Prawo rzymskie - postępowanie
Pierwotnym źródłem prawa - zemsta rodowa lub obrona konieczna vim vi repelle vice → siłę można odeprzeć siłą
Zasady obowiązujące przy postępowaniu sądowym:
termin (dies)
dies fasti - dni, w których wolno prowadzić procesy
dies nefasti - dni, w które nie wolno sądzić
dies festi - dni świąteczne (zakaz sprawowania sądów)
dies comiciones - dni zgromadzeń ludowych
miejsce
forum - rynek
auditoria -
conventus - na prowincji: coroczne zebranie w terenie dające możliwość rozstrzygania sporów
uprawnienie do skargi - actio
→ uprawnienie do dochodzenia roszczenia (skargi) na drodze sądowej; czynność procesowa podejmowana przez powoda przeciwko pozwanemu w celu dochodzenia roszczenia powoda. Uprawnienie to wraz z czynnością procesową stanowi całość, co wynikało z połączenia prawa cywilnego materialnego z procesowym. Prawo procesowe wpływało bezpośrednio na kształt prawa materialnego - przez pretorskie zmiany w edykcie dotyczące nowej pretensji nie chronionej dotąd w prawie, tworzyły one jednocześnie nowe prawo podmiotowe (uprawnienie) podlegające ochronie (np. własność pretorska - bonitarna).
W zwyczajnym procesie cywilnym brak jest ogólnej zasady udzielania ochrony każdemu uzasadnionemu roszczeniu. Actiones - system skarg szczegółowych (szczególnie w procesie formułkowym), właściwych dla każdego rodzaju uprawnienia (brak skargi niweczy prawo do wszczęcia procesu).
Powód actor, pozwany reus - możliwe było współuczestnictwo procesowe, gdy po którejś ze stron występowało więcej osób.
iudicium legitimum
→ w prawie klasycznym postępowanie ustawowe między obywatelami rzymskimi, odbywające się w granicach Rzymu lub w obrębie pierwszego kamienia milowego Rzymu, przed jednym sędzią prywatnym (przy braku jednego z wymienionych warunków obowiązywało postępowanie iudicium imperio continens). W połowie II w. p.n.e. ustawą lex Aebutia zatwierdzono postępowanie formułkowe, które stało się w części postępowaniem ustawowym.
iudicium imperio continens
→ postępowanie oparte na władzy; uprawnienia posiadane przez pretora do prowadzenia spraw sądowych nie spełniających warunków iudicium legitimum, powoływania rekuperatorów etc.
kondemnacja pieniężna
→ zasada, wedle której pozwany mógł być zasądzony w wyroku jedynie na świadczenie pieniężne, a nie np. na zwrot rzeczy w naturze, w myśl zasady `omnis condemnatio pecuniaria esse debet' - `wszelkie zasądzenie powinno być pieniężne'.
Rodzaje postępowania w rzymskim procesie cywilnym
Dwa rodzaje postępowania w rzymskim prawie cywilnym:
Ordo iuduciorum privatorum - postępowanie zwyczajne → okres rzeczpospolitej i pryncypatu; dzieliło się na:
Legis actio - proces legisakcyjny → stosowane w okresie rzeczpospolitej
Per formulas - postępowanie formułkowe → obowiązujące równolegle z legis actio, od czasów pryncypatu stopniowo wypające postępowanie legisakcyjne
Extra ordinem cognitio - postępowanie nadzwyczajne (proces kognicyjny) → okres pryncypatu, pod koniec III w. p.n.e. wyparło postępowanie zwyczajne.
Legis actio - proces legisakcyjny
proces oparty na actiones wypracowanych przez pontyfików, zapisany w LXIIT; postępowanie wymagało ścisłego stosowania przypisanych prawem formuł (wg Gaiusa „…jeśli ktoś się pomylił w formułce nakazanej w ustawie, przegrywał proces” → winna latorośl zamiast drzewo).
W procesie uczestniczyć mogli wyłącznie obywatele rzymscy (powód upoważniony do doprowadzenia pozwanego siłą!), w stadium in iure mogły uczestniczyć wyłącznie strony procesu (wykluczone było, poza kilkoma wyjątkami, zastępstwo procesowe).
charakterystyka procesu legis acio
Pięć rodzajów postępowania legis actio:
sacramento (in rem) → określenie przedmiotu sporu
iudicis arbitre → ustanowienie arbitra (sędziego)
per condictionem → ustanowienie odszkodowania (dokładne ustalenie wartości sporu)
per manus iniectionem → postępowanie egzekucyjne
per pignoris capionem →
Legis actio sacramento in rem - spory o rzecz lub osobę (o przywrócenie własności, czy władztwa nad dziećmi np.)
