SAMORZĄD - informacje ogólne

Samorząd - informacje ogólne:

Podstawowymi aktami prawnymi określającymi ustrój, organizację, zasady działania oraz funkcjonowanie samorządu terytorialnego są:
- Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
(Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483),
- Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym ( j.t. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.),
- Ustawa z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta ( Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984 z późn. zm.),
- Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. - ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw ( Dz. U. z 1998 r. Nr 95, poz. 602 z późn. zm.),
- Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych ( j.t. Dz. U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 z późn. zm.),
- Ustawa z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych ( j.t. Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664 z późn. zm.).

WYKŁADY dr Słobodzian

Samorząd terytorialny Polski

literatura: ustawa o samorządzie z komentarzem + J.Regulski, J. Leoński, Z.Niewiadomski, A.Piekara, St. Wykrętowicz, Z.Gilowska, B.Dornicki, E. Ura

egzamin ustny

tematy: 1. Pojęcie samorządu, teorie samorządowe, historia pojęcia samorządu

2. Historia polskiego samorządu terytorialnego

3. Regulacje prawne funkcjonowania samorządu terytorialnego

4. Zasady wyborcze do samorządu (2 duże ustawy)

5. Ustrój i funkcjonowanie jednostek samorządu terytorialnego, funkcje administracji rządowej w województwie

Kryteria podziału terytorialnego

1 wykład - 11.02.

Pojęcie samorządu, teorie samorządowe, historia pojęcia samorządu

Samorząd terytorialny (ST)- to pewne zjawisko, pojęcie a nie ścisła definicja. Kilkaset lat temu było to pojęciem funkcjonującym inaczej niż obecnie.

Pojęcie ST pochodzi z prawa administracyjnego, konstytucyjnego. Po raz pierwszy pojawia się w I poł. XIX w., a więc w okresie wzmożonych przeobrażeń zachodzących w państwowości krajów europejskich. Zaobserwowano wówczas, że w ramach państwa mogą działać małe zarządy.

Poraz pierwszy termin ST (samostanowienie, samodecydowanie, samozarządzanie) wprowadził Karl von Stein w ustawie o miastach (Niemcy) w 1908 r., w której zawarty został model funkcjonowania miast. (Chociaż samozarządzanie występowało w historii dużo wcześniej, np. opola w Polsce w IX w.: było terytorium, była społeczność, była hierarchia)

W czasach Rewolucji Francuskiej pojawiło się samostanowienie w cząstkach terytorialnych zwanych komunami (gminy), z których składał się Paryż. System ten ułatwiał zarządzanie miastem ponieważ każda komuna posiadała swojego administratora, który pośredniczył w wymianie informacji w dwie strony. Później systemem tym objęto cały kraj i utworzono prefektury i departamenty.

Trudna jest do określenia data powstania ST. Liczy się ją w zależności od podejścia, np. historycznego, prawnego czy socjologicznego. Ujednolicić tego się nie da. W różnych krajach ST kształtował się w różnym czasie i tempie.

Zaobserwowano natomiast, że proces samozarządania jest procesem naturalnym (mamy z nim do czynienia na co dzień w formie samorządu szkolnego, studenckiego, zawodowego, etc.).

Pojęcie „samorząd” nie odnosi się wyłącznie do samorządu terytorialnego. Ponieważ jest to proces samostanowienia/samorządzenia, dlatego samorząd będzie taki jaki będzie charakter tego samostanowienia. I tak, w zależności od:

• obszaru działania będziemy nazywać go samorządem terytorialnym (ST), który w zależności od wielkości terytorium obejmuje:

- s. lokalny = gmina + powiat

- s. ponadlokalny (regionalny) = województwo

• rodzaju grupy społecznej - samorząd społeczny (SP), który obejmuje m.in.:

- s. zawodowy (izby lekarskie)

- s. szkolny

• przedmiotu samorządzenia - samorząd np. gospodarczy, który obejmuje m.in.:

- s. rolniczy

- s. przemysłowy (ciężki i lekki) itd.

Te 3 typy samorządów są najczęściej wymienianymi typami samorządów. Dalszy podział w dół jest praktycznie nie ograniczony. Nie obowiązują też granice między ST, SS, SG.

