Fizjologia pracy i wysiłku wykład II
Układ nerwowy - układ regulacyjny (ruchy postawy, integracja pracy innych układów) oraz odbieranie bodźców ze środowiska (integruje organizm ze środowiskiem), wyższa czynność nerwowa (odbieranie rzeczy subtelnych np. tworzenie rzeczy niematerialnych wyobrażenia <rozwinięta struktura mózgowa> wyższa czynność nerwowa się rozwija)
Zachowania motywacyjne - to zachowanie zgodne z naturą.
Podstawą funkcjonowania układu nerwowego jest komórka nerwowa, czyli neuron.
Dendryty
Akson
Każda komórka ma tzw prób pobudliwości, więc należy doprowadzić bodziec o sile powyżej progu.
Próg pobudliwości……
Komórki łączą się ze sobą, a takie łącze nazywa są synapsą. Połączenie te daje możliwość przekazywania bodźców.
Układ nerwowy dzielimy na:
- somatyczny
a) czuciowy
b) ruchowy
Część centralna - rdzeń kręgowy i mózgowie
Część obwodowa - nerwy
Układ nerwowy ma regulować (ale nie tylko on), ujednolicać funkcje pozostałych układów, tak aby dostosować je do aktualnych potrzeb metabolicznych.
Ukł. nerw reguluje:
- funkcja snu i czuwania
Sen - wypoczynek, regeneracja, stan związany z regeneracją, bardzo trudno jest zlokalizować ośrodek i moment zasypiania. Nie pamiętamy snu. Odcina świadomośc
Rozróżniamy tzw. fale mózgowe alpha i beta. Gdy mamy ciężkie zadanie do wykonania pojawiają się fale ani alpha ani beta.
REN - sen o szybkim ruchu gałek ocznych (trwa np. 5 minut), pojawiają się marzenia senne, przyśpieszony oddech, odruchy seksualne, pamiętamy sny
Rdzeń kręgowy - struktura galaretowata i musi być chroniona kręgosłupem. Mózgowie chronione jest czaszką, by je amortyzować.
Odruch - jest to odpowiedź efektora na pobudzenie receptora, realizowana w łuku odruchowym..
Łuk odruchowy - są to struktury przez który przechodzi pobudzenie z receptora do efektora. Składa się z 5 części:
Oko, ucho, skóra - receptor ……………………… np. na skórze są receptory (np. jest nam ciepło).
Droga aferentna - czuciowa - bodziec
Droga eferentna - ośrodkowa - reakcja
Odruch ipsiateralny…….. odruch zachodzący po tej samej stronie rdzenia
Odruch koalealny - odruch zachodzący po 2 stronach rdzenia
Odruchy: 1 - mózgowe 2 - rdzeniowe
- autonomiczny
a) współczulny
b) przywspółczulny
c) sympatyczny
d) parasympatyczny
np. mięsnie mają w sobie receptory regulujące długość i napięcie mięśnia.
Odruch wegetatywny - zmiana źrenicy pod wpływem światła (bez twej woli)
Odruch zginania - np. jeśli wejdziemy na gwóźdź odruchowo usuwamy stopę
Nasze ciało unerwione jest metamerycznie czyli segmentalnie.
Rdzeń kręgowy jest skupiskiem innych ośrodków. W odcinku lędźwiowym są: ośrodki oddawania moczu i kału, ośrodek erekcji, ośrodek ejakulacji (wytrysk nasienia) u mężczyzn. Te odruchy są …….. np. niemowle nie kontroluje oddawania moczu i kału, lub zwierzęta są tresowane.
Neurony oddechowe
Mózgowie dzielimy na: (opisz Zdzisiu misiu moje kochane)
- Rdzeń przedłużony
- tyłomózgowie
- śródmózgowie
- międzymózgowie
- kresomózgowie (kora mózgowa)
W rdzeniu przedłużonym mieszczą się jądra czaszkowe (12 par), które wegetatywnie………… narządy wewnętrzne naszego ciała.
Nerwy czaszkowe dzielimy na
- węchowy
- wzrokowy
-…………………………. Ruchowy, autonomiczny
- bloczkowy ruchowe
- trójdzielny ruchowe
- odchodzący czuciowe
- tranowy????? Ruchowe, czuciowe, autonomiczne
- …………………………. Czuciowe
- językowo-gardłowy ruchowy, czuciowy
- błędny autonomiczne, czuciowe, ruchowe
- dodatkowy ruchowy
- podjęzykowy ruchowy
Ośrodek rozrodczy - kobieta jest małostkowa (myśli o drobiazgach), za to mężczyzna jest bardziej syntetyczny.
Ośrodek podświadomy, poza kontrolą.
Ośrodek walki i obrony - np. myślimy o tym jak zarobić lewe pieniądze
Ośrodek termoregulacyjny
Ośrodek pragnienia - nasze życie rozgrywa się w wodzie.
