JUDAIZM - religia Żydów, historia religii jest historią narodu żydowskiego.
Podział judaizmu:
okres biblijny - główne źródło historii stanowi Biblia; okres ten kończy się w momencie zburzenia świątyni jerozolimskiej w 71 r. n.e., kiedy to Rzymianie zdobywają Jerozolimę (moment ten ukazany jest na Łuku Tytusa)
okres pobiblijny - talmadyczny - głównym źródłem informacji staje się drugie najważniejsze dzieło judaizmu - Talmud
OKRES BIBLIJNY
Główne źródło informacji stanowi Biblia. Prolog do Biblii zawiera wiele istotnych informacji. W nim następuje przekazanie, pokazany jest moment przymierza Boga z człowiekiem, kiedy kończy się potop pojawia się tęcza, która łączy niebo z ziemią → łuk tęczy wyznacza pewien porządek świata, a więc prawo, które Bóg przekazuje na ziemię człowiekowi.
Głównym porządkiem, prawem jest wzajemne szanowanie się, kochanie się ludzi. W prologu mamy zapowiedź przymierza człowieka z Bogiem, przekazanie pewnego prawa bożego w postaci tej tęczy.
Kończy się potop, Noe wraz z rodziną wychodzi z Arki i zaczyna uprawiać ziemię (uprawia winną latorośl - upija się).
Noe miał trzech synów od których wywodzą się narody wg Księgi Rodzajów:
SEM - wywodzą się ludy, które zamieszkiwały Pustynię Syryjsko-Arabską (semickie rysy Chrystusa)
CHAM - za którego potomków uważa się Egipcjan, Asyryjczyków, Babilończyków. Cham to ten syn, który śmiał się z pijanego ojca.
JAFET - pozostałe narody
OKREŚLENIA ŻYDÓW:
Hebrajczycy - nazwa pochodzi od przodków Abrahama - Eber lub Heber
Izraelici - nazwa pochodzi od pojęcia Izrael - to także drugie imię Jakuba
Judejczycy - czyli Żydzi; nazwa pochodzi od prowincji Judea (nazwa rzymska), która w historii nazywała się także Juda (najstarsza nazwa) lub prowincja Jehud (nazwa z okresu panowania perskiego)
POCZĄTKI HISTORII ŻYDÓW
Religia judaistyczna liczy sobie ponad 4000 lat.
Zaczyna się od Abrahama, który wg tradycji pochodził z Mezopotamii z miejscowości Ur, a który wraz ze swoimi plemionami koczowniczymi udaje się w poszukiwaniu terenów do wypasu, wyrusza do ziemi Kaanan.
Abraham i jego żona Sara mieli upragnionego syna Izaaka.
Ikony Rublowa - święta Trójca - 3 aniołów siedzących przy stole. To właśnie jest moment kiedy Bóg zsyła do Abrahama 3 aniołów, Abraham ich przyjmuje w swoim namiocie (zwyczaj żydowski - dom żydowski jest otwarty tak jak namiot Abrahama na przyjęcie każdego gościa). Ci aniołowie informują Abrahama i Sarę, że będą mieli potomka
Abraham + niewolnica → Izmail (dlatego islam uważa Abrahama za swojego proroka!)
Gdy Izaak osiąga dojrzałość Bóg postanawia sprawdzić jego miłość do siebie (wymaga złożenia na ołtarzu ofiarnym ukochanego syna Abrahama, gdy ten już miał tego dokonać pojawia się anioł i Izaak zostaje ocalony). Następnie Bóg nakazuje Abrahamowi, aby obrzezał siebie, syna i wszystkich potomków jako znak wyróżnienia - jest to pierwszy znak wyróżnienia w przymierzu Boga z Abrahamem.
Izaak + Rebeka = Ezaw i Jakub
Wg Biblii jest to małżeństwo idealne, dlatego Żydzi (zwłaszcza ortodoksyjni) nadają swoim dzieciom imiona Izaak i Rebeka.
Wg prawa władzę (opiekę na plemionami) powinien przejąć pierworodny, tj. Ezaw, lecz Jakub podstępem zdobywa błogosławieństwo Izaaka (który na starość oślepł), zdobywa pierworództwo (czyli tą władzę). Stąd też pojawia się słowo Izrael (drugie imię Jakuba), które po hebrajsku oznacza tego, który oszukał, oszust, nie bał się Boga, bo oszukał. Po jakimś czasie Jakub czuje się winny za to co zrobił, opuszcza plemiona i udaje się na wygnanie. Na pustyni ma sen, w którym ukazuje się drabina łącząca niebo z ziemią, po której ludzie zanoszą modlitwy do Boga - sen Jakuba stanowi częsty motyw w ikonografii. Po przebudzeniu Jakub nazwał to miejsce Betel, czyli Dom Boga.
Na wygnaniu Jakub poznaje Rachelę, która ma siostrę Leę. Od razu chce ją poślubić, ale wg prawa (zwyczaju) siostra młodsza nie może wyjść za mąż przed siostrą starszą. Więc aby poślubić Rachelę, Jakub musiał najpierw poślubić Leę.
Jakub + Lea = 6 synów
Jakub + Rachela = 2 synów (Józef i Beniamin)
Jakub + niewolnice = 2 x 2 synów = 4 synów
łącznie 12 synów
Istnieje określenie dla narodu żydowskiego 12 plemion - są to potomkowie Jakuba Izraela
Synowie Jakuba zajmowali się wypasem bydła i podczas jednego z takich wypasów 11 braci postanawia coś zrobić z najmłodszym, najukochańszym synem Jakuba - Józefem i sprzedają go Egipcjanom podążającym przez pustynię z karawaną kupiecką. Wracają do domu i oznajmiają, że Jakub zginął tragicznie wpadając do studni.
Synowie Jakuba - 11 plemion, dalej się przemieszczają szukając pastwisk dla bydła. Po kilkunastu latach docierają do Egiptu. W nowoprzybyłych Józef (który żył na dworze Faraona) poznaje swoich braci i wybacza im podstęp → w ten sposób 12 plemion jest razem w Egipcie.
Józef na dworze Faraona ma znaczącą pozycję - jest jego wezyrem (Wezyr to w monarchiach muzułmańskich tytuł będący odpowiednikiem ministra, przynależny wysokiemu rangą doradcy politycznemu i religijnemu sułtana. Z kolei wielki wezyr to odpowiednik stanowiska premiera.). Pozycję tę zdobył poprzez swoje sny prorocze, którymi pomagał faraonowi. Faraon w uznaniu zasług żeni Józefa z córką najwyższego, najważniejszego kapłana egipskiego Heliopolis.
Dopóki żył Józef plemionom żydowskim żyło się bardzo dobrze, ale po jego śmierci potomkowie Józefa zaczynają cierpieć na ucisk ze strony Faraona, ponieważ wykorzystuje on ich do różnorodnych prac (znajdzie to odzwierciedlenie w posiłkach żydowskich), traktuje ich jak niewolników. Żydzi mieszkają w Egipcie w niewoli przez 430 lat. Na przeciągu tych lat naród żydowski dość znacznie się rozrasta, faraon czuje się zagrożony, wydaje dekret, w którym każdy nowonarodzony chłopiec ma być zabity.