Legis actio sacramento in personam - dochodzenie wierzytelności. Po dokonaniu odpowiednich czynności przepisanych prawem (gesty, słowa) obie strony składały sacramentum - sumę pieniężną, która przepadała na rzecz skarbu państwa w przypadku przegrania procesu. W pozostałych rodzajach legis actio strony nie składały sacramentum, ale ograniczało to rodzaje roszczeń mogących być w ten sposób dochodzonych. Na koniec stadium in iure strony dokonywały aktu litis contestatio - zwoływały świadków stwierdzających fakt zaistnienia sporu (vide: res iudicata - powaga sprawy osądzonej). Następowało stadium apud iudicem, wyrok (ustny) sędziego prywatnego był nieodwołalny. Niestawienie się przez stronę przed sędzią do południa powodowało wydanie niekorzystnego dla niej wyroku.
Niewykonanie wyroku przez zasądzonego pozwanego (teraz już dłużnik) w terminie 30 dni dawało powodowi (wierzycielowi) możliwość egzekucji osobistej - legis actio per manus iniectionem (egzekucja na osobie, a nie na majątku) - przyprowadzał go przed pretora in iure , kładł na nim rękę manus iniectio wypowiadając odpowiednią formułkę, co dawało mu nad nim pełną władzę. Jeżeli w tym czasie i w późniejszych 60 dniach więzienia i trzykrotnym wyprowadzaniu (pozwanego/ dłużnika) na rynek i ogłaszania ceny wykupu, nie znalazł się vindex - osoba która by „odrzuciła rękę” - dłużnik mógł być sprzedany do niewoli, a nawet zabity. Od lex Poetelia Papiria z 326r.p.n.e. ograniczono możliwości więzienia i umożliwiono odpracowania długu. Druga forma - legis actio per pignoris capionem - polegała na pozasądowym zajęciu rzeczy zasądzonego i domagania się świadczenia, dopuszczone to było w nielicznych przypadkach (np. zapłatę żołdu, czy należności podatkowych)
jurysdykcja - właściwość - sądu
→ właściwość sądowa określająca kompetencje urzędnika do sądzenia spraw, wyróżniamy:
rzeczową - wynikającą z przedmiotu spraw (np. sprawy dotyczące zakupów sądzi edyl kurulny)
miejscową (terytorialną) - na podstawie zasady actor segitur form rei - powód idzie za sądem pozwanego, sądem właściwym do rozpatrywania spraw był sąd obowiązujący osobę pozwanego, przy czym istniały odstępstwa:
forum contractus → miejsce zawarcia kontraktu będącego przedmiotem sporu
forum solutionis contractus → miejsce spełnienia kontraktu będącego przedmiotem sporu
forum delicti commisi → miejsce popełnienia deliktu
forum administrationis → ze względu na podległość administracyjną
forum rei sitae → ze względu na położenie nieruchomości będącej przedmiotem sporu
prorogatio fori → uzgodnienie umiejscowienia sądu pomiędzy stronami sporu
Iurisdictio - ewolucja uprawnienia do sprawowania sądów w poszczególnych okresach:
okres królewski - sądownictwo króla przy pomocy pontyfików (kapłanów),
okres rzeczpospolitej - urzędnicy magistratury - zwani praetores (iudices późn. konsulami)
od 367 r. p.n.e. pretor miejski praetor urbanus; edylowie kurulni w sprawach handlu targowego zwierzętami i niewolnikami
od 242 r. p.n.e. pretor dla peregrynów praetor peregrinus w sporach pomiędzy peregrynami lub pomiędzy obywatelem rzymskim a peregrynem.
Wraz z powiększaniem się terytorialnym państwa i terenów administrowanych przez pretorów oraz delegowanych przedstawicieli praefecti iuri dicundo.
jurysdykcja sporna (procesowa) i niesporna (nieprocesowa)
Jurysdykcja ius dicere → ustne oświadczenie, co jest prawem w danej sprawie, tj. ustalenie w niej prawa, odszukiwanie prawa adekwatnego do danej sprawy - stadium in iure.
Władza jurysdykcyjna magistratury (pretora) obejmowała:
sądownictwo sporne (procesowe iurisdictio contentiosa) - kierowanie postępowaniem sądowym in iure,
postępowanie niesporne (nieprocesowe - iurisdictio voluntaria) współdziałanie w dokonywaniu niektórych czynności prawnych - np. in iure cessio, udzielanie bonorum possesio.,
ochronę pozaprocesową - np. udzielanie restitutio in itegrum,
w okresie pryncypatu rozstrzyganie niektórych sporów w ramach Extra ordinem cognitio - postępowanie nadzwyczajne (proces kognicyjny)
sędzia w prawie rzymskim
W stadium in iure - sędzia prywatny wybierany przez strony spośród wybitnych obywateli zamieszczonych na specjalnych listach album iudicum - ustalał prawdę materialną i wydawał wyrok. Zwykle jeden sędzia - iudex (unus iudex).
sądy kolegialne
niektóre sprawy wymagały innego podejścia: przy podziale spadku trzeba było wybrać jednego lub trzech arbitrów arbiter; dla spraw z cudzoziemcami powoływano 3 lub 5 rekuperatorów.