Izobolenia - stały poziom wody
Ośrodek głodu i sytości
Układ rombowy (limbiczny) - decyduje o zachowaniu motywacyjnym, o wrażeniach, o stymulacji. Ma połączenia z korą mózgową starą i nową
Kora mózgowa - homunkulus czuciowy czyli prezentacja
Bukle asocjacyjne????
Homunkulus ruchowy - reprezentacja ruchowa
Przecięcie spoiwa wielkiego powoduje zaburzenia procesu poznawczego. Czucie jest prawidłowe ale percepcja nie.
UKŁAD NERWOWY
Wyższa czynność nerwowa - orientuje nas, tworzy wyobrażenia, tworzy rzeczy w sferze materialnej.
Wyższa czynność nerwowa rozwija się i trzeba ją trenować.
Podstawowym elementem układu nerwowego jest komórka nerwowa - neuron - jest on podstawą funkcjonowania układu nerwowego.
Komórki nerwowe są ze sobą połączone aksonami oraz dendrytami, które tworzą synapsę (łącze komórek nerwowych)
Aksony - wypustki długie wyprowadzające informację na zewnątrz.
Dendryty - wypustki krótkie.
Układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny i autonomiczny.
Układ somatyczny dzieli się na układ czuciowy oraz układ ruchowy.
Układ autonomiczny dzielimy na 4 części:
- układ współczólny zw. Sympatycznym oraz
- układ przywspółczólny zw. Parasympatycznym.
Część centralna - rdzeń kręgowy oraz mózgowie
UKŁAD SOMATYCZNY
Nerwy rdzeniowe - 31 par, oraz nerwy czaszkowe 12 par
Układ chormonalny - reguluje i integruje pracę układów tak, aby dostosować wszystkie czynności do potrzeb metabolicznych.
Rdzeń kręgowy jest skupiskiem innych komórek nerwowych.
Znajduje się on wewnątrz kręgosłupa i jest konsystencji galaretowatej. Gdy przerwana zostanie jego ciągłość to poniżej przerwy nastąpi zanik wszystkich funkcji
W każdym odcinku znajdują się neurony, które odpowiadają za różne funkcje organizmu.
Przykładowo w odcinku szyjnym znajdują się neuronny oddechowe.
Gdy w tym miejscu przerwiemy ciągłość
(np. na skutek uderzenia głową o dno przy skoku do wody) na skutek przerwania człowiek zacznie się dusić co doprowadzi do zgonu.
Od każdego segmentu odchodzą nerwy rdzeniowe na samej górze rdzenia znajduje się 12 par nerwów czaszkowych, które unerwiają całą czaszkę.
Neuron - komórka nerwowa, neurocyt, razem ze swoimi wypustkami - dendrytami, których jest zazwyczaj więcej niż jeden i zawsze jednym neurytem (aksonem), przystosowana do przewodzenia i przetwarzania, a także wytwarzania bodźców nerwowych.
Charakteryzuje się tym, że przewodzi bodźce zawsze w jednym kierunku od dendrytów do ciała komórki (perikarionu) i z komórki dalej przez neuryt (wypustkę osiową).
Komórki nerwowe można podzielić ze względu na:
a) kształt ich perikarionu oraz obszaru utworzonego przez wypustki (dendryty i neuryt) na: neurony ziarniste, gwiaździste, piramidowe i gruszkowate.
b) liczbę wypustek i wyróżniamy tu neurony: wielobiegunowe (najczęściej występujące), dwubiegunowe (np.: w siatkówce, błonie węchowej), pseudojednobiegunowe (komórki zwojowe) i jednobiegunowe (bardzo rzadko występujące u kręgowców).
Wypustki nerwowe są odizolowane od otoczenia osłonkami nerwowymi. Natomiast cały neuron (perikarion jak i jego wypustki) jest pokryty wypustkami astrocytów (tkanka glejowa), które biorą udział w jego procesach metabolicznych i regeneracyjnych.
Synapsy - styki między komórkami nerwowymi (neuronami) w ośrodkowym układzie nerwowym, w zwojach nerwowych oraz między komórką nerwową a komórką efektora (np. mięśnia). Synapsy są miejscem, w którym zachodzi przekazywanie pobudzenia z jednej komórki na drugą.
Tkanka nerwowa - tkanka zwierzęca powstała z ektodermy (listki zarodkowe), jej zadaniem jest przyjmowanie bodźców nerwowych, a następnie przewodzenie ich w postaci impulsów.
Jej podstawową jednostką strukturalną jest neuron- zbudowany z ciała komórki(perikarionu), oraz dwóch rodzajów wypustek nerwowych za pomocą których komórki nerwowe kontaktują się ze sobą: licznych dendrytów - przyjmujących impulsy - i jednego neurytu (aksonu) - przekazującego impulsy do następnego neuronu lub narządu końcowego (zakończenia nerwowe).