W tym okresie rodzi się Mojżesz Matka chcąc go uratować, wkłada dziecko do koszyczka i puszcza na Nil. Koszyczek ten znalazła córka Faraona i wzięła go na wychowanie (częsty motyw w malarstwie). Dorosły Mojżesz zdaje sobie sprawę, że nie jest Egipcjaninem ponieważ jest obrzezany i czuje więź z niewolnikami-Żydami. Pewnego razu spostrzega jak Egipcjanie biją Żyda i staje w obronie współbrata i zabija Egipcjanina. Po tym zdarzeniu musi uciekać z Egiptu. Na wygnaniu Mojżesz ma widzenie Boga (Jahwe mówi: jam jest który jest), który nakazuje mu wrócić do Egiptu i wyprowadzić swoich braci z niewoli egipskiej. Mojżesz wraca, udaje się na dwór faraona i prosi go o zezwolenie na wyprowadzenie Żydów. Faraon (prawdopodobnie Ramzes II) się na to nie godzi, bo pozbawiłby się niewolników do budowy obiektów. Wówczas Bóg (Jahwe) daje znaki: słynne plagi egipskie - 9 plag można wytłumaczyć jako zjawiska przyrodnicze (zaćmienia, szarańcze, burze piaskowe, muchy, padające bydło, krew w wodzie), natomiast 10 plaga to śmierć pierworodnych dzieci w Egipcie (Bóg przed zesłaniem plagi nakazuje Mojżeszowi zabicie baranka i oznaczenie nim domów żydowskich - krew baranka na drzwiach domów żydowskich ochroniła je przed aniołem śmierci. Wówczas rodzi się syn faraona i dopiero ta plaga dociera do faraona i zezwala on Żydom na opuszczenie Egiptu.
Najkrótsza droga z Egiptu do Kanaan wiodła wzdłuż wybrzeża , lecz Żydzi tej drogi nie wybrali z dwóch powodów: 1) Żydzi czuli, że Faraon knuje jakiś podstęp 2) wzdłuż wybrzeża zlokalizowane były twierdze egipskie. Żydzi udają się zatem na południe - tak jak kazał im Jahwe, dłuższa droga była też formą sprawdzenia narodu żydowskiego przez Boga. Trasa wiedzie przez Morze Trzcin (dzisiaj Morze Czerwone) i biegnie na półwysep Synajski. Wędrówka ta (exodus) trwała 40 lat i w jej trakcie Bóg daje trzy wyraźne znaki swojej obecności:
Morze Trzcin - ocalenie - rozstąpienie się wód, Żydzi przechodzą, a Egipcjanie zostają pochłonięci przez wodę
Pustynia - zsyłanie manny z nieba, codziennie przez 40 lat, raz w tygodniu ilość manny była podwójna
Góra Synaj - kamienne tablice ze spisanym prawem (10 przykazań), które otrzymał Mojżesz
Wreszcie Żydzi dochodzą do ziemi Kanaan, lecz jest ona zamieszkała przez Kananejczyków. Przed samym wejściem do Ziemi Obiecanej umiera Mojżesz, który zostaje pochowany (podobnie jak Abraham) na Hebronie (stąd miejsce pielgrzymek). Umierając Mojżesz przekazał władzę Jozue, który wprowadza plemiona do ziemi Kanaan. Kananejczycy byli plemionami rolniczymi, które nieprzychylnie byli nastawieni do ludów napływowych.
Jozue postanowił umieścić te 12 plemion żydowskich w trzech obszarach:
Okolice Hebronu
Betel Sychem - nawiązanie do Jakuba
Okolice jeziora Genezaret
Pomiędzy tymi trzema obszarami mieszkali Kananejczycy.
Konflikt między Żydami a Kananejczykami dotyczył także religii. Hebrajczycy mieli Boga Jahwe, a Kananejczycy boga Baal. W pewnym momencie plemiona kananejskie i żydowskie się jednoczą, ponieważ pojawiają się Filistyni (lud zamieszkujący prawdopodobnie Kretę). Około XIII w. p. n.e. Filistyni postanawiają poszukać nowych terenów na południu i przepływają Morze Śródziemne, dostają się do Egiptu, lecz tam zostają pokonani przez armię egipską, stąd też część Filistynów postanawia osiedlić się na terenie dziś określonym jako Bliski Wschód. Znana do dziś osada filistyńska wraz z twierdzą to Gaza. Filistyni po hebrajsku to Pelestini. Palestyńczycy są to potomkowie dawnych Filistynów. Najbardziej znany wśród Filistynów to Goliat.
Wojny prowadzone przez zjednoczone plemiona hebrajskie i kananejskie z Filistynami trwały przez długi okres, ponieważ Filistyni chcieli z tych twierdz nadmorskich przemieszczać się dalej na wschód na tereny zamieszkałe już przez Hebrajczyków i Kananejczyków. To się im nie udaje i zostają wypchnięci na wybrzeże. W trakcie tych wojen ma miejsce podobna sytuacja do egipskiej, bo gdy Mojżesz dostał kamienne tablice z przykazaniami to zostały one złożone w drewnianej skrzyni zwanej Arką Przymierza - przymierze Boga z człowiekiem. W trakcie wojen Filistyni zdobywają tą Arkę, ale Jahwe zsyła na nich karę w postaci plag podobnych do egipskich. Przestraszeni Filistyni oddają Arkę.
KULTURA ŻYDOWSKA
Żydzi (te plemiona) tworzyli pewien rodzaj federacji. Na czele tych federacji stali sędziowie jako główni przedstawiciele. Najbardziej znanym sędzią jest Samuel. Żydzi są rozdrobnieni na federacje. Jednocześnie nadal trwa konflikt pomiędzy synami, co spowodowało, że Żydzi zapragnęli mieć króla i Samuel namaszcza pierwszego króla - Saula. Drugim królem jest Dawid i trzecim Salomon. Okres panowania królów określany jest w Biblii jako Królestwo - około 1000 roku z federacji powstaje królestwo.
Najważniejsze elementy związane z istnieniem Królestwa → pierwsze najważniejsze wydarzenie: zaczęto budować świątynie w Jerozolimie na Wzgórzu Moria, budowę zaczyna Dawid, a kończy Samuel. Często świątynię tą określa się jako świątynię Salomona (obecnie stoi tu meczet arabski). Kopuła Skały
Królestwo niestety, pomimo wielkich starań, nie przetrwało długo. Około 970 roku Królestwo zostaje podzielone na dwa odrębne:
Królestwo Izrael - 10 plemion, stolica Samaria
Królestwo Judy - 2 plemiona, stolica Jerozolima
Królestwo Izraela obejmowało północne tereny Bliskiego Wschodu. Na rozległych terenach, jeszcze za czasów kannejskich, głównym bogiem był Baal, natomiast na południu był Jahwe. Za czasów Federacji i Królestwa dochodziło do konfliktów, który z bogów jest ważniejszy. To było m.in. powodem rozbicia Królestwa na dwa odrębne. Historia Królestwa Izraela jest krótka, ponieważ przetrwała tylko do 730 r. p.n.e. - zostało najechane i rozbite przez Asyryjczyków → uznaje się je za „10 plemion zaginionych”.
Asyryjczycy w tym okresie próbowali też podbić Królestwo Judy, ale bezskutecznie.