Regułka ST zależy przede wszystkim od czasu historycznego, w którym powstała. Obecnie obejmuje coraz szerszy zakres. Natomiast niezależnie od czasu historycznego ST jest pojęciem bazującym na obligatoryjnych elementach. Są to:

1. terytorium

2. społeczność / ludzie

3. istnieją więzi / cechy wspólne, które spajają daną społeczność i łączą ją z terytorium (to nie jest dobrowolność).

Każdy dodatkowy opis będzie jedynie ubogaceniem definicji.

2 wykład - 25.2

Teorie i historia samorządu terytorialnego w Polsce

W XIX / XX w. nastąpił rozkwit myśli samorządowej. Pojawiły się wówczas różne teorie o funkcjonowaniu państwa w kontekście samorządu. Jedną z najstarszych teorii jest:

1. t. naturalistyczna - która uznawała, że przed powstaniem państwa istniał samorząd terytorialny, w oparciu o który dopiero powstało państwo. Najpierw powstały małe samorządy, które w drodze dobrowolności ich społeczności łączyły się w większe, aż do powstania państwa w granicach jakiegoś terytorium. Tak się dział w średniowieczu w Szwajcarii (w 1291 zjednoczyło się 6 kantonów), Francji.

SAMORZĄD >> INICJATYWA ODDOLNA >> POWSTANIE PAŃSTWA

2. t. państwowa - zakładała, że najpierw w określonych granicach istniało państwo z ludnością i władzą i gdy państwo uznało za stosowne, że będzie to dla niego korzystne, dokonało podziału terytorialnego w sposób przez siebie określony

PAŃSTWO >> DECYZJA PAŃSTWA >> SAMORZĄD

3. t. polityczna - wypośrodkowuje dwie powyższe, tzn. uznaje że ST jest tworem dekoncentracji administracji państwowej.

dekoncentracja - (ma charakter ograniczony) władza centralna przekazuje część władzy strukturom reprezentującym tę władzę: rząd powołuje wojewodów, którzy reprezentują premiera i nie działają w pełni samodzielnie

decentralizacja - (ma charakter wolny) władza centralna zrzeka się części władztwa

To, która z powyższych koncepcji decydowała o kształcie ST w Polsce zależało od okresu historycznego, np. w 1954 zadecydowano bez konsultacji ze społeczeństwem o kształcie podziału terytorialnego Polski, obecnie również dominuje t. państwowa.

O zaczątkach samorządności terytorialnej można mówić od chwili, w której pojawił się człowiek. W Polsce o początkach samorządności można mówić właściwie od wieku X, kiedy organizowano się w wiece opolne i wielopola. Bardziej uporządkowany system powstał na przełomie XII i XIII w., tj. w okresie rozdrobnienia dzielnicowego. Wówczas to liczni książęta polscy (właściciele miast i wsi) zaczęli szukać u Niemców pomocy w organizowaniu grodów - zaczęto wprowadzać lokacje miast na prawie niemieckim (magdeburskim i lubeckim). Wraz z umacnianiem się lokacji miast na prawie niemieckim rozwijało się osadnictwo na prawie polskim (inaczej obyczaj dobrych gości). Pojawiły się różne funkcje, z różnymi uprawnieniami związane z organizowaniem życia wiejskiego i miejskiego, takie jak: zasadźca przekształcony z czasem w wójta (na wsi). Wraz z rozwojem życia w miastach i na wsiach i pojawianiu się coraz większej ilości osób zajmujących się organizowaniem życia tych społeczności zaszła konieczność wykształcenia w tym celu odpowiednich ludzi, którzy zajmowaliby się konkretnymi zadaniami. I tak pojawiają się urzędy: syndyka (odpowiedzialny za egzekwowanie podatku w mieście), chutmana (dbał o czystość i bezpieczeństwo miasta), ceklarza (dbałość o bezpieczeństwo zewnętrzne - szef straży zbrojnej), lonara (skarbnik miasta), szafarza (prowadził wydatki miasta), brenegata ( kierownik straży pożarnej), ważnika (pilnował w Krakowie uczciwego handlu i wagi głównej), tutnara (organizator targów i aprowizator miasta w żywność), szrotmistrza (odpowiedzialnego za stajnie i konie miejskie), rurmistrza (dbał o czystość miasta), edylów (dożywotnich rajców miejskich opiekujących się tylko Kościołem Mariackim w Krakowie). Pojawia się urząd wojewody, a na wsi dziedziczny urząd wójta.

