Bukowina
Bukowina (rum. Bucovina, ukr. Буковина) - kraina historyczna położona pomiędzy Karpatami Wschodnimi a środkowym Dniestrem, obecnie, od II wojny światowej dzieli się na:
Bukowinę północną należącą do Ukrainy,
Bukowinę południową należącą do Rumunii.
Dawniej należała do północnej części historycznej Mołdawii.
Średniowiecze
Historyczna Bukowina to jakoby kwintesencja dziejów całej Europy Środkowo-Wschodniej. Świt Bukowiny wyłania się z mroków wczesnego średniowiecza. W X-XI wieku ziemie późniejszej Bukowina weszły w skład Rusi Kijowskiej, rozciągającej się wzdłuż największych szlaków wodnych wiodących od szwedzkich Waregów ku Bizancjum i konkurującą z Połowcami, Pieczyngami, a następnie Tatarami. Leżała ona na ówczesnym pograniczu ziem kijowskich zarośniętym wiekowymi borami, przez pustkowia których przedzierał się drugorzędny szlak handlowy łączący Zadnieprze z Czechami i Węgrami. Szlak ten opierał się o pierwsze osady, które staną się dużo później najsłynniejszymi twierdzami tego obszaru: Chocimiem i Kamieńcem Podolskim. W wiekach XII i XIII ziemie te znalazły się w granicach księstwa Halickiego i Halicko-Wołyńskiego. Były to tereny w zasadzie niezamieszkane, gdzie dopiero tworzy się siatka pierwszych niewielkich osad - na poły rodowych skupisk rolniczo-pasterskich.
Czasy mołdawskie
Dopiero w XIV wieku Mołdawia, do której należy wówczas tworząca się Suczawa zaznaje swej politycznej emancypacji. Dzieje się to na tle konfliktów polsko-węgierskich. Jednak ziemie te staną się obszarem szybkiego rozwoju i wielu przemian. Od 1400 roku zaistniała w Suczawie prawosławna metropolia, mocno związana z tradycją greckiego prawosławia. Pierwsze siedziby władców mołdawskich to Seret, Baia, Radowce, wreszcie Suczawa, skąd dopiero w XVI w. stolicę Mołdawii przeniesiono do Jass (odtąd Bukowina przestała odgrywać centralną rolę w państwie mołdawskim, punkt ciężkości polityki mołdawskiej przesunął się na południe). Wiek XV był jednak czasem prężnego rozwoju ziem mołdawskich, w tym i późniejszej Bukowiny. Potężne zyski z handlu pozwoliły na imponującą rozbudowę struktur państwowych. Główne szlaki handlowe biegnące przez te ziemie łączą Rzeczpospolitą z Morzem Czarnym. Jedna ważna droga handlowa, biegnąca wzdłuż Prutu, łączyła Ruś Halicką przez Kołomyję i stare Czerniowce ze skupiskami miejskimi dolnego Dunaju. Inna ważna droga, o charakterze międzynarodowym - tak zwana „droga mołdawska” - ciągnęła przez Bukowinę, łącząc Morze Czarne z Zachodem. Wędrowali tędy kupcy słowiańscy, arabscy, żydowscy, nieraz i ormiańscy. Opierając się o ten rosnący potencjał ekonomiczny, młoda władza mołdawska rozpoczęła wówczas fundację serii obronnych zespołów klasztornych, z których najstarsze (Putna, pierwsza Mołdawica, dawniejszy Humor...) można podziwiać jeszcze dzisiaj. Fundacje te były skupione na ogół na terenach górskich, na zachód od Suczawy. Będąc granicznymi przyczółkami państwowości mołdawskiej, stanowiły także zalążki cywilizacji wsi i miasteczek wdzierających się pomału w doliny bukowych lasów.
Skupiska miejskie terenów przyszłej Bukowiny, to przede wszystkim leżąca na południu Suczawa i rozwijające się na północy Czerniowce. Potężna twierdza suczawska do dziś imponuje swymi walorami obronnymi. Monastyry suczawskie, z monastyrem św. Jana z Suczawy na czele, świadczą o poziomie kultury prawosławnej całej ówczesnej Mołdawii.
