospodarczego, zapewnienie bezpieczeństwa i wzmacnianie potencjału obronnego
Najważniejszym celem wydaje się jednak wzrost gospodarczy. Dla utrzymania równowagi przy wzroście gospodarczym stosuje się działania stabilizacyjne, alokacyjne, redystrybucyjne
Magiczny kwadrat - znany w niemieckim ordoliberalizmie i społecznej gospodarce rynkowej - polityka wzrostu z uwzględnieniem wysokiego poziomu ekologii, pełnego rynkowego zatrudnienia, wzrostu i stabilizacji pieniądza oraz budżetu i dodatniego salda obrotów z zagranicą.
Tak określone cele realizuje traktat z Maastricht - art.2 - promowanie postępu gospodarczego i społecznego, wysokiego poziomu zatrudnienia, osiąganie zrównoważonego i trwałego rozwoju, w szczególności poprzez stworzenie obszaru pozbawionego granic wewnętrznych, wzmacnianie spójności gospodarczej i społecznej oraz ustanowienie Unii Gospodarczej i Monetarnej, docelowo z jednolitą walutą. Tyczy się to także stowarzyszonych, a najczęściej stosują go niezrzeszone kraje o gospodarce rynkowej.
Podmioty realizujące te cele to nie tylko państwo ale także fundacje czy stowarzyszenia. Duży wpływ na politykę gospodarczą mają wszelkie środowiska lobbingowe
Instrumenty: rynek i jego formy, system pieniężny, planowanie i prognozowanie, system motywacyjny wraz z systemem zabezpieczeń społecznych i technologie.
Instrumenty prawne: formy prawne własności, przedsiębiorstw (zwłaszcza spółek), system polityczny realizujący swobody obywatelskie, szeroko pojęty system identyfikacji kulturowej
Teoria konwergencji - częściowego upodabniania się systemów gospodarczych do siebie, po upadku bloku wschodniego ostatecznie potwierdziła możliwość wyboru, ale w ramach gospodarki rynkowej, różnego zakresu regulacji politycznych czy państwowych.
5. Instrumenty polityki gospodarczej
Instrument polityki gospodarczej - zmienna, która pomaga osiągnąć zamierzony cel
By zmienna mogła zostać uznana za instrument powinna posiadać trzy cechy:
Kontrolowalność
Skuteczność
Niezależność (możliwość odróżnienia zmiennej od innych instrumentów pod względem możliwości kontrolowania i skuteczności)
Klasyfikacje instrumentów:
Bezpośredniość oddziaływania:
Instrumenty bezpośrednie - wprowadzają nakaz określonego zachowania (np. limity produkcyjne)
Instrumenty pośrednie - mają oddziaływać na postawy i zachowania podmiotów gospodarczych (np. cła importowe). Mogą mieć charakter pozytywny (zachęcający) jak i negatywny
To kryterium zawsze odnosi się do konkretnego celu, narzędzie z punktu widzenia jednego celu bezpośrednie, z innego punktu widzenia może być pośrednie
Stopień poddania się kontroli decydenta:
Instrumenty uznaniowe
Instrumenty autonomiczne (reguły)
Kolejny podział:
Ilościowe
Jakościowe
Niekiedy wyróżnia się dodatkową grupę narzędzi reform, gdzie zmiana ilościowa polega na istotnym przekształceniu systemu gospodarczego
Kolejny podział:
Ekonomiczne
Pozaekonomiczne (szczególnie prawne)
Przykłady: stopy oprocentowania kredytów. obligacji, bonów skarbowych, politykę i zasady kształtowania podatków ulg podatkowych, preferencje kredytowe, zamówienia rządowe i inne
6. Dziedziny polityki gospodarczej
Ze względu na przedmiot oddziaływania:
- Cała gospodarka - polityka makroekonomiczna
- odnoszące się do jakiegoś konkretnego problemu - polityka problemowa (np. mieszkaniowa czy ochrony środowiska)
Istnieją dalsze podziały, na sektory, rodzaje instrumentów, które dalej także mogą być poddawane podziałom.