Wypustki komórek nerwowych mogą tworzyć włókna nerwowe, osłonięte często dwiema osłonkami: wewnętrzną - mielinową i zewnętrzną - osłonką Schwanna. Osłonki te stanowią izolację elektryczną włókna nerwowego, połączenia między wypustkami komórek nerwowych noszą nazwę synaps.
Nerwowe zakończenia - pojedyncze lub rozgałęzione zakończenia włókien nerwowych, czuciowych lub ruchowych w narządach obwodowych. Możemy wyróżnić nerwowe zakończenia czuciowe - czyli końcowe odcinki dendrytów i nerwowe zakończenia ruchowe, będące końcowymi odcinkami neurytów (neuron).
Pośród tej pierwszej kategorii zakończeń nerwowych wyróżniamy:
1) wolne proste (receptory bólu i dotyku), znajdujące się w skórze, tkance łącznej i rogówce,
2) wolne złożone (proprioreceptory), występujące w mięśniach i ścięgnach,
3) otorbione - np.: ciałka Meissnera, Ruffiniego, pełniące rolę termoreceptorów, baroreceptorów (interoreceptory), chemoreceptorów,
4) specjalne, do których zalicza się receptory narządu wzroku, węchu, smaku, słuchu i równowagi.
Wśród nerwowych zakończeń ruchowych wyróżnia się zakończenia somatyczne - np. płytki ruchowe (płytka nerwowo-mięśniowa) mięśni prążkowanych i trzewne - unerwiające mięśnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.
Układ nerwowy - zespół struktur w organizmie przewodzący impulsy w obrębie całego ciała oraz integrujący czynności innych układów. Podstawowym elementem strukturalnym układu nerwowego są komórki nerwowe - neurony. Układ nerwowy występujący u bezkręgowców jest już w dużym stopniu scentralizowany - składa się z mózgu i wzdłużnie położonego rdzenia kręgowego. Natomiast neurony i połączenia między nimi (synapsy) są w zasadzie identyczne z tymi występującymi u człowieka.
U zwierząt wyższych układ nerwowy osiągnął wysoki stopień rozwoju i specjalizacji. Pod względem czynnościowym możemy go podzielić na: somatyczny układ nerwowy - odpowiedzialny za ruchy odruchowe i podlegające świadomości zwierzęcia oraz autonomiczny układ nerwowy - odpowiedzialny za czynności niezależne od woli (np.: ruchy oddechowe, praca serca).
Obok tego podziału wyróżniamy też ośrodkowy (centralny) układ nerwowy - na który składają się mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy układ nerwowy, który tworzą nerwy odchodzące od mózgu (nerwy czaszkowe) i rdzenia kręgowego (nerw rdzeniowy), tworzące zwoje i sploty.
Ewolucyjne zmiany układu nerwowego dotyczą przede wszystkim mózgu: w początkowych stadiach rozwoju powstaje jako pojedynczy pęcherzyk na końcu cewki nerwowej, później dzieli się na trzy odcinki: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie.
Pęcherzyki mózgowe różnicują się następnie na: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek i tyłomózgowie (most, rdzeń przedłużony). W toku ewolucji z kresomózgowia powstają półkule mózgowe i płaty węchowe, z międzymózgowia szyszynka, oko ciemieniowe, oko i przysadka mózgowa, a z móżdżku rozwija się błędnik czyli ucho wewnętrzne.
U ryb wszystkie części mózgowia ułożone są liniowo, przodo- i międzymózgowie jest słabo rozwinięte. U płazów widoczny jest zaczątek rozwoju półkul mózgowych, natomiast u gadów widoczne są już dobrze rozwinięte półkule mózgowe i zaczątek kory mózgu. U ptaków wszystkie części mózgu dobrze rozwinięte za wyjątkiem międzymózgowia, charakterystyczny dalszy rozwój kory mózgowej, a u ssaków następuje już pełny rozwój wszystkich części mózgu, bardzo silnie rozwinięta kora mózgowa, osiągająca szczyt pofałdowania u człowieka.
Dendryt - wypustka drzewkowata komórki nerwowej doprowadzająca bodźce do tejże komórki. Dendryty sąsiednich komórek nerwowych łączą się ze sobą za pomocą synaps.
Akson - neuryt, włókno osiowe (nerwowe), wypustka neuronu, zwykle długa (od kilku mikrometrów do ponad 1 m), przez którą przewodzone są i przekazywane dalszym komórkom impulsy nerwowe. Pęczek tysięcy aksonów tworzy nerw.