Historia Czerniowiec była trochę odmienna, bardziej kupiecka. Czerniowce też później staną się stolicą austriackiej Bukowiny. Z 1408 roku pochodzi pierwsze pisemne świadectwo istnienia tego sporego już wówczas miasteczka, z dwoma prawosławnymi kościółkami parafialnymi, zamieszkanego głównie przez Rusinów i Wołochów. Leżące przy większym szlaku handlowym niż Suczawa czerpią z tego korzyści i ponoszą straty. W latach 1497-1537 Polacy aż trzy razy palą Czerniowce podczas swoich wypraw. Ziemie te były terenem nieudanej wyprawy króla polskiego Jana Olbrachta w 1497 r., którego wojska zostały zmuszone do odstąpienia od obleganej Suczawy, a następnie rozbite w lasach mołdawskich („Za króla Olbrachta, wyginęła szlachta”).
Wzdłuż osi handlowych powstają miasta, które już u zarania przedstawiały kulturę etnicznie złożoną. Koniec XVII i początek XVIII wieku stanowi główny przełom w osadnictwie wielokulturowym przyszłej Bukowiny. Zalążki tego fenomenu można zaobserwować trochę wcześniej. Właśnie w owych miasteczkach handlowych spotykają się na targach ludzie przemieszczający się wzdłuż osi handlowych. Wraz z tymi ludźmi przemieszczają się idee, wyznania, kultury... Już wówczas powstawała na Bukowinie kultura otwarta na różnorakie wpływy: ruskie, polskie, węgierskie, bizantyjskie, ottomańskie i inne.
Czasy ottomańskie
W ciągu pierwszej połowy XVI wieku, Ottomani podbijają Mołdawię. Turcy stają się głównym zagrożeniem, co znajduje swój wyraz w lokalnej sztuce. Jeszcze w 1687 roku Sobieski przyłączy Czerniowce do Rzeczpospolitej, ale w 1699 roku zostaną one zwrócone Mołdawii. Tym niemniej, szczególnie w miasteczkach rozwijają się różne kultury, w tym i polska kultura kresowa. Pod koniec XVII wieku prawosławie rumuńskie przeżywa swoistą unię z Rzymem. W końcu XVII wieku w Czerniowcach rozwija się pierwsze skupisko Żydów. W 1715 roku powstaje osadnictwo ormiańskie w miejscowości Kuty nad Czeremoszem. W XVIII wieku rozwijają się spore gminy ormiańskie w Suczawie i w Czerniowcach. W 1870 roku Ormianie założyli w ramach archidiecezji lwowskiej parafię liczącą 600 katolików obrządku ormiańskiego. Na południu, w okolicach Suczawy, osiadają Ormianie obrządku wschodniego, tacy zamieszkują też okolice Putny. W 1724 roku pierwsi staroobrzędowcy uciekający przed rosyjskim caratem, znajdują schronienie na Bukowinie (we wsi Lipoveni). Nazywać się tu będą Lipowianami. Tak powstawała składanka etniczna, która stanowić będzie podłoże etosu bukowińskiego.
Czasy habsburskie
Zasadniczą datą w kształtowaniu się fenomenu Bukowiny jest 1775 rok. Wówczas, na mocy pokoju w Kuczuk Kajnardży większa część Bukowiny przypada Austrii, która przyłącza ją do Galicji. Reszta Mołdawii przypadła Rosji. Wiek XIX to główny okres rozwoju Bukowiny, lata, które nadały jej swoisty charakter ziemi wielonarodowej, urzeczywistniającej ideały tolerancji. Austriacy zastają na Bukowinie olbrzymie połacie lasów, zupełnie nie zagospodarowane. Pod berłem habsburskim tę zieloną pustynię zasiedla fala imigracji bukowińskiej, która tworzy istną mozaikę ludów. Do dawnego osadnictwa rusińskiego (w tym huculskich pasterzy w terenach górskich), mołdawskiego a w miasteczkach żydowskiego i ormiańskiego, doliczyć trzeba Niemców, Austriaków i Polaków. Pracować oni będą m.in. przy wyrębie buków. W początkowych fazach zasiedlenia, w zamian za dostarczone cesarstwu drewno, można było otrzymać ziemię spod wyrębu za darmo. Pierwsze rodziny śląskich górali z okolic Czadcy oraz innych rejonów Śląska Cieszyńskiego, przybywają na Bukowinę już na samym początku XIX wieku. Przemieszczanie się Polaków ułatwia fakt, że aż do Wiosny Ludów Bukowina pozostaje w administracyjnych ramach Galicji (jako powiat Czerniowce). Większość nowych wsi powstających wówczas na Bukowinie miała od samego początku charakter wieloetniczny. Pojana Mikuli jest najlepszym tego przykładem. Jednak w XIX wieku nie dochodziło raczej do małżeństw mieszanych