Dalsza historia Judaizmu związana jest z Królestwem Judy i z tymi dwoma plemionami, które tutaj istniały. Po upadku Królestwa Izrael istniała już tutaj świątynia założona przez Dawida i Salomona, a w VII w. p.n.e. stworzona zostaje Księga Powtórzonego Prawa - pierwsza próba spisania prawa narodu żydowskiego, a przede wszystkim prawa Judy. Jednym z głównych proroków, którzy wtedy działali był Izajasz. Królestwo Judy istniało do 586 r. p.n.e., do momentu podbicia przez Babilończyków pod władzą Nabudohonzora, jednocześnie niszcząc świątynie Salomona.
I Świątynia Jerozolimska - powstała ok. 930 r. p.n.e. i przetrwała do 586 r. p.n.e. Podbicie Judy spowodowało, że naród żydowski dostaje się do drugiej niewoli, tzw. niewoli babilońskiej (trwała ona kilkadziesiąt lat), podczas której dochodzi do wielu bardzo ważnych wydarzeń związanych z narodem żydowskim.
Niewola babilońska - podczas niewoli nie ma osoby, która sprawowałaby władzę nad uprowadzonym narodem, stąd też na czoło wysuwają się kapłani (rządzą do dziś). Judaizm jako religia stała się religią społeczności, niezależna od miejsca zamieszkania.
Kapłani postanawiają stworzyć drugą księgę: Kodeks Kapłański. Jest to druga pisana księga, w której zapisane są wszelkie zwyczaje i święta, które ludzie mają obchodzić, m.in. ustala się w sposób formalny trzy elementy:
szabat - dzień, w którym należy czytać dwie księgi: Księgę Powtórzonego Prawa i Kodeks Kapłański
obrzezanie - powtórne podkreślenie znaku wyróżniającego Hebrajczyków spośród innych narodów podbitych przez Babilończyków (drugie zaakcentowanie tego momentu - po raz pierwszy zrobił to Abraham)
święto Jom Kipur - ustanowienie tego święta - święto pojednania
niewola babilońska trwała do ok. 540 r. p.n.e. - Żydzi powracają do Jerozolimy. Ma to związek z podbiciem Babilonu przez wielkie imperium Persów - oni pozwolili Żydom na powrót do Jerozolimy. Jednocześnie Persowie dają Żydom autonomię i ustanawiają na Bliskim Wschodzie, w okolicach Jerozolimy, prowincję Jehud.
Kapłani próbują dbać o tradycję i obyczaje żydowskie i wydają zakaz powstawania małżeństw mieszanych. Po niewoli babilońskiej odbudowują świątynię ok.516 r. p.n.e. - jest to II Świątynia Jerozolimska. Po powrocie kapłani także postanawiają dopisać kolejne księgi, które w pewien sposób ilustrowałyby historię starożytną:
Księga Wyjścia
Księga Rodzaju
Księga Liczb
W tym momencie jest już 5 ksiąg = PIĘCIOKSIĄG = TORA (brak konkretnej daty, dlatego przyjmuje się ok. V w. p.n.e.).
Pomimo istnienia Tory postanowiono nadal spisywać dzieje narodu i powstaje:
Księga Proroków - jako druga wielka księga, która jest pozycją o charakterze historycznym - opisuje losy zaginionego Królestwa Izraela i Królestwa Judy
tzw. Księga Pisma - jako trzecie wielkie dzieło składające się z mnóstwa części, w którym są psalmy, księgi apokaliptyczne, księgi dydaktyczne, przypowieści
TORA + KSIĘGA PROROKÓW + KSIĘGA PISMA = STARY TESTAMENT
Stary Testament przypisuje się Ezdraszowi - jest on kojarzony jako ten, który zebrał wszystko w całość.
Stary Testament: 46 ksiąg - uznawane przez katolików i prawosławnych
39 ksiąg - uznawane przez Żydów i protestantów
Różnica ta wynika z istnienia Ksiąg Mądrościowych w zespole Pism, które nie są uznawane przez Żydów i protestantów.
W IV w. p.n.e. w latach 330, na tereny Bliskiego Wschodu dociera Aleksander Wielki (stworzona Aleksandria) - Jerozolima i Żydzi dostają się pod wpływ kultury greckiej. Imperium Aleksandra Wielkiego nie przetrwało długo, mimo że Aleksander podbił olbrzymią ilość ziem (doszedł do Indii) jego imperium dostaje się pod panowanie Dynastii Seleucydów. Panowanie to można rozpatrywać w dwóch aspektach:
korzystne - wpływ wysoko rozwiniętej kultury hellenistycznej, która kształtowała znaczną część ówczesnego świata
niekorzystne - Seleucydzi próbują narzucić kulturę hellenistyczną Żydom, czego elementem jest m.in. zabranianie uprawiania kultu świątynnego, próbują ograniczać pewne zwyczaje żydowskie, na co Żydzi się zgadzają. Szalę goryczy przelało postanowienie Seleucydów wprowadzenia do świątyni jerozolimskiej posągu Zeusa - boga greckiego
Około 165 r. p.n.e. po wprowadzeniu posągu Zeusa, wybucha powstanie przeciwko Seleucydom - powstanie Judy Machabeusza, które znajdzie następnie odzwierciedlenie w ustanowionym przez Żydów święcie. Żydzi wygrywają to powstanie - posąg zostaje wyrzucony ze świątyni, spychają Seleucydów z terenów Jerozolimy i sami zaczynają rządzić.
Próba narzucenia kultury hellenistycznej Żydom powoduje, że kapłani postanawiają mocniej akcentować żydowskie prawo. „Zmuszają” społeczność, aby bardzo dokładnie poznawała Stary Testament, zwłaszcza Torę (w niej spisano prawo główne).
Egzemplarzy Tory było niewiele, dlatego właśnie pojawili się SOFERZY, czyli przepisywacze. Były to osoby świeckie, które zaczęły przepisywać Torę w celu zwiększenia ilości egzemplarzy. Soferzy przepisując prawo bardzo dobrze je poznawali i w pewnym momencie zaczęli je po swojemu interpretować - tzn. na swój sposób tłumaczyć osobą nie umiejącym pisać i czytać. Stali się „interpreterami prawa”. Zaczęli także nauczać tego prawa - stali się RABBI → „uczeni w piśmie” (nauczyciele), z tego się później wyłoni niższa warstwa kapłańska. Z czasem ich funkcja interpretacji Prawa stała się dominująca i zaczęli głosić pogląd (nabierze on później znaczenia), że Mojżesz na Górze Synaj nie dostał tylko prawa spisanego, ale również prawo ustne, które oni teraz przekładają, rozwijają.
Zwycięstwo Żydów nad Seleucydami powoduje podział kapłaństwa na trzy grupy:
Sadyceusze - wyższa warstwa kapłańska, która stanowiła m.in. Sanhedryn, powołany do pilnowania interpretacji, którą tworzyli Soferzy (Rabbi). Głosili, że należy się opierać tylko na prawie pisanym
Faryzeusze - Soferzy → Rabbi → Faryzeusze. Niższa warstwa kapłańska. Głosili pogląd, że istnieje nie tylko pisane prawo Mojżesza, ale również prawo ustne mające znaczenie
Eseńczycy - grupa tępiona przez Sadyceuszy i Faryzeuszy, podważająca kult świątynny, pozbywająca się majątku, udaje się na pustynie i żyje w ascezie (z tego wywodzi się monastycyzm). Miejscem, gdzie m.in. działali był Qumran - słynne zwoje znad Morza Martwego, które pokazują działalność grupy.