Akson otoczony jest osłonką mielinową, czyli rdzenną i osłonką Schwanna (osłonki nerwowe). Włókna nerwów obwodowych różnią się od włókien znajdujących się w ośrodkowym układzie nerwowym obecnością osłonki Schwanna. Na tej podstawie rozróżnia się w nerwach włókna mielinowe (rdzenne) i włókna bezmielinowe (bezrdzenne).
Układ nerwowy ośrodkowy - część układ nerwowego składająca się z mózgu położonego w jamach czaszki i rdzenia kręgowego położonego w kanale kręgowym. Struktury te otoczone są oponami mózgowo-rdzeniowymi, pomiędzy którymi znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy.
Zwoje nerwowe - u kręgowców skupiska komórek nerwowych o podobnej budowie i funkcji, występujące poza ośrodkowym układem nerwowym, w przebiegu nerwów czaszkowych, autonomicznych (pień sympatyczny) i rdzeniowych (zwoje międzykręgowe). Pełnią funkcje stacji przekaźnikowych w różnych łukach odruchowych.
Zwój nerwowy zbudowany jest z komórek zwojowych, towarzyszących im komórek satelitarnych, pęczków włókien nerwowych, naczyń włosowatych i delikatnej tkanki łącznej.
Osłonki nerwowe - jedno- lub wielowarstwowe pochewki otaczające włókna osiowe (neuryty) nerwów obwodowych, utworzone z komórek Schwanna (osłonka Schwanna) lub przez silnie spłaszczone, bezjądrowe wypustki tych komórek (osłonka mielinowa). Osłonka mielinowa leży wewnątrz, a jest otoczona przez osłonkę Schwanna.
Komórka Schwanna - komórka należąca do tkanki glejowej, tworząca osłonki nerwowe: osłonkę Schwanna i osłonkę mielinową.
Osłonka Schwanna powstaje zawsze jako pierwsza i jest utworzona z cytoplazmy (otaczającej dookoła włókno nerwowe) szeregowo ułożonych komórek Schwanna. Ten typ osłonki pełni nie tylko funkcje izolacyjne ale również wspomaga metabolicznie otaczany akson.
Osłonka mielinowa powstaje tylko na włóknach, które wcześniej miały już osłonkę Schwanna. Jest ona zbudowana z wielokrotnie okręconego wokół aksonu podwójnego fałdu błony komórkowej.
Specjalną odmianą komórek Schwanna są komórki satelitarne występujące w zwojach nerwowych.
Rdzeń kręgowy - część ośrodkowego układu nerwowego położona w kanale kręgowym między otworem potylicznym a pierwszym lędźwiowym, zbudowana z istoty szarej (na przekroju w kształcie litery H) i otaczającej ją istoty białej.
Istota biała jest ułożona w sznury (czyli drogi nerwowe): tylne, boczne i przednie. W istocie szarej, składającej się z komórek nerwowych (neuronów), wyróżnia się rogi: przednie, tylne i pośrednie.
Z rdzenia kręgowego wychodzą korzonki przednie (ruchowe, przewodzące impulsy nerwowe odśrodkowo, czyli z ośrodków ruchowych w mózgu na obwód, tzn. do motoneuronów w rogach przednich i dalej aksonami do mięśni)), wchodzą natomiast korzonki tylne (czuciowe, przewodzące impulsy dośrodkowo, tzn. z receptorów szczególnie bólowych, z proprioreceptorów i eksteroreceptorów do ośrodków czuciowych w mózgu).
W rdzeniu kręgowym znajdują się również ośrodki autonomicznego układu nerwowego.
Korzonki ruchowe i czuciowe po połączeniu tworzą nerwy rdzeniowe(obwodowy układ nerwowy).
Rdzeń kręgowy jest otoczny oponami mózgowo-rdzeniowymi, pomiędzy którymi znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy (pełnią funkcje ochronne).
Receptory - struktury nerwowe (narząd zmysłowy), w którym dochodzi do przekształcenia energii działającego bodźca na impulsy nerwowe. Rozróżniane są dwie grupy receptorów:
1) eksteroreceptory - pobudzane przez bodźce wobec organizmu zewnętrzne tj.: czucia powierzchownego - dotyku, bólu(nocyreceptory) i temperatury (termoreceptory obwodowe) oraz czucia głębokiego (propioreceptory). Do eksteroreceptorów należą także narządy zmysłów: wzroku, słuchu, równowagi, smaku i węchu.
2) interoreceptory - pobudzane przez bodźce pochodzące z wnętrza organizmu tj. rozciąganie ścian narządów lub naczyń krwionośnych (mechanoreceptory: dilatoreceptory i pressoreceptory), poziom glukozy we krwi (glukoreceptory), stężenie dwutlenku węgla we krwi (chemoreceptory), temperatura ciała (termoreceptory ośrodkowe).
Interoreceptory - receptory odbiorcze do których należy grupy mechanoreceptorów, umiejscowione w obrębie narządów wewnętrznych, np. w sercu, żołądku, jelitach.