Istniały też stale urzędujące trybunały:
decemviri stlitibus iudicandis tj. decemwirowie mający rozstrzygać procesy → pod koniec rzeczpospolitej, sprawy o wolność
centumviri trybunał (105 członków po 3 z każdej tribus) - dużej wagi sprawy cywilne spadkowe, za pryncypatu przejęły sprawy o wolność, tj. kompetencje decemviri stlitibus iudicandis.
zdolność procesowa
Możność występowania w procesie jako strona procesowa w ogóle. Nie mieli je niewolnicy, osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych - dzieci, niedojrzali i chorzy umysłowo. Samodzielnie nie mogły występować kobiety i osoby podlegające władzy ojcowskiej filii familias.
W procesie legisakcyjnym mogli brać udział jedynie obywatele rzymscy, w procesie formułkowym - także peregryni i Latyni.
legitymacja procesowa
→ wyznaczona jest przez konkretny stosunek prawny, leżący u podstaw sporu, realizowanego na drodze procesowej (np. w sprawie dotyczącej zwrotu przedmiotu dzierżawy legitymację czynną, o zwrot rzeczy, ma właściciel, a legitymację bierną dzierżawca, który nie jest właścicielem).
czynna → możność występowania w danym procesie w charakterze powoda
bierna → możność występowania w danym procesie w charakterze pozwanego
zastępstwo procesowe
Działanie alieno nomine - występowanie w miejsce i w imieniu stron stosunku materialnoprawnego. W procesie legisakcyjnym praktycznie nie występuje (z wyjątkiem adsertor in libertatem w procesie o wolność, opiekun infans, curator - chorzy psychicznie i marnotrawcy).
Rozróżniamy:
zastępstwo dobrowolne (mandatum) → na podstawie upoważnienia iussum
zastępstwo konieczne → kurator lub opiekun
Rodzaje zastępców:
cognitor - ustanowiony w obecności strony przeciwnej (z zachowaniem formułki),
procurator (generalny zarządca majątku, później procurator w konkretnej sprawie) - działania prokuratora nie konsumowały skargi, dlatego musiał on in iure wykazać swoje upoważnienie, czasem dać stronie przeciwnej zabezpieczenie - cautio.
W procesie kognicyjnym istniał tylko procurator.
Postępowanie w procesie cywilnym, zwyczajnym
in iure
postępowanie cywilne przed urzędnikiem magistraturalnym (pretorem, edylem kurulnym);
przygotowanie przez urzędnika i nadanie biegu procesowi
udzielenie odpowiednich środków procesowych i zatwierdzenie - wybranego przez strony - sędziego,
wezwanie pozwanego do stawienia się przed pretorem - in ius vocatio, dla umożliwienia wszczęcia procesu, czy też egzekucji następowało z inicjatywy powoda, a nie z urzędu. Postępowanie formułkowe dopuszczało zastępstwo procesowe, osobę prowadzącą proces jako strona cognitor - ustanowiony w obecności strony przeciwnej (z zachowaniem formułki) lub procurator - musiał on in iure wykazać swoje upoważnienie, czasem dać stronie przeciwnej zabezpieczenie - cautio.,
edictio actionis - w stadium in iure, przed pretorem powód oznajmiał pozwanemu jaką skargę zamierza przeciwko niemu wytoczyć; zwracał się też do pretora o zezwolenie o użycie konkretnej skargi (postulatio actionis), wskazując konkretną formułkę w edykcie (jeśli istniała),
pretor po zbadaniu natury procesowej (jurysdykcja - właściwość - sądu, legitymacja procesowa) i materialno - prawnej roszczenia (formułki skargi w edykcie), udzielał powództwa - actionem dare, bądź odmawiał udzielenia skargi - actionem denegare.
apud iudicem
→ postępowanie cywilne przed sędzią(ami) prywatnym(i) (wybranym/i ze specjalnej listy), który(rzy) przeprowadzał proces i wydawał wyrok; mieszany charakter zwyczajnego postępowania sądowego, z dopuszczeniem prywatnego postępowania polubownego, organizowanego i kontrolowanego przez pretora. Ten rodzaj autonomii zlikwidowano w okresie dominatu → proces przeprowadzał urzędnik (sędzia) państwowy. Dla tego rodzaju procesu obowiązywała kondemnacja pieniężna.
in ius vocatio
→ wezwanie pozwanego do stawienia się przed pretorem dla umożliwienia wszczęcia procesu, czy też egzekucji - następowało z inicjatywy powoda, a nie z urzędu. W przypadku oporu przewidziane były środki przymusu.