Z biegiem czasu cywilizacja grecka zostaje podbita przez Rzym. W kolejnych latach na tereny żydowskie dochodzi ta cywilizacja rzymska - Imperium Rzymskie podbija cały basen Morza Śródziemnego. Rzymianie tworzą tu prowincję Judeę. Następuje wielki ucisk społeczny i wyzysk. Na kanwie tego wyzysku społecznego zaczynają się pojawiać hasła mesjanistyczne mówiące o przyjściu Mesjasza, który stworzy Królestwo Niebieskie czy Królestwo Szczęścia. Żydzi jednocześnie zaczynają dostrzegać, że istniej konflikt między grupą rządzącą (kapłańską - Sadyceusze) a Faryzeuszami. Konflikt ten dotyczył prawa ustnego i pisanego. To rozluźnienie w społeczeństwie doprowadza do powstawania wielu sekt judaizmu - m.in. jedną z nich była sekta chrześcijańska: później zaczyna nabierać znaczenia i odrywa się jako odrębna religia.
Ucisk rzymski doprowadza do wybuchu powstania żydowskiego przeciwko Rzymianom w 70-71 r. p.n.e. W celu uspokojenia narodu żydowskiego oraz podporządkowania sobie prowincji Judei, z Rzymu wyrusza cesarz Tytus. Zdobywa Jerozolimę i doprowadza do zniszczenia II Świątyni Jerozolimskiej!!
Zniszczenie II Świątyni Jerozolimskiej odzwierciedla Łuk Tytusa, na którym znajdują się sceny wzniesienia najcenniejszych obiektów ze świątyni, m.in. Arki Przymierza (skrzyni, w której przechowywano kamienne tablice). Żaden Żyd nie przejdzie pod Łukiem Tytusa, ponieważ uważa go za symbol upadku swojego narodu.
71 r. p.n.e. - data kończąca judaizm biblijny!!!!
Zniszczenie świątyni uważane jest za okres tragiczny dla Żydów. Do dziś nie odbudowano świątyni żydowskiej, a modły odprawiane są w synagodze.
Istnieją dwa pojęcia dla obiektu kultowego:
świątynia - łączy się tylko z I i II Świątynia Jerozolimską
synagoga - tu wypełnia się kult
DIASPORA - to powstanie w 71 r. p.n.e. nie jest jedynym - powstań przeciwko Żydom było wiele, a najważniejszym z nich było powstanie w 135 roku, ponieważ doprowadziło ono do wygnania Żydów z Jerozolimy, czyli zaczyna się tzw. diaspora, która wg Żydów trwa do dziś.
Już po pierwszym powstaniu część Żydów musiała opuścić Jerozolimę. Znaczna część Żydów jeszcze tam mieszkała. Główna fala emigracji z Ziemi Świętej była związana z powstaniem w 135r.
Wyjście Żydów z Ziemi Świętej:
część Żydów szła w kierunku Europy zaczynając od płw. Iberyjskiego - doszli do Hiszpanii (głównie w Kordobie), Francji, Niemczech, Polsce. Szczególnym okresem pobytu Żydów na terenie Polski jest wiek XIV - w czasie rządów Kazimierza Wielkiego, uzyskali oni bardzo wiele praw, co było spowodowane m.in. tym że Kazimierz Wielki miał kochankę żydówkę - Esterę. W XVI wieku Polska wydaje akt nadający wolność religijną wszystkim wyznaniom jako jedyny wówczas kraj, stąd tak wielu Żydów jest w Polsce.
część Żydów poszła w kierunku Azji - osiedlali się głównie na terenie Babilonii, skąd zaczęli wyruszać w kierunku północno-zachodnim dochodząc na tereny dzisiejszej Rosji.
W trakcie trwania Diaspory Żydzi zostali podzieleni na dwa kierunki (było to już na terenie Europy):
sefardyjski - Żydzi Sefardyjscy - rozwój głównie na terenie Hiszpanii (język ladino)
askenazyjczycy - głównie na terenie Niemiec (doszli później do Polski). Ich językiem jest jidysz (niemiecki+polski+hebrajski)
W Polsce powstaje grupa Żydów określana jako Chasydzi - ok. XVI/XVII w., ruch oddolny Żydów, najwyższą władzę nad narodem żydowskim w diasporze spełniali kapłani - rabini. Spełniali oni władzę religijną, cywilną, gospodarczą, itp. Chasydzi powstają przeciwko władzy rabinów m.in. na terenie Polski (różnice w wielu elementach, np. taniec chasydzki bardzo skoczny, a pierwotny taniec żydowski jest powolny). Wyodrębniono Cadyków, czyli świętych.
W czasach Diaspory od nowa odżywa konflikt dotyczący prawa pisanego i prawa ustnego. Postanowiono spisać głoszone przez Faryzeuszy prawo ustne. Zostało ono spisane w postaci Miszny. Po jej spisaniu pojawił się podobny problem jak przy powstaniu Tory, tzn. grupa wykształcona rozumiała, co tam jest napisane, a reszta społeczeństwa nie. Wiec postanowiono napisać komentarz do prawa ustnego, czyli Gemara, która składała się z hallachy i agady. Całość stanowi TALMUD - jest to element związany z prawem ustnym. Tora związana z prawem pisanym i z Mojżeszem.
TALMUD składa się z 613 nakazów i zakazów. Żyd na Talesie (chuście) ma 613 frędzli, przypomina sobie co jest zakazem a co nakazem.
248 nakazów (ilość członków znajdująca się w ciele człowieka)
365 zakazów (ilość dni w roku)
To wszystko wywodzi się z historii albo związane jest z elementami prawa (Tory lub Talmudu)
Talmud tworzono w Jerozolimie i Babilonii. Dziś Żydzi posługują się Talmudem babilońskim.
Kierunki Judaizmu:
ortodoksyjny - posługuje się Torą i Talmudem, bardzo ściśle przestrzega tego, co jest tam zapisane, pielęgnuje wszelkie obrzędy i zwyczaje, ściśle przestrzega stroju, posługuje się wyłącznie językiem hebrajskim
konserwatywny - posługuje się Torą i Talmudem, odrzuca część praktyk zewnętrznych (np. strój), posługuje się językiem hebrajskim
reformowany - narodził się przede wszystkim w USA, odrzuca przyjście Mojżesza, uznaje tylko Torę odrzucając Talmud, zmienia pewne święta i zwyczaje (m.in. wprowadza śpiew do synagog, pozwala kobietom i mężczyznom na wspólną modlitwę, nie wymaga zakładania jarmułek na głowę, łączy konfirmację dziewcząt i chłopców w jedną wielką wspólną uroczystość), odrzuca język hebrajski na rzecz języka społeczności, w której żyją
Matka Żydówka = dziecko Żyd - ojciec nie ma znaczenia
ŚWIĄTYNIA JEROZOLIMSKA
Świątynia Jerozolimska zbudowana była na rzucie prostokąta. Składała się z dwóch pomieszczeń: jednego zwanego „święte świętych” węższego i niedużego i drugiego zwanego „miejsce święte”. Przed świątynią mieściły się dwie kolumny symbolizujące potęgę i moc. Wokół niej były różne place, Stary Testament wspomina także o złotych bramach, itd.