Wyróżniamy dwa rodzaje mechanoreceptorów:
1) dilatoreceptory - wrażliwe na rozciąganie narządów,
2) pressoreceptory (baroreceptory) - występujące w naczyniach krwionośnych. Pressoreceptory są wrażliwe na rozciąganie ściany naczyń. Wyróżniamy ich dwa rodzaje:
a) w tętnicach (łuk aorty, zatoka tętnicy szyjnej) - baroreceptory- odpowiedzialne za regulację ciśnienia krwi,
b) w żyłach - wolumoreceptory - wrażliwe na zmianę objętości łożyska naczyniowego, objawiającą się wzrostem ciśnienia żylnego (występują w dużych żyłach uchodzących do serca).
Do interoreceptorów należą także glukoreceptory, chemoreceptory i termoreceptory.
Służą do odbierania wrażeń organicznych (głodu, pragnienia, zmiany ciśnienia i objętości krwi) związanych z potrzebami organicznymi.
Nerw czaszkowy X - błędny, zwany też nerwem płucno-żołądkowym, jest to najdłuższy nerw czaszkowy (ciągnie się od głowy do jamy brzusznej) o charakterze mieszanym i największy zarazem nerw parasympatyczny (autonomiczny układ nerwowy).
Nerw błędny zaopatruje:
a) ruchowo - mięśnie podniebienia i gardła oraz wszystkie mięśnie krtani,
b) czuciowo - oponę twardą tylnego dołu czaszki (opony mózgowo-rdzeniowe), tylny odcinek zewnętrznej powierzchni błony bębenkowej, skórę ściany tylnej i dolnej przewodu słuchowego zewnętrznego i przylegającą część małżowiny usznej oraz krtań,
c) parasympatycznie - wszystkie narządy klatki piersiowej (tchawica, oskrzela, opłucna, splot aortalny, przełyk, serce, osierdzie) i jamy brzusznej (żołądek oraz za pośrednictwem splotu trzewnego: trzustka, śledziona, wątroba, jelito cienkie, początkowy odcinek jelita grubego, nerki i nadnercza).
Kora mózgowa, zewnętrzna warstwa szarych komórek nerwowych (istota szara), pokrywająca obie półkule mózgowe (mózg). Występuje u kręgowców i w czasie rozwoju osiągnęła najwyższy poziom u ssaków, szczególnie u człowieka.
Ludzka kora mózgowa jest bardzo silnie pofałdowana (tworzy liczne zakręty widoczne na przekroju poprzecznym mózgu), jej powierzchnia całkowita wynosi ok. 2,2 m2.
Stanowi najwyżej zorganizowaną część ośrodkowego układu nerwowego, odbierającą i porządkującą informacje o świecie i samym organizmie, opracowującą je i kierującą zachowaniem się osobnika.
W korze mózgowej wyróżnia się pola projekcyjne i asocjacyjne. Pierwsze pośredniczą w odbieraniu informacji od narządów receptorowych i przekazują je narządom wykonawczym, odpowiedzialnym za reakcję organizmu na bodziec. Pola asocjacyjne są odpowiedzialne za porządkowanie napływajacych z pól projekcyjnych informacji, ich scalanie i przetwarzanie.
W obrębie kory mózgowej mieszczą się nadrzędne ośrodki nerwowe, kierujące działalnością organizmu, zwłaszcza wyuczonym w ciągu życia zachowaniem oraz czynnościami charakterystycznymi dla ludzi, od niej zależy mowa, czytanie, pisanie, myślenie abstrakcyjne, planowanie działań i zjawiska związane ze świadomością.
Świadomość
1) w medycynie stan fizjologiczny ośrodkowego układu nerwowego uwarunkowany prawidłową czynnością kory mózgowej i układu siatkowatego, charakteryzujący się zachowaniem orientacji co do miejsca, czasu, sytuacji. Najwyższy stopień przytomności. Zaburzenia świadomości opisano pod hasłem przytomność.
2) termin psychologiczny używany w wielu znaczeniach
a) zdolność do zdawania sobie sprawy z własnego zachowania.
b) najwyższy poziom rozwoju psychicznego człowieka umożliwiający odzwierciedlenie rzeczywistości.
c) stan przytomności, czuwania, odbierania bodźców.
d) zdolność do przeżywania doznań i stanów emocjonalnych.
3) "pojęcie pierwotne" w filozofii, którego znaczenie wyjaśnia się w trakcie użycia, podobnie jak "pojęcia pierwotne" matematyki wyjaśniają się w trakcie ich stosowania. Oznacza (w przybliżeniu) przytomność, zdolność do celowej orientacji i odczuwania, stanowi podstawę tworzenia wiedzy i zapamiętywania. Jako samoświadomość jest specyficzną gatunkową cechą człowieka.