pozycja pozwanego w stadium in iure
Jeśli pretor udzielił skargi - pozwany mógł:
zadośćuczynić żądaniu powoda (do procesu wtedy nie dochodziło),
uznać żądanie za słuszne - confessio in iure,
nie bronić się, zachować milczenie albo bronić się nieodpowiednio (nieproceduralnie) - pozwany narażał się jednak na zajęcie majątku (egzekucję), w skargach in rem nie musiał wdawać się w spór, przedmiot sporu jednak przyznawał pretor powodowi,
wdać się w spór zaprzeczając skardze powoda bądź przedstawiając pewne okoliczności faktyczne lub prawne znoszące pretensje powoda exceptiones - zarzuty procesowe pozwanego, pozwany mógł się domagać by jego zarzuty były uwzględnione w formułce, ewentualną odpowiedź powoda na zarzuty pozwanego zamieszczano w formułce jako replikę.
confessio in iure (sądowe uznanie powództwa)
→ dobrowolne uznanie przez pozwanego żądania powoda za słuszne - confessio in iure (sądowe uznanie powództwa) → w przypadku skargi o dług było to wystarczającą podstawą do egzekucji i kończyło proces, jeśli trzeba było wycenić wartość szkody, proces trwał dalej.
exceptiones - zarzuty procesowe pozwanego
exceptiones (ekscepcje) → zarzuty procesowe pozwanego:
dylatoryjne - odraczające na pewien czas żądanie powoda,
peremptoryjne - uniemożliwiające powodowi skuteczne dochodzenie roszczenia,
exceptio rei iudicatae - ekscepcja sprawy osądzonej (res iudicata - powaga sprawy osądzonej),
exceptio doli - zarzut procesowy podstępu → najistotniejszy, pretorska ekscepcja skierowana przeciwko wadliwej czynności prawnej związanej z celowym wprowadzeniem lub utrzymaniem w błędzie.
W procesie formułkowym pozwany mógł się domagać zamieszczenia ekscepcji w formułce, na co odpowiadał powód - repliką (praescriptiones); zasada: reus excipiendo fit actor.
litis contestatio
→ skutkowało w pewnych przypadkach konsumpcją skargi - wygasał obligacyjny stosunek między stronami, powód mógł się jednak domagać wykonania wyroku opartego na treści formułki, pozwany miał się dostosować do tego wyroku. Powód nie mógł w tej samej sprawie wnieść kolejnej skargi, ponieważ przez litis contestatio wygasało prawo, na który opierała się skarga (vide: res iudicata - powaga sprawy osądzonej) pod warunkiem jednak, że sprawa prowadzona była w iudicium legitimum, in personam, a także intentio in ius concepta - oparta na prawie cywilnym.
W przypadku postępowania iudicium legitimum
→ w prawie klasycznym postępowanie ustawowe między obywatelami rzymskimi, odbywające się w granicach Rzymu lub w obrębie pierwszego kamienia milowego Rzymu, przed jednym sędzią prywatnym (przy braku jednego z wymienionych warunków obowiązywało postępowanie iudicium imperio continens). W połowie II w. p.n.e. ustawą lex Aebutia zatwierdzono postępowanie formułkowe, które stało się w części postępowaniem ustawowym.
iudicium imperio continens, skargi in rem, czy in factum, skutki litis contestatio nie występowały z mocy samego prawa. Pretor dawał ewentualnie pozwanemu, po raz kolejny, zarzut procesowy - exceptio rei in iudicium deductae, w przypadku sprawy już raz przeprowadzonej przez litis contestatio powodowało to oddalenie skargi powoda (w stadium in iure i apud iudicem).
Pierwotne roszczenie powoda zamieniane było na roszczenie pieniężne - kondemnacja pieniężna.
Inne skutki litis contestatio:
dziedziczność roszczeń (przed litis contestatio nie było dziedziczenia z uwagi na osobiste zadośćuczynienie tzw. actiones vindictam spirantes);
z mocy lex Julia iudiciorum każdy proces musiał być zakończony w półtora roku od litis contestatio (w przypadku iudicium legitimum), a do końca roku urzędowania magistratury - (w przypadku iudicium imperio continens),
stan prawny istniejący w czasie litis contestatio był miarodajny dla wyroku.
Po litis contestatio pretor wysyłał gotową formułkę, procesową do wybranego przez strony sędziego prywatnego.
Litis contestatio kończyło postępowanie in iure, jednak nie zwoływano teraz świadków, powód natomiast wręczał pozwanemu gotową pisemną formułkę precyzującą ich spór edere iudicium, pozwany przyjmował ją accipere iudicium.
Per formulas - postępowanie formułkowe
→ wykształciło się w wyniku sztywności postępowania legis actio oraz niemożności występowania przed nim ludności nie mającej obywatelstwa rzymskiego. Pretor w oparciu o iudicium imperio continens powoływał w takim przypadku rekuperatorów, których pouczał, kiedy mają pozwanego zasądzić a kiedy uwolnić, co nabrało szybko formy zwięzłych, pisemnych formułek. Prawdopodobnie także pretorzy miejscy zaczęli stosować tę formę w sporach między obywatelami rzymskimi w przypadkach nowych roszczeń nie chronionych przez legis actio. W połowie II w. p.n.e. ustawą lex Aebutia zatwierdzono postępowanie formułkowe, które stało się w części postępowaniem ustawowym - vide: iudicium legitimum.