W XVI - XVII w. pojawia się szereg innych funkcji, bardzo rozdrobnionych. Polska podzielona jest na: ziemie (zarządzają nimi margrabiowie - późniejsi komesi, władca mianuje zaś swoich przedstawicieli starostów - dzisiejszych wojewodów; tam też wykształcają się województwa), które tworzą księstwa, księstwa tworzą hrabstwa, a te z kolei tworzą 5 dzielnic.

W XVIII w. ma miejsce rozkwit niektórych miast i rozrost administracji wewnętrznej. W 1765 r. król August Poniatowski powołuje w Warszawie Komisję Dobrego Porządku (inaczej Boni Orginis). W 1678 r. powołuje takie komisje we wszystkich innych miastach. Celem tych komisji było wspomaganie rajców Rad Miejskich. Niektóre miasta mogły też wysyłać na sejmy (oprócz biorących w nich udział szlachty) swoich przedstawicieli, tzw. plenipotentów (do 24 na koszt miasta).

18.4.1791 uchwalono ustawę o miastach, która weszła do treści art. 3 Konstytucji 3 Maja (jej twórcą był
J. Suchorzewski). Ustawa ta nadawała wszystkim miastom wolność (niezależność od feudała) i równy status - był to pierwszy ukłon w stronę samorządności. W 1793 r. ostatni Sejm Grodzieński (od nazwy miasta, w którym się odbywał) postanowił skategoryzować miasta ze względu na ich wielkość, liczebność, znaczenie, etc. Powstały 3 kategorie miast: 1) miasta główne, 2) miasta wojewódzkie, 3) miasteczka parafialne powyżej i poniżej 400 dymów. Ustawa ta nigdy nie została zrealizowana w praktyce, ponieważ dokonano rozbioru Polski. Przed rozbiorami Polska dzieliła się na cyrkułu (dzielnice) tworzące miasta, miasta tworzyły 7 wydziałów (potem dodano jeszcze jednej), wydziały tworzyły 3 dzielnice.

Lokacja na prawie magdeburskim: w X w. cesarz niemiecki Otto III poprosił zakon benedyktynów aby ten osiedlił się w Magdeburgu i nauczył lokalną społeczność zasad organizacji życia które funkcjonowały w zakonie. Z czasem ten benedyktyński model organizacji życia przyjął się w Magdeburgu, a po 150 latach w innych miastach niemieckich. Władca zrzekł się części swoich uprawnień na rzecz swoich reprezentantów: burmistrza, rajców, samodzielnych sądów ławniczych, którzy decydowali od tego momentu sami o zasadach życia w mieście. Magdeburg uporządkował też system architektoniczny. Lokacja na prawie lubeckim była zmodyfikowaną wersją prawa magdeburskiego i dotyczyła tylko miast należących do Hanzy, w tym Gdańska.

Osadnictwo na prawie polskim = obyczaj dobrych gości polegał na tym, iż chłopom bądź całym grupom chłopów, którzy zbiegli od jakiegoś feudała miasto proponowało korzystne warunki i ulgi zachęcając ich do osadnictwa na terenach podmiejskich. W ten sposób miasta zyskiwały zaplecze, które dostarczało żywność

3 wykład - 11.3

Historia samorządu terytorialnego c.d.

XIV - XV pojawia się powiat, wojewoda, województwa

XVI - XVIII ich rozwój do rozbiorów

rozbiory: każde z terytoriów zarządzane według różnych systemów zaborców, najbardziej rozwinięty system w zaborze pruskim. W Księstwie Polskim jeszcze w 1806-1815 obowiązuje model francuski, później w utworzonym w jego miejsce Królestwie Polskim wprowadzono model rosyjski: województwa zastąpiono gubernatorstwami, powstają gminy o charakterze jednowioskowym (tylko w zaborze rosyjskim).