Zgodnie z ustaleniami fenomenologii, świadomość jest zawsze intencjonalna, nakierowana na jakiś materialny lub abstrakcyjny przedmiot i powiązana z odczuciem "ja".
W doktrynach religijnych bywa kojarzona z duszą. W wielu indyjskich systemach religijno-filozoficznych została utożsamiona z absolutem (Brahmanem), stanowiąc jego statyczny i dynamiczny aspekt, a także z bytem (sat-cit). W filozofii zachodniej do tych koncepcji zbliżają się np.: filozoficzne idee F. Hegla i J.G. Fichtego.
Pojęcie świadomości przeciwstawiane jest z reguły pojęciu przyrody, ciała i materii, co wiąże się na ogół z tzw. "problemem psychofizycznym" (mind-body problem), polegającym na pytaniu o pierwotność, autonomiczność i zależność od siebie tych dwóch kategorii.
W poglądach filozoficznych typu materialistycznego (np.: J. La Mettrie, P.H. Holbach, marksizm) twierdzi się, że świadomość jest pochodną funkcją materii (przyrody, ciała).
W innych systemach przyjmuje się, że albo materia (przyroda, ciało) pochodzi od świadomości (np.: Platon, Plotyn, św. Augustyn), albo jest kategorią niezależną, chociaż skorelowaną ze stroną cielesną (np.: Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz).
Współczesne badania nad świadomością angażują takie dziedziny wiedzy, jak: psychologia, filozofia, biologia (neurofizjologia), psychiatria i fizyka.
Odruch, refleks, reakcja przystosowawcza na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny zachodząca i kierowana przez układ nerwowy. Prosty i niezamierzony ruch mięśniowy lub czynność gruczołu wywołana specyficznym bodźcem wyzwalającym.
Podłożem neurologicznym najprostszego odruchu jest czynność neuronów: doprowadzającego podniety (czuciowego) oraz łączącego i odprowadzającego (ruchowego). W rzeczywistości sprawa jest bardziej złożona, nawet w najprostszych odruchach. Anatomicznym podłożem odruchu jest łuk odruchowy.
Wyróżniane są dwa podstawowe rodzaje odruchów: odruch bezwarunkowy i odruch warunkowy.
Odruch bezwarunkowy (wrodzony) jest to bezpośrednia reakcja na podnietę, np. wydzielanie enzymów trawiennych w czasie jedzenia. Odruch ten jest podstawowy dla utrzymania życia.
Odruch warunkowy (termin i badania I.P. Pawłowa) jest wyuczony (uczenie się), np. z czasem już na sam widok pożywienia wydziela się ślina i soki trawienne (badania I.P. Pawłowa na psach). To samo może występować na dźwięk dzwonka, jeżeli wcześniej dźwięk ten poprzedzał podanie pokarmu.
Warunkowanie może być bardzo skomplikowane, wieloetapowe. Wg I.P. Pawłowa integracja całości przystosowań ruchowych do środowiska polega na warunkowaniu coraz dalszych odruchów oraz ich zespalaniu w łańcuchy (serie odruchów prostych) i nadrzędne całości.
W neurologii klinicznej wyróżniamy odruchy powierzchowne, głębokie i trzewne:
1) odruchy powierzchowne są wyzwalane przez podrażnienie skory lub błon śluzowych. Należą tu m.in.: mruganie powieki przy drażnieniu rogówki lub spojówki, kichanie przy drażnieniu śluzówki nosa, napinanie mięśni brzucha przy drażnieniu skóry brzucha, odruch Babińskiego (zgięcie podeszwowe palców stopy przy drażnieniu podeszwy).
2) odruch głęboki powstaje w wyniku drażnienia proprioreceptorów i objawia się skurczem mięśnia, którego ścięgno zostało rozciągnięte uderzeniem młotka neurologicznego. Przykładem odruchów głębokich są: skurcz mięśnia dwugłowego ramienia i zgięcie kończyny w stawie łokciowym po uderzeniu w ścięgno tego mięśnia, wyprostowanie kończyny dolnej w stawie kolanowym i skurcz mięśnia czterogłowego uda po uderzeniu w jego ścięgno poniżej rzepki. Do odruchów głębokich należą także odruchy odpowiedzialne za przyjmowanie określonego ułożenia i postawy ciała.
Ośrodki odruchów głębokich mieszczą się w rdzeniu kręgowym, rdzeniu przedłużonym. śródmózgowiu (mózg) i korze mózgowej.
3) odruchy trzewne to reakcje autonomicznego układu nerwowego będące odpowiedzią na bodźce zewnętrzne np.: odruch źreniczy (zwężenie źrenic pod wpływem światła i przy zbieżnym ustawieniu gałek ocznych), odruch oczno-sercowy (przy ucisku gałek ocznych akcja serca ulega zwolnieniu).