Bardziej elastyczne postępowanie formułkowe zaczęło wypierać legis actio, co nastąpiło niemal całkowicie w 17 r. p.n.e. za sprawą lex Julia iudiciorum privatorum.
Cechy zasadnicze:
ogromne znaczenie pretora, który mógł zmieniać formułkę w zgodzie z zasadami słuszności,
brak formalistyki słownej i obrzędowej,
możliwość ustanowienia zastępcy procesowego.
formułka prejudycjalna (actiones preiudiciales)
skarga o ustalenie → w odpowiedzi na skargę powoda sędzia stwierdzał, czy dane prawo (fakt) istnieje bądź nie istnieje; wyrok był podstawą do wszczęcia / lub nie procesu w sprawie.
formułka procesowa
→ zawierała wszystkie informacje potrzebne sędziemu do prowadzenia procesu.
intentio - informacja o podstawie i treści żądań powoda:
intentio certa - ściśle oznaczona (określała rzecz bądź sumę pieniężną, której domagał się powód),
intentio incerta - nieoznaczona (brak określenia rzeczy czy sumy pieniężnej),
intentio in ius conceptae - podstawa żądań oparta na prawie cywilnym,
intentio in factum concepta - opisany stan faktyczny, na podstawie którego pretor udzielił skargi .
demonstratio - dodatkowe wyjaśnienie (indywidualizacja sporu) zamieszczane na początku formułki - stosowane przy actio in personam z intentio in ius i incerta,
condemnatio certa / condemnatio incerta)(zasądzenie) - w przypadku uznania intentio ta część pozwalała sędziemu na zasądzenie pozwanego na zadośćuczynienie żądaniu powoda, w przeciwnym wypadku do uwolnienia go od tego,
adiudicatio (przysądzenie), tylko w skargach działowych (o podział współwłasności) → ta część formułki pozwalała sędziemu na dokonanie podziału
oraz dodatkowo, na wniosek pozwanego lub powoda, zamieszczano zarzuty procesowe:
exceptiones - zarzuty procesowe pozwanego,
praescriptiones (replika powoda na exceptiones pozwanego)
prawa podmiotowe
podział praw podmiotowych na:
bezwzględne - skuteczne erga omnes (wobec wszystkich) → skarga actiones in rem daje bezpośrednią władzę prawną nad rzeczą,
względne - inter partes (skuteczne wobec określonej osoby - dłużnika) → skarga actiones in personam nie daje władzy nad rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika np. o rzecz.
actiones in personam
- skagi wynikające z wierzytelności, skierowane do konkretnej osoby - dłużnika - wymienianej w intentio formułki, mogą być skierowane także przeciw osobie trzeciej (np. w przypadku actio quod metus causa - działanie pod wpływem przymusu), pozostającej w określonym związku z roszczeniem powoda - actiones in rem scriptae.
Skargi in personam dzielą się na
actiones stricti iuris
→ skargi ścisłego prawa, skargi cywilne pochodzące z dawnego prawa Kwirytów, samodzielność sędziego ograniczona treścią formułki (kontraktu)
actiones bonae fidei
→ skargi dobrej wiary, działanie sędziego opierało się na zawartym w intentio poleceniu działania ex bona fidei (zgodnie z dobrą wiarą), co dawało sędziemu więcej swobody. Skargi bonae fidei wymagały intentio incerta poprzedzone demonstratio (wg Gaiusa skargi z kontraktu kupna-sprzedaży, najmu, zlecenia, depozytu, użyczenia, spółki, ze sprawowania cudzych interesów bez zlecenia negotiorum gestio, z opieki, actio fiducie i actio rei unuxoriae), co wynikało z ewolucji z prawa formalistycznego w kierunku negotium bonae fidei - czynności prawnych opartych na dobrej wierze - zasadach słuszności.
actiones in rem
→ skargi wynikające z innych praw, głównie z praw rzeczowych, skuteczne wobec wszystkich (nieokreślonych z góry), dlatego nazwiska pozwanego nie umieszczano w intentio.
Actio utilis
Actio utilis - udzielenie przez pretora skargi opartej na prawie cywilnym w odniesieniu do przypadków pokrewnych, nie korzystających dotąd z ochrony prawnej. Nadanie normalnej skardze (zwanej wówczas actio directa) charakteru actio utilis następowało w skutek użycia:
formułka z fikcją
→ zawierała intentio in ius, w której pretor wprowadzał fikcję spełnienia określonego warunku, by sędzia przyjął ją jako jedną z przesłanek wyroku (np. udzielenie peregrynowi skargi z powodu kradzieży actio furti fingując jego obywatelstwo rzymskie, czy pretorskiemu spadkobiercy bonorum possessor skarg opartych na fikcji, że jest on cywilnym dziedzicem - heres)
formułka z przestawionymi podmiotami
→ każda formułka, w której wymieniona była inna osoba w condemnatio niż w intentio (np.: w przypadku zastępstwa sądowego w intentio wymieniano nazwisko zastąpionego, a w condemnatio zastępującego, w egzekucji venditio bonorum w intentio figurował dłużnik, a w condemnatio - nabywca majątku dłużnika bonorum emptor, zobowiązujący się zaspokoić wierzycieli).
actiones in ius - in factum conceptae
Actio in ius conceptae - oparte na prawie cywilnym - ex iure Quiritium.(intentio in ius conceptae)
Actiones in factum conceptae - skarga pretorska oparta na konkretnym stanie faktycznym, wymienionym w intentio.