PLAN ŚWIĄTYNI JEROZOLIMSKIEJ
Rysunek
Wnętrze świątyni:
„święte świętych” - w tym mniejszym pomieszczeniu, na podwyższeniu stała Arka Przymierza - miała ona formę skrzyni, w której przechowywane były kamienne tablice - Stary Testament opisuje Arkę Przymierza w formie prawdopodobnie łodzi zakończonej cherubinami (odniesienie do egipskiej „barki słońca”, którą przewożono ciało faraona do grobowca, w zaświaty). Do tej części świątyni wchodził raz w roku kapłan i skrapiał krwią Arkę Przymierza. To pomieszczenie jest oddzielone od drugiego zasłoną (bo Arka Przymierza nie była wystawiana na widok publiczny). W Nowym Testamencie jest fragment, gdy umiera Chrystus na krzyżu: „oto pękła zasłona przybytku” → odniesienie do tej zasłony.
„miejsce święte” - zdecydowanie większa i bardziej użyteczna część świątyni. Po lewej stronie znajdowała się menora (siedmioramienny świecznik, który jest godłem Izraela do dzisiaj), po prawej stronie znajdował się ołtarz kadzenia i ołtarz chlebowy składający się z 7 poziomów - codziennie z każdego poziomu ściągano jeden bochenek chleba. Tu mogli wchodzić kapłani.
ołtarz ofiarny - znajdował się przed świątynią. Dokonywano na nim ofiary zwierzęcia, które było czyste - ofiarę palono.
Ta świątynia została zniszczona, przetrwała do 586 r. p.n.e., druga świątynia została wybudowana po powrocie z niewoli babilońskiej (ok. 516 r. p.n.e.) - stanęła na tym samym miejscu, co I Świątynia, przetrwała do czasów rzymskich, zniszczona za panowania cesarza Tytusa - uwieczniono to na Łuku Tytusa.
„ŚCIANA PŁACZU” - pod nią Żydzi przychodzą się modlić - to nie są pozostałości świątyni, ponieważ nic z niej nie zostało. Jest to fragment jednego z otaczających ją murów, muru otaczającego teren świątynny (poszczególne dziedzińce wokół świątyni miały własne mury.
Na miejscu, w którym stała świątynia stoi obecnie Kopuła Skały - nie do końca jest to meczet. W 640 r. tereny Palestyn zdobywają Arabowie. Oni na miejscu zburzonej przez Rzymian świątyni wznoszą swoją własną - nie do końca meczet, nie odprawia się tutaj liturgii. To miejsce jest uświęcone nie tylko Abrahamowi (wg historii Judaizmu na tym wzgórzu zwanym „Moria” Abraham ofiarował Bogu Izaaka), na tym wzgórzu pojawił się również Mahomet (w jego życiu pojawia się pewne zdarzenie - „nocna podróż” - unosi się na swoim koniu i ogląda różne miejsca m.in. Betlejem, Hebron i Jerozolimę), stąd też to miejsce dla wyznawców Islamu związane jest z pobytem Mahometa. W środku Kopuły Skały znajduje się faktyczna skała, z której Mahomet miał się wznieść. Konflikt z Żydami (świątynia Salomona i Abraham) i Arabami (Mahomet) o to miejsce trwa do dziś.
SYNAGOGA
Nie budowano już ponownie świątyń, ale Żydzi musieli gdzieś się spotykać. Tym nowym miejscem do modlitw staje się Synagoga, zwana na ziemiach polskich Bożnicą. Przyjmuje ona różne kształty architektoniczne, nie ma jakiś wytycznych co do jej wyglądu zewnętrznego. Jedynym elementem wyglądu zewnętrznego, który powinien być przestrzegany jest ilość okien - powinno ich być 12, tak jak 12 było plemion. Synagoga jest w pewien sposób odzwierciedleniem świątyni jerozolimskiej.
Synagogę poprzedza przedsionek, który jest zawsze wyżej w stosunku do sali modlitw. Przedsionek był przeznaczony dla podróżnych, dla kobiet (było wyraźne oddzielenie kobiet od mężczyzn w czasie modlitwy), często przed przedsionkiem znajdowała się empora dla kobiet.
W przedsionku znajdowały się dwa przedmioty:
misa z wodą - Żyd wchodząc do synagogi symbolicznie oczyszcza się zanurzając ręce w wodzie
skrzynia - na Tory
W sali modlitw na środku znajduje się bima, która jest na podwyższeniu. Jest to miejsce, z którego czyta się fragmenty Tory. Tuż przy niej jest niewielkie zagłębienie - kantor, który ma czytać dany fragment Tory, przechodzi przez to zagłębienie i zatrzymuje się tam na moment (symboliczne odniesienie: „wołam do Ciebie Panie z głębokości ziemi”). Bima może mieć różną formę - najczęściej były to metalowe klatki, różnie zdobione. Bima w synagodze w Łańcucie miała inna formę.
Rysunek plan synagogi
We wnętrzu znajduje się także aron ha-kodesz - jest on odzwierciedleniem Arki Przymierza - nie jest to ołtarz, to taki rodzaj niszy o różnych kształtach, różnie zabudowanej - tu przechowuje się Torę.
Aron ha-kodesz jest umieszczony na ścianie, która nazywa się „mizrach”. W większości wyznań mamy „świętą linię” sytuowania kościołów (świątyń) - wschód-zachód. W judaizmie i Islamie linię tą określa się „w kierunku”: Jerozolimy (tak powiedzą Żydzi) lub Mekki (tak powiedzą islamiści) - może to być kierunek wschodni i pokrywać się z kierunkiem geograficznym.
Aron ha-kodesz jest zakryty tkaniną zwaną parochet (odniesienie do świątyni Salomona). Czasem może być dodatkowo tzw. kaporet - rodzaj lambrekinu, symbol przykrycia wierzchniej części skrzyni Arki Przymierza. Parochet jest zdobiony - pojawiają się różne formy zdobnicze, ale zawsze będzie się tam znajdował symbol kamiennych tablic, symbol rodu Dawida. Pojawia się także korona - odniesienie do korony Simchat Tora. Judaizm nie posługuje się w dekoracji wyobrażeniami figuralnymi (postaciami) - można wzywać Boga, ale nie można go pokazywać → wyjątek: można pokazywać postacie figuralne Mojżesza i Aarona. W aron ha-kodeszu przechowuje się Torę.
Tora jest zawsze pisana ręcznie na pergaminie. Osoba pisząca może się pomylić tylko trzy razy. Czytając Torę rozwija się ją - jest nawinięta na dwa „patyki” tzw. „drzewce życia”. Gdy przepisujący pomyli się trzy razy - Tora nie nadaje się do użytku - nie niszczy się jej, tylko dokłada. Tora, która jest używana w Synagodze z biegiem czasu niszczy się, również nie wolno jej wyrzucić - wszystkie Tory (źle napisane i zniszczone) wynosi się do przedsionka i chowa do skrzyni. Gdy skrzynia się zapełni, zakopuje się ją na kirkucie (żydowski cmentarz) - aby słowo wróciło do Boga. W trakcie czytania Tory nie można jej dotykać, wodzić palcami po tekście - służą do tego specjalne wskaźniki, tzw. jady, zakończone palcem.