Wyżej wymienione odruchy (ich wzmożenie, osłabienie lub zanik) mają olbrzymie znaczenie w diagnostyce chorób neurologicznych.
Autonomiczny układ nerwowy, wegetatywny układ nerwowy, trzewny układ nerwowy, część układu nerwowego kręgowców, zespół nerwów i zwojów nerwowych częściowo niezależnych od ośrodkowego układu nerwowego. Czynnościowo jest on związany z narządami wegetatywnymi: unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze, skórę oraz liczne gruczoły. Działanie neuronów autonomicznego układu nerwowego znajduje się poza kontrolą wyższych ośrodków mózgowych (nie podlega woli) bądź jest od nich zależne w sposób ograniczony. Większość bodźców trzewnych dociera tylko do zwojów autonomicznego układu nerwowego, w których napływające informacje są przetwarzane na bodźce ruchowe. Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych.
Składa się z dwóch części: układu nerwowego współczulnego, czyli sympatycznego, oraz układu nerwowego przywspółczulnego, czyli parasympatycznego. Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu i w rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach autonomicznego układu nerwowego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych: włókna zazwojowe, dochodzące do narządów unerwionych przez autonomiczny układ nerwowy.
Układ sympatyczny (współczulny)
Kadłuby neuronów przedzwojowych układu współczulnego leżą u ssaków w piersiowo-lędźwiowym odcinku rdzenia kręgowego. Ich wypustki docierają do zwojów przykręgowych, połączonych gałęziami międzykręgowymi w parzysty pień współczulny (u ryb kostnych i kręgowców lądowych). Zwoje współczulne leżą blisko kręgosłupa, dlatego włókna przedzwojowe układu współczulnego są krótkie, a włókna zazwojowe, dochodzące do unerwianych narządów - długie. Zakończenia synaptyczne (synapsa) neuronów układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę. Impulsy docierające do narządów z układu współczulnego zazwyczaj wywierają efekt pobudzający, np. przyspieszają czynność serca i ruchy oddechowe oraz zwężają naczynia krwionośne, podnosząc ciśnienie krwi, ale równocześnie obniżają aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów.
Funkcją układu współczulnego jest więc podnoszenie ogólnej aktywności organizmu. Odgrywa on pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, w okolicznościach wywołujących napięcie emocjonalne, wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Uzyskuje wówczas przewagę nad antagonistycznym układem przywspółczulnym, który zazwyczaj oddziałuje hamująco na unerwiane narządy, pobudza jednak pracę przewodu pokarmowego i jego gruczołów i, przyspieszając procesy trawienia, wywołuje równocześnie obniżanie się temperatury ciała, zwalnianie akcji serca itp.
Układ parasympatyczny (przywspółczulny)
Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu, odpoczynku i psychicznego odprężenia, a zatem w okolicznościach sprzyjających nasileniu procesów wegetatywnych. Kadłuby neuronów przedzwojowych układu przywspółczulnego leżą w mózgu oraz w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Włókna jego części mózgowej wchodzą w skład kilku nerwów czaszkowych: okoruchowego (III), twarzowego (VII), językowo-gardzielowego (IX) i błędnego (X). Gł. nerwem przywspółczulnym jest nerw błędny, którego gałąź brzuszna wysyła gałązki m.in. do przewodu pokarmowego, tchawicy, oskrzeli, płuc, serca, wątroby, trzustki, śledziony, nerek.
Zwoje przywspółczulne leżą w znacznym oddaleniu od ośrodkowego układu nerwowego, dlatego włókna przedzwojowe są długie, a zazwojowe krótkie. Mediatorem synaptycznym układu jest acetylocholina. Liczne narządy wewnętrzne mają podwójne unerwienie autonomiczne, współczulne i przywspółczulne (natężenie ich pracy jest wypadkową oddziaływań obu tych części autonomicznego układu nerwowego).
Obwodowy układ nerwowy, część układu nerwowego kręgowców obejmującego nerwy i zwoje nerwowe.
Zaliczamy tutaj parzyste nerwy mózgowe i rdzeniowe, które łączą wszystkie receptory i efektory z mózgiem i rdzeniem, zbudowane z wiązek neurytów i dendrytów.
Układ obwodowy obejmuje jedynie ciała komórkowe neuronów czuciowych, które tworzą w pobliżu mózgu i rdzenia skupiska zwane zwojami, oraz ciała niektórych neuronów ruchowych układu autonomicznego.
Efektor, narząd wykonawczy organizmu żywego, wykonujący lub zmieniający swoją czynność pod wpływem pobudzeń nerwowych (końcowa część łuku odruchowego). Są nimi mięśnie szkieletowe, mięśnie gładkie (uklad mięśniowy) i gruczoły.