Skargi odszkodowawcze i penalne
Actiones rei persecutoriae → skarga skierowana na świadczenie (ew. uzyskanie odszkodowania)
Actiones poenales (skargi karne) → skierowane na zapłacenie kary przez pozwanego
Actiones mixtae (skargi mieszane) → zarazem odszkodowanie i kara
Actiones arbitriae - pozwalało pozwanemu uniknąć kondemnacji pieniężnej, o ile spełnił na wezwanie sędziego (arbitrium) żądanie powoda (ten charakter miała np. skarga windykacyjna, czy Pauliańska). Przy actio doli pozwalało to pozwanemu uniknąć infamii.
actio popularis
→ przysługujące każdemu obywatelowi quivis ex populo (w okresie późniejszym mieszkańcom gminy) prawo wytoczenia procesu cywilnego w celu ochrony prawnych interesów publicznych np. skarżenia sprawcy (właściciela mieszkania - niekoniecznie sprawcy), śmierci innej osoby wskutek effusis vel deictis (wylania lub wyrzucenia) czy samego zagrożenia życia - positis vel suspensis (wywieszenia lub postawienia).
Accusatio suspecti tutoris - skarga przeciwko opiekunowi nadużywającemu swojej władzy, czy źle ją sprawującemu.
powództwa działowe (actiones divisoriae)
Współwłasność jednej rzeczy (communio inicidens - współwłasność przypadkowa np.: spadek, połączenie rzeczy confusio lub oświadczenie woli) → podlega podziałowi na części idealne, a nie podziałowi fizycznemu. Istnieje dowolność rozporządzania prawem własności, korzystania z pożytków z rzeczy. Podział rzeczy następował wskutek podziału fizycznego, spłaty przez jednego współwłaścicieli reszty właścicieli, czy sprzedaży rzeczy i podział pieniędzy.
W przypadku braku porozumienia korzystano z tzw. skarg działowych :
- actio familiae erciscundae LXIIT - podział wspólnego spadku,
- actio communi dividundo - o podział współwłasności,
- actio finium regundorum - o rozgraniczenie pasa gruntu (miedzy)
Wynikiem wyrok konstytutywny → powstawał nowy stan prawny.
Adiudicatio (przysądzenie) - tylko w tzw. skargach działowych - ta część formułki procesowej pozwalała sędziemu na dokonanie tego podziału
postępowanie apud iudicem
Część postępowania zwyczajnego, poprzedzona in iure
apud iudicem - przed sędzią(ami) prywatnym(i) (wybranym(i) ze specjalnej listy), który(rzy) przeprowadzał proces i wydawał wyrok,
apud iudicem w postępowaniu formułkowym → ustne, pozbawione formalności; główną część stanowiło postępowanie dowodowe przed sędzią; ciężar dowodu onus probandi spoczywał na powodzie - w zakresie obejmującym jego skargę - actoti incumbit probatio; na pozwanym w razie ekscepcji - reus excipiendo fit actor.
Zasady sędziowskiej oceny dowodów
→ obowiązywała swobodna ocena dowodów przez sędziego (ich wartości i wiarygodności);
Rodzaje dowodów: przesłuchanie stron, zeznania świadków, dokumenty, opinie biegłych oraz oględziny.
W procesie kognicyjnym - swobodna ocena dowodów przez sędziego ewoluowała w kierunku legalnej teorii dowodowej (świadkowie - wartość wg podziału społecznego; można było ich torturować, jeśli nie znano ich pochodzenia; dokumenty ważniejsze, brak wartości jednego świadka), tj. zmiana zasady swobodnej oceny dowodów.
Wyrok i jego treść
Wyrok sędziego sententia następował po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i wysłuchaniu stron. Po stwierdzeniu przez sędziego pod przysięgą, że sprawa nie jest dostatecznie jasna non liquet, powoływano innego sędziego. Wyrok sędzia ogłaszał ustnie, w obecności stron i nie miał obowiązku go uzasadniać.
wyrok deklaratoryjny
→ nie tworzył nowego stanu prawnego, a stwierdzał jedynie fakty.
wyrok konstytutywny
→ powstawał nowy stan prawny (np. przy podziale współwłasności).