ze względu na różnice kulturowe i językowe. Tym niemniej, to w XIX wieku powstała na Bukowinie coraz bardziej świadoma kultura wielonarodowa, przesiąknięta etosem pogranicza, dzięki któremu kilkanaście grup etniczno-wyznaniowych mogło współżyć w pokoju i poszanowaniu sąsiadów. Odzwierciedla się to w wielu do dziś funkcjonujących przysłowiach i porzekadłach bukowińskich. Trzeba zaznaczyć, że od samego początku Habsburgowie przyczynili się do rozwoju pokojowej i zarazem wielonarodowej Bukowiny. Cesarz Józef II samodzielnie wybierał urzędników i dostojników kościelnych wysyłanych na Bukowinę. On również zapewnił powstanie wielojęzycznego szkolnictwa na tych ziemiach. Na Bukowinie istniało szkolnictwo ukraińskie, rumuńskie, niemieckie, polskie, żydowskie i węgierskie. Nauczyciele byli tu opłacani najlepiej z całego cesarstwa. Władza wojskowa, istniejąca pierwotnie w tej strefie pogranicza, zapewniła pokojowy rozwój wielonarodowego osadnictwa. Na Bukowinę południową Polacy przybyli w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku. Dzielili się, jak wszyscy na Bukowinie, na mieszkańców gór i mieszkańców nizin. Polskie skupiska to przede wszystkim miejscowości wzdłuż Czeremoszu i Prutu, jak i Seretu na północy, a na południu - okolice rzeki Suczawy i Mołdawy. Istotną rolę w historii polskiego osadnictwa odegrała kopalnia soli w Kaczyce, do której sprowadzano całe rodziny górników m.in. z Wieliczki.
W marcu 1849 Bukowina została odłączona od Galicji i stała się osobnym krajem koronnym jako Księstwo Bukowiny z osobnymi organami władzy - Prezydium Krajowym, Sejmem Krajowym Bukowiny i wydziałem krajowym. Nastały najlepsze lata rozwoju Bukowiny, przede wszystkim jednak jej stolicy - Czerniowiec. Wobec kłopotów komunikacyjnych Suczawy, Austriacy - wbrew pierwotnym planom - w Czerniowcach utworzyli centralne ośrodki administracji tej ziemi. Można tu wspomnieć znakomitą postać Antoniego von Kochanowskiego, prawdziwego ojca tego miasta. Piastował on godność rajcy czerniowieckiego przez 42 lata, będąc burmistrzem przez 27 lat. Był on również deputowanym do sejmu krajowego, wicemarszałkiem i marszałkiem tegoż sejmu i posłem do rady państwa. On to zmienił wygląd Czerniowiec, z małej drewnianej mieściny na dobrze uporządkowane miasto, z kanalizacją, prądem, brukiem i nawet tramwajem. W 1840 roku Czerniowce liczyły tylko 12500 mieszkańców, lecz już w 1859 - 26345, a w roku 1880 - 45600. Ważną rolę w rozwoju miasta odgrywała wybudowana przez polskich inżynierów kolej łącząca Lwów, Czerniowce, Suczawę i Jassy, a więc Bałtyk z Morzem Czarnym. W październiku 1875 roku, został założony uniwersytet w Czerniowcach, a przy nim powstały organizacje studenckie poszczególnych grup etnicznych (np. „Austria”, „Allemania”, „Sojuz” ukraiński, „Ognisko” polskich katolików, „Lechia”, syjonistyczna „Karima”, żydowskie „Zefira” i „Hebronia”...). Generalnie rzecz biorąc, życie kulturowe poszczególnych miejskich grup etnicznych rozwijało się w różnorodnych klubach i stowarzyszeniach, jak i w czytelniach prasy, domach kultury i bibliotekach. W miastach bukowińskich powstawała wieloetniczna inteligencja, potrafiąca docenić swą wieloetniczność i współzawodnicząca w organizowaniu imprez kulturalnych o coraz to wyższym poziomie. Dochodziło do tego, iż na przełomie XIX i XX wieku najlepsza kawiarnia w Czerniowcach wykładała codziennie 159 gazet i czasopism z całego świata. Dobre współżycie wielu kultur objawiało się także w dobie kształtowania niektórych świadomości narodowych. Na przykład pierwsze odezwy do powstającej narodowości ukraińskiej były drukowane w gazetach polskich, gdyż Ukraińcy nie mieli wówczas jeszcze swoich gazet. W pamiętnikach Bukowińczyków widać, że małe dzieci stykały się już na ulicach i podwórkach z odmiennymi kulturami i językami. Targi również odgrywały tu rolę płaszczyzn spotkania. Przeciętny Bukowińczyk, nawet prawie niepiśmienny, mówił w kilku językach.