Po I wś - odbudowywanie ujednoliconego systemu samorządowego: powstają dokumenty potwierdzające funkcjonowanie samorządności w Polsce + uchwalone zostają ustawy organiczne

17.3.1921 - Konstytucja Marcowa: zagwarantowanie samorządności, zapis jakościowy: podział na 16 województw, powiaty, starostwa powiatowe, gminy miejskie i wiejskie (w momencie tworzenia państwa istniały już województwa pomorskie i poznańskie, utworzono też szybko przed plebiscytem autonomię śląską, którą zlikwidowano w 1945)

23.3.1933 - ustawa scaleniowa o częściowej zasadzie jednolitości administracji terytorialnej: reorganizacja i ujednolicenie ST stopnia gminnego i powiatowego, nie ruszyła województwa (m.in. z powodu mniejszości narodowych), reguluje zasady ordynacji wyborczej, powoływania organów stanowiących gmin i powiatów (starosta, burmistrz)

1935 - Konstytucja Kwietniowa ogranicza zasady samorządności, samorząd podporządkowany całkowiecie administracji rządowej > dekoncentracja państwa.

II wś - podział Polski na terytoria: należące do ZSRR, Niemiec i GG

Po II wś - wprowadzono model administracyjny ZSRR. Obowiązywał jeszcze 2-stopniowy podział na mocy Konstytucji Marcowej

Od 1950 - likwidacja urzędów wojewody, burmistrza, starosty - zastąpienie ich radami narodowymi

20.3.1950 - ustawa o jednolitej administracji państwowej: likwiduje zasadę samorządności, nie ma zapisu o ST są za to rady narodowe na każdym stopniu: gmin, powiatu i województw. Podział terytorialny: 17 województw, 314 powiatów (jak dzisiaj) i 3001 gmin.

Do 1983 - każda ustawa poszerza jedynie kompetencje rad narodowych:

1954 - likwidacja gmin, wprowadzenie gromad (8789) > efekt polityki centralistycznej: w każdej najmniejszej jednostce musi być obecne państwo, a im więcej takich jednostek tym większa obecność. Z miast wyodrębniono osiedla: robotnicze, rybackie i uzdrowiskowe > rady narodowe osiedli.

1958 i 1963 - ustawy nowelizujące: poszerzone kompetencje rad narodowych

1972 - projekt reorganizacji terytorialnej realizowanej przez 10 lat: likwidacja gromad i wprowadzenie gmin, zastąpiono ciała kolegialne prezydia RN urzędami naczelnika, prezydenta, wojewody RN

1973 - poszerzono kompetencje gminnych RN

1975 - reorganizacja terytorialna: 49 województw, zlikwidowano powiat, zostały gminy (będzie tak do 1998), województwa finansowane przez władze centralne, wprowadzono podział na rejony specjalne pokrywające się z granicami dawnych powiatów

1983 - ustawa nowelizacyjna RN i samorządu terytorialnego: po raz pierwszy wprowadzono do ustawy słowo samorząd terytorialny, choć nie został on reaktywowany formalnie

1989 - rozmowy okrągłego stołu - w sprawie samorządności podpisano protokół rozbieżności

8.3.1990 - ustawa o samorządzie terytorialnym + ustawa nowelizująca konstytucję + ordynacja wyborcza do rad gmin

27.5.1990 - I demokratyczne wybory samorządowe (frekwencja 42%)

1990 - ustawa o podziale kompetencji między samorządem i administracją rządową, ustawa o pracownikach samorządowych (do dziś)

1991 - ustawa o finansowaniu gmin, ustawa o referendum samorządnościowym

1992 - ustawa o regionalnych izbach obrachunkowych (RIO) - mogą kontrolować jedynie finanse samorządu

4 wykład - 1.04

Regulacje prawne dotyczące funkcjonowania samorządu

Akty regulujące sprawy ST:

• konstytucje - w Polsce konstytucja z 1997 r. ma osobny rozdział dot. samorządu. W różnych konstytucjach rozdziały takie istnieją bądź nie, różna też jest kolejność ich występowania w konstytucji. O jakości samorządu decyduje jakość zapisu - zbyt ogólny zapis daje pole do nadinterpretacji, zbyt szczegółowy ogranicza.

• ustawy - uzupełniają konstytucję i uszczegóławiają zapis o ST.

• rozporządzenia

• zarządzenia

• prawa miejscowe i lokalne

• prawa międzynarodowe o ile zawarte w ustawach.

Rozdział I

RZECZPOSPOLITA

(gdyby były tylko te dwa zapisy w konstytucji a resztę spraw regulowałaby ustawa, to taki zapis konstytucyjny mógłby wystarczyć)

Art. 15.

1. Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. (zastosowanie decentralizacji, tj. delegowania części władzy - najlepsza forma powołania ST- ukazuje jakość ST)

2. Zasadniczy podział terytorialny państwa uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe i zapewniający jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych określa ustawa. (uwzględnienie więzi zapobiega podziałom takim jakie miał miejsce 1 1975, tj. na 49 województw dość przypadkowych)

Art. 16.

1. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. (jest to definicja podstawowa ST = ludzie + terytorium + więź ludzi z terytorium)

2. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. (określenie zakresu i sposobu zadań ST, kontynuacja w art. 163)

Rozdział III

ŹRÓDŁA PRAWA

Art. 94.

Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa.

Rozdział VII

SAMORZĄD TERYTORIALNY

(brak w rozdziale zasady pomocniczości, ale występuje ona w preambule)

Art. 163.

Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych. (określa się tu granice wykonywanych zadań)

Art. 164.

1. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina.

2. Inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa. (użyto jedynie sformułowania regionalny i lokalny ale bez określania o co chodzi)

3. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego.

Art. 165.

1. Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne prawa majątkowe.

2. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.

Art. 166.

1. Zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej są wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego jako zadania własne.

2. Jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawa może zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych. Ustawa określa tryb przekazywania i sposób wykonywania zadań zleconych. (zadania zlecone - są zadaniami zleconymi najczęściej przez administrację rządową na mocy ustawy (!); ST nie może odmówić wykonania takich zadań i dostają na to fundusze; są to zadania typu: zlecenie przeprowadzenia wyborów samorządowych w określonym dniu i formie)

3. Spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej rozstrzygają sądy administracyjne.

Art. 167.

1. Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań. (udział w finansowaniu jest proporcjonalny: ile zadań, tyle środków, choć w praktyce wygląda to inaczej)

2. Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są ich dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa. (dochody własne: nakładanie podatków - określanych ustawą i opłat lokalnych; dotacje = są celowe, na określoną rzecz; subwencje = na dowolne sprawy)

3. źródła dochodów jednostek samorządu terytorialnego są określone w ustawie.

4. Zmiany w zakresie zadań i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych.

Art. 168.

Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie.

Art. 169.

1. Jednostki samorządu terytorialnego wykonują swoje zadania za pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych. (jest obowiązkiem powoływanie organów stanowiących, tj. Rada Gminy, Powiatu i Województwa)

2. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa.

3. Zasady i tryb wyborów oraz odwoływania organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego określa ustawa. nie jest podana ich nazwa, ale powszechnie stosuje się Zarząd Gminy, Powiatu, Województwa i wójt, burmistrz, wojewoda)

4. Ustrój wewnętrzny jednostek samorządu terytorialnego określają, w granicach ustaw, ich organy stanowiące.

Art. 170.

Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego określa ustawa.

Art. 171.

1. Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności.

2. Organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe.

3. Sejm, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję lub ustawy.

Art. 172.

1. Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo zrzeszania się.

2. Jednostka samorządu terytorialnego ma prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

3. Zasady, na jakich jednostki samorządu terytorialnego mogą korzystać z praw, o których mowa w ust. 1 i 2, określa ustawa.

Niewiadomski, Zygmunt (1950- ).

Tytuł

Ustawa o samorządzie terytorialnym z komentarzem oraz teksty innych ustaw samorządowych / Zygmunt Niewiadomski, Włodzimierz Grzelczak.

Adres wydaw.

Warszawa : Wydaw. Prawnicze, 1990.

Opis fiz.

215 s. : err. ; 21 cm.

ISBN

83-219-0568-4

Początek formularza
Lokalizacja	Filia nr 6
Sygnatura	PA 12303
Kod kreskowy	1000039343

	Samorząd terytorialny : zagadnienia prawne i administracyjne : praca zbiorowa / pod red.: Andrzeja Piekary i Zygmunta Niewiadomskiego ; [aut. oprac. Elżbieta Chojna-Duch et al.].
Adres wydaw.	Warszawa : Wydaw. Prawnicze, 1998.
Opis fiz.	447, [1] s. : mapy ; 24 cm.
ISBN	83-219-0746-6

Lokalizacja	Filia nr 6
Sygnatura	PA 14792
Kod kreskowy	1000435876 Dół formularza

---