W przypadku skargi o świadczenie, sędzia bądź zasądzał pozwanego na świadczenie, bądź uwalniał od tego oddalał powództwo. Mógł jednak jedynie stwierdzić, że dane prawo (fakt) istnieje(bądź nie) - jeśli tylko tego domaga się powód - skarga o ustalenie (prejudycjalna actio praeiudicialis).
prawomocność wyroku
→ wyrok był formalnie prawomocny, jeżeli nie mógł być zaskarżony do sądu wyższej instancji normalnym środkiem odwoławczym. Materialna prawomocność polegała na ostatecznym ustaleniu stanu prawnego między stronami (ius fecit inter partes) - co uniemożliwiało ponowne procesowanie się między tymi stronami w tej samej sprawie res iudicata - powaga sprawy osądzonej; powód mógł domagać się spełnienia świadczenia za pomocą egzekucji.
res iudicata - powaga sprawy osądzonej
→ zasada uniemożliwiająca ponowne procesowanie się między tymi stronami w tej samej sprawie
bis de eaddem re agere non licet - nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie
bis de eadem re ne sit actio - nie można wytaczać ponownego powództwa w tej samej sprawie
Egzekucja
→ postępowanie mające na celu przymusowe wykonanie wyroku, nie wykonywanego dobrowolnie przez zasądzonego dłużnika. Tytułem egzekucyjnym był prawomocny wyrok lub confessio in iure (sądowe uznanie powództwa).
Egzekucję wdrażał wierzyciel za pomocą powództwa egzekucyjnego actio iudicati, które dłużnik (in iure) najczęściej uznawał (w razie odrzucenia - wchodził w spór, co do nieważności wyroku - gdy przegrywał płacił sumę podwójnie). Rodzaje egzekucji:
egzekucja osobista - upoważniony przez pretora wierzyciel zabierał dłużnika do swego domu, gdzie ten odpracowywał dług,
venditio bonorum - egzekucja majątkowa lub cessio bonorum - upadłość majątkowa.
venditio bonorum - egzekucja majątkowa
(twór prawa pretorskiego) → wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika, co ogłaszano publicznie dla powiadomienia innych wierzycieli. Wybrany spośród wierzycieli magister bonorum sprzedawał w drodze licytacji majątek temu, kto zobowiązał się zaspokoić wierzycieli (egzekucja w trybie tzw. postępowania konkursowego)
Dłużnik tracił cały swój majątek i podlegał infamii.
cessio bonorum - upadłość majątkowa
w przypadku niezawinionej niewypłacalności dłużnik, za zgodą pretora, ogłaszał upadłość i oddawał cały swój majątek na zaspokojenia wierzycieli. Dzięki temu dłużnik nie podlegał infamii, zabezpieczał się przed egzekucją osobistą i mógł ubiegać się o pozostawienie mu środków do utrzymania (beneficium competentiae).
Extra ordinem cognitio - postępowanie nadzwyczajne (proces kognicyjny)
Za dominatu IV-V w. n.e. postępowanie nadzwyczajne extra ordinem cognitio stało się jedyną formą procedury sądowej (w III w.n.e. wyparło proces formułkowy). Sądownictwo w Rzymie i Konstantynopolu sprawował wtedy praefectus urbi, w prowincjach - w sprawach większych (pow. 300 solidów) i większej wagi - namiestnik prowincji praeses. Sprawami mniejszymi zajmowali się sędziowie delegowani przez namiestnika oraz magistratury municypalne lub tzw. defensores civitatis. Wyższe instancje stanowili wikariusze w diecezjach vicarii, od ich wyroku można było odwołać się do cesarza lub do praefectus praetorio.
Charakterystyka:
nadzwyczajne reguły postępowania sądowego regulowane reskryptami cesarskimi,
rozpoznawanie spraw extra ordinem → cesarz albo wysocy urzędnicy państwowi (pretorzy), magistratury.
cechy procesu kognicyjnego
brak podziału na stadium in iure i apud iudicem oraz formułki procesowej, a także rozdziału postępowania między władzę administracyjną i sądowniczą,
proces toczy się przed przedstawicielem władzy (wyeliminowanie prywatnego sędziego iudex unus),
przeniesienie miejsca procesu z otwartej przestrzeni forum do budynku, jawne dla publiczności było tylko samo ogłoszenie wyroku,
znaczna pisemność procesu, wzrost znaczenia pism,
strony ponosiły pewne koszty postępowania,
wzywanie pozwanego następowało z urzędu,
zanik zasady kondemnacji pieniężnej - można zasądzić pozwanego ad ipsam rem - wykonanie świadczenia w naturze,
swobodna ocena dowodów przez sędziego (ewolucja w kierunku legalnej teorii dowodowej),
możliwość apelacji do sądu wyższej instancji,
egzekucję przeprowadzał urzędnik, nie była ona uniwersalna (na całym majątku).