Kamienne tablice są również najczęstszym motywem zdobniczym na meil, na który nakłada się tzw. tas - płytkę różnie dekorowaną, w której jest zagłębienie, w którym jest karteczka informująca, który fragment się czyta w danym dniu. Pojawiająca się jako ozdoba na meil kamienne tablice, zazwyczaj trzymają lwy. Jedynymi postaciami jakie można przedstawiać figuralnie to Mojżesz i Aaron (brat Mojżesza) - potomkowie Aarona byli przeznaczeni do obsługi świątyni, potomkowie Aarona to jedno z 12 plemion, które nie dostało ziemi w momencie przybycia do ziemi Kaanan. Na tasach bardzo często pojawiają się kolumny - odniesienie do tych kolumn, które stały przed świątynią jerozolimską.
Gdy Tora jest przenoszona do Bimy, nakłada się dodatkowo na górę, tzn. na drzewce, specjalne dzwoneczki tzw. remonim, aby wszyscy wiedzieli, że jest przenoszone słowo Boga - idący kantor potrząsa tymi dzwoneczkami. W Święto Tory zamiast dzwoneczków zakłada się korony.
STRÓJ ŻYDOWSKI
wykonany tylko z jednego rodzaju materiału (przędza, wełna)
chałat - najczęściej czarny, noszony w lecie, w zimie nakładano na niego kapotę (czarny płaszcz)
na głowie: jarmułka (obowiązkowo musi być nałożona w Synagodze) lub czarny kapelusz (czasem obszyty futrem sobolim; 13 kawałków futra = 13 zasad wiary)
spodnie tzw. pludry
skarpetki: podkolanówki
buty z cholewką, trzewiki, mokasyny - nie wiążą butów na sznurówki (bo złe duchy mogą zahaczyć się o węzełki hehe )
podczas modlitwy Żyd nakłada pas (gładki, bez sprzączek), który służy „oddzieleniu części uduchowionej od cielesnej; kobiety zakładają fartuchy
zamężne żydówki (miały zgolone głowy) zakładały na głowę czepce albo peruki
tałes - chusta, którą zakłada każdy Żyd w trakcie modlitwy, posiada 613 frędzelków (odpowiadające liczbie zakazów i nakazów), mężczyzna nie rozstaje się z nim od 3 roku życia i z nim zostaje pochowany
Tefilin - rodzaj pudełeczka na rzemykach, w środku znajdują się kawałki papieru z cytatami z Biblii. W czasie uroczystości, podczas modlitwy Żyd zakłada tefilin na czoło i wiąże jeden rzemyk wokół głowy, drugi przez lewe ramię, oba końce wiąże się na wysokości serca.
NARODZINY I DZIECKA
W jednym przypadku kobiety mają przewagę - Żydem jest ten, który urodził się z matki Żydówki!! Żydzi najbardziej cieszą się z narodzin chłopca. Gdy rodzi się dziewczynka nie ma większych uroczystości. Dwa tygodnie po narodzinach dziecko otrzymuje imię - Żydzi starają się nadawać imiona dziadków - ideałem jest Rebeka i Izaak (idealne małżeństwo). Do 4,5 roku życia chłopcy i dziewczynki wychowują się razem. Ważniejsze są narodziny chłopca, odbywają się wtedy wielkie uroczystości związane z potomkami męskimi:
obrzezanie - pierwsza ważna uroczystość, którą chłopiec przeżywa w 8-mym dniu po narodzinach. Ojciec bierze niemowlę do Synagogi, aby został obrzezany (obecnie nie jest to obowiązkowe). Do obrzędu obrzezania potrzebne jest specjalne krzesło - dwa połączone siedziska, na jednym siedzi ojciec z dzieckiem, na drugim Eliasz, który jest świadkiem obrzezania (postać, która pojawia się przy różnych, ważnych okazjach; jest rozstrzygający)
obcięcie włosów - drugie ważne wydarzenie w życiu chłopca, które odbywa się koło 4 roku życia. Zachowuje się pejsy, które już do końca życia nie są obcinane (u Żydów ortodoksyjnych). Mają im przypominać, że wieczny jest charakter Prawa Bożego. Wtedy chłopiec dostaje tałes
chłopiec idzie do szkoły - kiedyś chodzono do cheder (prywatna szkoła), w której nauczał mełła muda (nauczyciel). Gdy rodziców nie było stać na cheder chłopiec uczył się w szkole kahalnej (państwowa szkoła; kahał - gmina żydowska). W szkole uczono zasad wiary, komentarza Biblii, pisania, rachunków, itd. Jeśli chłopiec był bardzo zdolny szedł do jesziwy - szkoła wyższa, zwana talmudyczną, w której dokładnie uczył się prawa, tzn. 613-tu zakazów i nakazów. Obecnie obowiązkiem młodzieży z Izraela jest przyjazd do Polski - „marsze pokoju” Oświęcim, Brzezinka.
Bar micwa - uroczystość, którą chłopiec obchodzi w wieku 13-tu lat (bat micwa - uroczystość dziewczynek obchodzona w 12-te urodziny). To bardzo ważne święto dla chłopców. Chłopiec po raz pierwszy tego dnia czyta samodzielnie wybrany fragment Tory na forum publicznym w Synagodze - to jest obowiązek. Zdolniejsi chłopcy dodatkowo przygotowują komentarz do danego fragmentu, zaczynają publiczną dyskusję o charakterze teologicznym. Chłopiec dostaje od tego momentu tefilin. Chłopiec po bar micwa (dziewczynka po bat micwa) stają się osobami pełnoletnimi - odpowiadają za wszystkie swoje czyny, łącznie z sądem rabinistycznym, mogą zawierać związki małżeńskie, mogą dysponować własnymi finansami. Pełnoletni chłopiec może zostać członkiem tzw. minjam - zgromadzenie 10 Żydów (mężczyzn) do podjęcia modlitwy w Synagodze. Gdy jest ich mniej niż 10, mogą się prywatnie modlić, ale nie publicznie w Synagodze.
MAŁŻEŃSTWO
Dawniej to rodzice ustalali kto z kim może się pobrać (odpowiedni poziom małżonka). Młodzi często po raz pierwszy widzieli się dopiero na uroczystości. Do dziś istnieje swat - w momencie gdy młodzi chcą zawrzeć związek małżeński spisuje on umowę przedślubną (intercyzę), biorąc dla siebie 2-3% jej wartości. Umowa ta jest bardzo dokładnie spisana.
Uroczystość ślubu odbywa się przed synagogą, pod baldachimem. Młodzi poszczą przez cały dzień przed ślubem. Ojciec i teść prowadzą pana młodego, a teściowa i matka pannę młodą. Pod baldachimem następuje podniesienie welonu, następuje wymiana obrączek. Pan młody dostaje kieliszek i rozbija go rzucając nim ma sobie przypomnieć o nieszczęściu swojego narodu tzn. o zburzeniu świątyni jerozolimskiej
Ketuba - pan młody wręcza ją pannie młodej w dniu ślubu, pod baldachimem, dzień wcześniej ją spisuje. Kobieta pilnie strzeże tej ketuby, ponieważ tam mąż spisuje wszelkiego typu zabezpieczenia finansowe - na wypadek choroby, śmierci, rozwodu.