W 1857 roku dokonano spisu ludności, który na Bukowinie wypadł następująco: na 10440 km², mieszkało 455 800 ludności (czyli 31,6 os. na 1 km²). Z tego spisu można wyczytać unikalną mozaikę etniczną: 44,6% Rumunów - zamieszkałych głównie na południu i silnie zróżnicowanych społecznie; 38,2% Rusinów (do których zaliczono także Hucułów) - raczej biedoty chłopskiej, pasterzy bez tradycji mieszczańskiej i inteligenckiej; 6,4% Niemców - urzędników, rzemieślników z wysokimi kwalifikacjami, inżynierów górniczych i hutniczych; 6,4% Żydów - zamieszkujących przede wszystkim miasta i miasteczka, trudniących się handlem i rzemiosłem, lecz będących także lekarzami, adwokatami lub np. dziennikarzami; 3% Polaków - mieszkających też przede wszystkim w miastach i miasteczkach (w Czerniowcach w 1910 roku było ich 15412 osób, stanowili tam drugą co do wielkości, po Żydach, grupę etniczną); 1,6% Węgrów, 0,57% Rosjan starego obrzędu oraz 0,10% Ormian. Bukowina miała przede wszystkim charakter agrarny. Jeszcze w 1880 roku prawie trzy czwarte ludności było związane z rolnictwem i tak w zasadzie pozostało do końca XIX wieku. Wystarczy tu wspomnieć wielkie targi bydła, odbywające się w Czerniowcach. Tylko ok. 40% ziemi tworzyła wielka własność. Proces parcelacyjny przebiegał bardzo powoli. W 1902 roku prawie 60% wszystkich gospodarstw chłopskich posiadało mniej niż 2 ha. Była to sytuacja dość wyjątkowa w tej części Europy, wynikająca z historii tego osadnictwa, dużo późniejszego niż w innych stronach - choćby - Galicji. Ważną rolę w gospodarce agrarnej spełniał wypas zwierząt, zwłaszcza w terenach górskich.
Tak więc w ciągu jednego XIX wieku, Bukowina zmieniła całkowicie swój wygląd - od zielonej prawie pustyni na rozwinięte miasta, duże wsie i nowoczesne miasteczka. Słynnymi kurortami i uzdrowiskami były Kimpulung i Watra Dorna. Na przełomie XIX i XX wieku zaistniała spora emigracja bukowińska do Stanów Zjednoczonych i do Brazylii (również części Polaków, i w sporej mierze Niemców). Dziś jeszcze funkcjonuje tam dosyć prężnie „Bukovina Society of the Americas”.
Pod względem wyznaniowym, na przełomie wieków, największą liczbę stanowili prawosławni (prawie wszyscy Rumuni i większość Ukraińców) - 68,44%; Żydów było 12,86%; katolików obrządku rzymskiego (wszyscy Polacy oraz większość Węgrów i Niemców) - 12,32%; ewangelicy i kalwini (mniejszości niemieckie i węgierskie) - 2,56%. Do tego należy dodać 0,4% staroobrzędowców z Rosji, 0,08% katolików obrządku ormiańskiego, 0,04% Ormian obrządku wschodniego. Nie uwzględniono w tych danych ok. 6000 (?) - 0,7% Romów.
W okresie liberalnych rządów Habsburgów II połowy XIX i początku XX wieku w Bukowinie istniał sejm krajowy, składający się z 31 posłów (wybory do 1907 odbywały się systemem kurialnym). Decydował on (podobnie jak np. sejm krajowy w Galicji) o krajowych sprawach związanych z gospodarką, edukacją czy ochroną zdrowia.
Księstwo Bukowiny (niem. Herzogtum Bukowina) - istniejący w latach 1849-1918 kraj koronny Cesarstwa Austriackiego, obejmujący obszar Bukowiny.
Dane liczbowe:
powierzchnia - 10.441 km²
ośrodek administracyjny - Czerniowce
liczba ludności w 1910 - 800 198
Od czasu powstania w średniowieczu Hospodarstwa Mołdawii Bukowina stanowiła jego skrajną północną część, nie wyróżnianą w żaden specjalny sposób. W 1775 na mocy traktatu w Küçük Kaynarcy północna część Mołdawii została anektowana przez monarchię habsburską.
Początkowo stanowiła wraz z Galicją jeden kraj koronny, 4 marca 1849 została odrębnym krajem koronnym Austrii jako księstwo i przetrwała w tej postaci do rozpadu monarchii w 1918. Obecnie podzielona między Rumunię (Bukowina południowa) i Ukrainę (Bukowina północna).