Postępowanie w procesie kognicyjnym za czasów justyniańskich (proces liberalny)
powód składa w sądzie pismo libellus conventionis, które sędzia po przyjęciu przesyła pozwanemu za pośrednictwem specjalnego urzędnika wraz z wezwaniem do sądu,
pozwany może spełnić żądanie powoda bądź dać zabezpieczenie stawiennictwa w sądzie oraz odpowiedzieć przecząco na pismo powoda pismem libelli contradictorii, składał odpowiednią opłatę sądową na ręce urzędnika państwowego,
obie strony stawiają się przed sądem (lub w ich zastępstwie zastępcy procesowi procurator), ustnie przedstawiali swoje stanowiska - narratio powoda i contradictio pozwanego, co stanowiło litis contestatio procesu (z innymi skutkami jak np. brak konsumpcji skargi, co następowało po wydaniu wyroku),
oświadczenie stron iusiurandum calumniae, że nie prowadzą procesu z pieniactwa, czy dla szykany przeciwnika,
postępowanie dowodowe (w oparciu o legalną teorię dowodową) → świadkowie - wartość wg podziału społecznego; świadków można torturować, jeśli nie znano ich pochodzenia; dokumenty ważniejsze, zeznania jednego świadka bez wartości),
wydanie wyroku: sędzia może zasądzić należność zarówno od pozwanego jak i powoda!, zmienić wymiar świadczenia, którego domagał się powód (biorąc exceptio pod uwagę),
apelacja do sądu wyższej instancji lub cesarza wymaga zapowiedzenia zaraz po wydaniu wyroku bądź w formie pisemnej w określonym terminie,
egzekucja następowała z urzędu (restytucja - urzędnik exsecutor zabierał rzecz pod przymusem, egzekucja pieniężna zajęcie rzeczy i w razie niespłacenia długu - licytacja (pignus ex causa iudicati captum - zastaw wzięty z uwagi na wyrok), przy większej ilości wierzycieli - distractio bonorum sprzedaż poszczególnych części majątku aż do zaspokojenia wierzycieli - brak venditio bonorum sprzedaży całości majątku.
Środki ochrony pozaprocesowej
Ochrona roszczeń następowała przez pretora drogą procesową, a także środki prawne natury administracyjnej, będące niekiedy środkiem przygotowującym i usprawniającym proces. Środki ochrony pozaprocesowej:
missio in possesionem - wprowadzenie osoby w posiadanie rzeczy missio in rem, czy całego majątku missio in bona drugiej osoby celem przymuszenia jej do określonego działania np. egzekucji, czy złożenia zabezpieczenia; przy dalszym oporze pretor zezwalał nawet na sprzedanie rzeczy.
stypulacja pretorska - formalny kontrakt umożliwiający dalsze postępowanie procesowe (np. przyrzeczenie zastępcy procesowego, że mocodawca uzna jego działania, czy poza procesem tzw. cautiones - przyrzeczenie gwarancyjne zobowiązanego, że wykona zobowiązanie).
interdykty
restitutio in itegrum
interdykty
Interdykty - zamieszczany w interdykcie pretorski nakaz lub zakaz określonego działania, użyty na wniosek jednej strony procesu w stosunku do innej osoby, która znalazła się w sytuacji określonej w edykcie, stanowił podstawę do ochrona określonego dobra. Rodzaje interdyktów:
- interdykt posesoryjny - celem ochrony posiadania,
- interdykt restytutoryjny - np. o zwrot rzeczy,
- interdykt ekshibitoryjny - o przedłożenie rzeczy do wglądu,
- interdykt prohibitoryjny - zabraniający określonego działania.
Wydawane były celem ochrony dobra publicznego użytku np. drogi, rzeki, czy kultu - świątyni, a także w sporach sąsiedzkich. Rozróżniamy także:
- interdicta simplicia - skierowany do jednej strony procesu,
- interdicta duplicia - skierowany do obu stron procesu.
restitutio in itegrum
→ wyjątkowy środek ochrony pozaprocesowej osoby, która po zawartej czynności prawnej znalazła się w niekorzystnej sytuacji prawno-majątkowej udzielany w uzasadnionych przypadkach, gdy normalny środek ochrony procesowej nie mógł być wykorzystany. Przypadkami uzasadniającymi użycie restitutio in integrum były:
- małoletność strony (wiek do 25 lat),
- usprawiedliwiona nieobecność,
- błąd error,
- podstęp dolus,
- groźba vis ac metus,
o ile czynniki te doprowadziły do zawarcia niekorzystnej czynności prawnej bądź upływu nakazanego prawem terminu. Udzielenie restitutio in intgrum powodowało uznanie niekorzystnej czynności czy terminu za niebyłe, a sytuacja osoby poszkodowanej wracała do stanu pierwotnego.
Plik: PrawoRzymskie-Postepowanie.doc
Aktualizacja: 09.06.2004
Spis treści
termin (dies)
Prawo rzymskie - postępowanie (09.06.2004)
Prawo rzymskie - postępowanie (09.06.2004)
Strona 2
Strona 11