ROZWÓD
Do XI wieku mężczyzna mógł odsyłać żonę bez przeszkód. Dopiero rabini askenazyjscy ograniczyli to prawo. Rozwód jest możliwy, aby go uzyskać trzeba się udać do sądu rabinistycznego.
Get - list rozwodowy, napisany w języku aramejskim. Mężczyzna otrzymuje go po rozprawie i wręcza go swojej żonie. Jest tam jedno zdanie: jesteś wolna dla każdego mężczyzny.
DOM ŻYDOWSKI
mezuza - to pojemniczek o różnym kształcie. W środku umieszcza się fragment Biblii (wybrany) i wiesza się ją na framudze drzwi. Powinna być na każdych drzwiach w domu, natomiast obowiązkowo na drzwiach wejściowych. Żyd wchodząc i wychodząc dotyka mezuzy
mizrach - w każdym domu jest taka sama ściana jak w Synagodze („w kierunku” Jerozolimy). Na niej znajduje się „ołtarzyk, aron ha-kodesz”, na którym zawiesza się widok Jerozolimy lub zdjęcie „ściany płaczu”. W tym miejscu umieszcza się także lampkę chanukową i kładzie sidur (modlitewnik)
POŻYWIENIE
Ofiara całopalna odbywała się przed świątynią i dotyczyła tylko zwierząt czystych - Żydzi dzielą zwierzęta na czyste (dzikie i hodowlane, które są parzystokopytne i jednocześnie przeżuwające pokarm, np. krowa, owca, sarna, koza) i nieczyste (np. świnia, koń). Drób jest neutralny, a ryba musi mieć płetwy i łuski.
Zwierzę musi być zabite w sposób rytualny - wykonuje to osoba posiadająca certyfikat (okrąglak na Placu Żydowskim to dawna rytualna rzeźnia). Rytualny ubój polega na szybkim przecięciu jednocześnie tchawicy i tętnicy szyjnej, aby nastąpiła szybka śmierć zwierzęcia (szybkie wykrwawienie i uduszenie).
Żydzi nie jedzą i nie piją krwi (nie uznają kaszanki), dlatego że krew jest synonimem życia i była używana do skropienia Arki Przymierza
Zwierzę przeznaczone do zabicia musi być w miarę spokojne (nie może się denerwować, bo nie zostanie zabite)
Noże, którymi zabija się zwierzęta są różnej wielkości. Muszą być bardzo ostre, bo zabicie następuje poprzez jedno pociągnięcie - zwierzę nie cierpi
Po zabiciu zwierzę musi się dokładnie wykrwawić, czasem dodatkowo sypie się sól, która wchłania krew. Potem zwierzę jest dokładnie oglądane (nie może być żadnej skrzepłej krwi) i stemplowane
Żydom nie wolno łączyć przy jedzeniu potraw mlecznych i mięsnych - zasada jest taka, że jeśli np. zje się mięso to potrawę mleczną można zjeść co najmniej po 30 minutach, a najlepiej po godzinie. Nie można zjeść mięsa z talerza, na którym wcześniej spożywana była potrawa mleczna - muszą być odrębne sztućce, zastawa, zlewozmywaki itp. (zastawa jest specjalnie znaczona, żeby się nie pomylić)
Alkohol nie jest zakazany - Żydzi piją wino, ale uprawa winorośli musi być pod nadzorem rabina, wtedy wino jest koszerne
ŚMIERĆ
Jeśli ktoś umarł, to Żydzi określają, że „udał się na wieczny spoczynek”. Zasada jest taka, ze powinno się pochować zmarłego w dniu śmierci lub najpóźniej na drugi dzień. Zmarłego niesie się na marach (na deskach), przykrywa się czarnym całunem (mimo że w religii chrześcijańskiej kolor biały jest kolorem śmierci) i na to nakłada się tałes (prostokątna chusta nakładana przez Żydów na głowę bądź ramiona podczas modlitwy, zwykle biała z czarnymi lub granatowymi (kolor pokolenia Judy) pasami wzdłuż boków i frędzlami zwanymi cicit (cyces) w rogach chusty. Niekiedy pobożni Żydzi noszą pod ubraniem także mniejszy, codzienny tałes katan). Żydzi nie chowają zmarłego w pozycji siedzącej, bo trudno jest ustawić tak ciało po śmierci. Ciało wkłada się do nieheblowanej trumny i wrzuca się trochę ziemi (powinna to być ziemia z Palestyny). Trumnę zanosi się na kirkut - żydowski cmentarz.
Grób jest bardzo prosty. Składa się z macewy i tumby. Na grobach układa się kamienie, co jest związane z ich wędrówką przez pustynię - gdy ktoś umierał to zakopywano go w piasku i aby zwłoki nie były rozkopane przez zwierzęta obkładali grób kamieniami. Jeśli palą świeczkę na grobach to tylko w Rosz-ha-Szana - na pamiątkę śmierci. Nie dopuszczają się kremacji ani sekcji zwłok.
ŚWIĘTA ŻYDOWSKIE
Kalendarz świąt żydowskich:
Żydzi posługują się kalendarzem księżycowym (29-30 dni) i co jakiś czas dodają 13-ty miesiąc
wg kalendarza żydowskiego mamy 5769 rok
nazwy miesięcy wywodzą się z języka aramejskiego
kalendarz jest ruchomy, a więc nie ma konkretnego określenia daty danego święta
Nowy Rok przypada na przełom września i października
u Żydów okres po ich Nowym Roku jest określany jako Dni Grozy (u nas karnawał jest radosny) - okres postu i umartwiania jest to cykl noworoczny trwający 10 dni
10 dzień tego noworocznego cyklu nazywa się Jom Kipur
ROSZ-HA-SZANA NOWY ROK
Nowy Rok trwa dwa dni. Ustanowiony na pamiątkę Dnia Stworzenia Świata. Druga wymowa tego święta to Dzień Sądu (Jom Kipur) - w tym dniu Bóg sądzi ludzi i by im o tym przypomnieć niesie tzw. szofar (barani róg, zrobiony na pamiątkę baranka, którego ofiarował Abraham zamiast swego syna), oraz Dzień Pamięci (Jom ), kiedy to Abraham miał ofiarować swojego syna Izaaka Bogu w ofierze. Przez te dwa dni Nowego Roku Żydzi chodzą do synagogi, modlą się, umartwiają się → dni grozy, sądu. Wówczas spożywają bardzo smutną, a zarazem bardzo uroczystą kolację, której głównymi potrawami są:
ryba - położona w całości na stole (z głową i ogonem) i składają sobie życzenia: „abyś był głową, a nie ogonem”
chałka - okrągła, bo kulisty to symbol życia, pełny cykl życia
miód - w którym macza się chałkę lub jabłko; życzenie: „abyś miał słodki rok”
Taszlich - Żydzi, aby oczyścić się na Nowy Rok dokonują symbolicznego oczyszczenia nad wodą. Idą na wodę, ubrani się w coś, co ma kieszenie. Symbolicznie wyrzucają ich zawartość na zewnątrz w celu symbolicznego oczyszczenia
Kaparot - oczyszczenie z grzechów - do dnia Jom Kipur człowiek, który uczynił nam krzywdę musi się pogodzić. Jeśli osoba „poszkodowana” nie przyjmuje przeprosin to „szkodzący” ma możliwość usprawiedliwienia. Nad głową, trzymając kurę, trzykrotnie ją obraca → w ten sposób człowiek zostaje oczyszczony z win i grzechów
Życzenia na Rosz-ha-Szana: „abyś był zapisany i zapieczętowany w Księdze Życia” - Nowy Rok jest Dniem Sądu i wg Żydów Bóg co roku zapisuje dobrych ludzi w Księdze Życia, a złych w Księdze Śmierci, a niepewnych zostawia do Dnia Pojednania (Jom Kipur), bo jest jeszcze kilka dni, aby zmienić wyrok Boga
Jom Kipur - święto kończące okres roku. W tym dniu obowiązuje ścisły post np. kobiety nie mogą używać perfum, nie wolno kąpać się dla przyjemności, lecz tylko dla higieny (kobiety nie używają np. piany), nie wolno uprawiać stosunków seksualnych. Na koniec dnia Żydzi udają się do Synagogi, gdzie obywają się główne modlitwy. Kapłan w pektorale z pasem z dwunastoma guzami symbolizującymi 12 plemion.
kolmidre - modlitwa w celu odpuszczenia grzechu, gdy podjęło się jakieś zobowiązanie, jakieś postanowienie, lecz nie udało się go zrealizować. Muszą powiedzieć Bogu, że podjęli go nieświadomie i powtarzają to 10 razy (bo tyle jest przykazań) → wtedy grzech zostaje odpuszczony. Kolmidre stanowi „chrześcijańską spowiedź”, której Żydzi nie mają
Pielgrzymuje się do grobu cadyków, a gdy cadyk żył chodzono do niego i spożywano z nim kolacje. W zwyczaju było próbowanie kawałka jedzenia z jego talerza, ponieważ mądrość cadyka przechodziła na kolejne osoby
SUKOT
Święto namiotów albo szałasów. Ustanowione na pamiątkę wędrówki przez pustynię. Rozpoczyna się 5 dni po Jom Kipur. Jest również świętem winobrania, które jest świętem kannejskim (łączenie świąt żydowskich z kannejskimi) :
trwa 7 dni (w diasporze 9 dni) - w Izraelu dane święto trwa krócej niż w diasporze
zwyczajem jest budowanie szałasu przed domami, tzw. kuczki w Polsce, w którym powinno się spożyć posiłek (sukot to nasz okres grudniowy)
lulaw - zwyczaj odbywający się w synagodze, do którego niezbędne są 4 rzeczy:
etrog - (z hebrajskiego cytryna, owoc podobny do cytryny, ładnie pachnie, ma wartość odżywczą) symbol Żyda znającego i przestrzegającego Torę. Etrog przechowywany jest później w pojemnikach drewnianych lub metalowych
trzy gałęzie: palmy (nie pachnie, ale daje daktyle - symbol Żyda znającego Torę, ale jej nie przestrzegający), mirtu i wierzby (nie ma właściwości odżywczych i nie pachnie; symbolizuje przeciwieństwo etrog)
W lewej ręce (ręka od serca) trzyma się etrog, a prawej gałęzie. Zaczyna się nimi machać w czterech kierunkach świata oraz w górę i w dół (symbol nieba i ziemi) - zwyczaj pokazujący Wszechświat, w którym rządzi prawo Boga Jahwe
SIMCHAT-TORA
To święto Tory, święto Radości Tory. Czytana jest Tora, a dochodząc do końca zaczyna się czytanie od początku. Jest to święto upamiętniające zamknięcie rocznego cyklu czytania Tory. W tym dniu Tora jest ubierana, a zamiast dzwoneczków ma koronę tzw. keter, co symbolizuje wyrazy uznania najwyższej władzy, świętości i mądrości Tory. Korona może być różna, w zależności od bogactwa danej synagogi. Zwyczaj mówi, że należy obejść z ubraną Torą miejsce, w którym się ją czyta, czyli bimę (miejsce na środku synagogi), robi się to 7 razy.
CHANUKA
Święto oczyszczenia świątyni. Trwa 8 dni w diasporze i Izraelu. Ma związek z powstaniem Judy Machabeusza i z momentem wyrzucenia posągu Zeusa ze Świątyni - Żydzi uważali, że ich Świątynia została zbezczeszczona. Do oczyszczenia potrzebna była oliwa - ale musi być koszerna (czysta i posiadać kapłańskie pieczęcie). Zaczęto poszukiwać takiej oliwy, ale wszystkie duże pojemniki miały zerwane pieczęcie. Mały chłopiec znalazł tyko jeden mały pojemnik z pieczęcią. Żydzi byli przerażeni, że ta ilość oliwy wystarczy najwyżej na parę godzin święcenia. W cudowny sposób ta mała ilość oliwy paliła się 8 dni i na pamiątkę tego powstał ośmioramienny świecznik tzw. Chanuka. Codziennie odpala się jedną świeczkę od lewej do prawej. Jest jeszcze drugi świecznik - menora - świecznik siedmioramienny. Był używany w Świątyni. To Święty Świecznik. Można go odnaleźć w herbie Izraela. W domach najczęściej używa się tzw. lampek chanukowych, które miał osiem pojemników na świeczki. Święto to trwa 8 dni.
Podczas święta Żydzi spożywają posiłki smażone na oleju. Ma miejsce również zabawa - gry hazardowe.
ŚWIĘTO PURIM
Święto Losów tzw. karnawał żydowski. Ma miejsce na przełomie lutego i marca. Święto jest pamiątką autonomii perskiej. Święto „czterech osób” (główni aktorzy tego święta):
Aszchawerus - król perski
Estera - żona króla perskiego
Mardahej - wuj Estery
Haman - wezyr perski
W czasach perskich Żydzi mieli autonomię, która bardzo nie podobała się wezyrowi, który postanowił doprowadzić do zagłady Żydów. Prawdopodobnie to miało ssie odbywać w mieście Suza, a datę zagłady wyznaczył losując karteczki. O zamiarach Hamana dowiedział się Mordahej, który udał się do Estery, prosić ją by ta ratowała naród żydowski. Estera poszła do swojego męża i przyznała mu wtedy, że jest żydówką. Król wydał rozkaz zabicia Hamana i jego 10 synów - opis w „Pismach” Starego Testamentu w Księdze Estery. Ta księga jest jedyną księgą ilustrowaną, posiadającą zdobienia (megilla).
Podczas święta czytana jest Księga Estery w synagodze. W momencie czytania słowa „Haman” robi się głośno (krzyki, piski, stukanie, itp.) w celu zagłuszenia tego słowa. Jego kukła jest opluwana, deptana, szturchana i wyśmiewana, a na końcu spalona.
Ze świętem związana jest potrawa tzw. haman tasze, czyli „uszy Hamana”. Są to rożki wyglądające jak zwinięte uszy z nadzieniem makowym (symbol nadziei). Żydzi wg zwyczaju przesyłają sobie prezenty, w których są te ciasteczka. Święto charakteryzuje się także spożywaniem ogromnej ilości alkoholu. Wręcz nakazane jest się upić, ale alkohol jest pity do momentu aż przestanie się odróżniać dobro od zła wznosząc toast „lehaim, lehaim” tzw. sto lat.
Bardzo ważne hasło: „Pochwalam Mordacheja a przeklinam Hamana”
ŚWIĘTO PESAH
18