Nerwy czaszkowe, nerwy mózgowe, dwanaście par nerwów wychodzących z mózgu (ośrodkowy układ nerwowy), przy czym pierwsze dwie nie są nerwami, lecz raczej połączeniami mózgu z ich częścią położoną poza częścią czaszki.
Wyróżniamy następujące pary nerwów: I - nitki węchowe, II - nerwy wzrokowe (gałka oczna jest genetycznie częścią mózgowia, oko), III - okoruchowe, IV bloczkowe, V - trójdzielne, VI - odwodzące, VII - twarzowe, VIII - przedsionkowo-ślimakowe, IX - językowo-gardłowe, X - błędne, XI - dodatkowe, XII - podjęzykowe.
Nerwy okoruchowy, twarzowy, językowo-gardłowy i błędny są również nerwami parasympatycznymi (autonomiczny układ nerwowy).
Nerwy, pęczki włókien (aksonów) nerwowych na obwodzie z osłonką rdzenną (mielinową), otoczonych osłonką łącznotkankową (głównie włóknami kolagenowymi, tkana łączna), zwaną nanerwiem, od której odchodzą przegrody zwane onerwiem, rozdzielające włóknka nerwowe i prowadzące naczynia krwionośne.
W obrębie każdego nerwu znajdują się takie włókna, które biegną dośrodkowo (z obwodu do ośrodkowego układu nerwowego) i takie, które biegną odśrodkowo (ku obwodowemu układowi nerwowemu lub autonomicznemu układowi nerwowemu).
Pod względem anatomicznym nerwy dzielimy na nerwy czaszkowe(12 par) i rdzeniowe, czyli obwodowe (31 par, nerw rdzeniowy).
Ze względu na funkcję wyróżniamy nerwy:
1) czuciowe (sensoryczne, biegną od receptorów czuciowych i narządów zmysłów), zwane włóknami aferentnymi czyli doprowadzającymi,
2) ruchowe (motoryczne, mające połączenie z mięśniami szkieletowymi, płytka nerwowo-mięśniowa), eferentne, odprowadzające,
3) autonomiczne (sympatyczne i parasympatyczne).
Nerw rdzeniowy, nerw, który tworzą łączące się ze sobą korzonki przednie (ruchowe) i korzonki tylne (czuciowe) rdzenia kręgowego. Z kanału kręgowego nerw rdzeniowy wychodzi przez otwór międzykręgowy. Z każdego segmentu rdzenia kręgowego wychodzi jedna para nerwu rdzeniowego. U człowieka istnieje tyle par nerwów, ile jest par otworów międzykręgowych tj. 31 par (kręgosłup).
Po wyjściu przez otwór międzykręgowy nerw rdzeniowy dzieli się na: gałązkę przednią, gałązkę tylną oraz - w odcinku piersiowym i lędźwiowym - gałązkę łączącą z pniem sympatycznym (autonomiczny układ nerwowy). Gałązki przednie w odcinkach szyjnym, lędźwiowym i krzyżowym tworzą sploty nerwowe.
Splotem takim nazywamy wymieszanie się włókien nerwowych gałązek przednich kilku sąsiednich nerwów rdzeniowych. Splotami są: splot szyjny, splot ramienny, lędźwiowy i krzyżowy. Od tych splotów odchodzą nerwy przeważnie do kończyn.
1) Ze splotu szyjnego wychodzą nerwy: potyliczny mniejszy, uszny wielki, skórny szyi i nerwy nadobojczykowe oraz nerw przeponowy.
2) Ze splotu ramiennego - nerw promieniowy, pachowy, pośrodkowy, łokciowy i mięśniowo-skórny.
3) Ze splotu lędźwiowego - nerw podżebrowy, biodrowo-podbrzuszny, biodrowo-pachwinowy, skórny uda boczny, płciowo-udowy, udowy, zasłonowy.
4) Ze splotu krzyżowo-sromowego: nerw kulszowy pośladkowy górny i dolny oraz nerw sromowy wewnętrzny.
Nerwy miedzyżebrowe są gałązkami przednimi nerwów rdzeniowych wychodzących z odcinka piersiowego rdzenia kręgowego.
Móżdżek, odcinek mózgu u kręgowców graniczący ze śródmózgowiem (układ nerwowy) i rdzeniem przedłużonym, część tyłomózgowia - u kręgowców wyższych pokryty całkowicie przez półkule mózgowe.
Móżdżek składa się z 2 półkul, które połączone są za pomocą tzw. robaka. Na przekroju poprzecznym móżdżku widoczna jest cienka istota szara, która stanowi korę móżdżku i objęta przez nią istota biała tworząca ciało rdzenne - w którym znajdują się móżdżkowe jądra podkorowe - najlepiej rozwinięte u ssaków.
W móżdżku mieszczą się ośrodki odruchowe regulujące napięcie mięśni szkieletowych i siłę ich skurczu oraz ośrodki koordynujące ruchy i utrzymywanie równowagi. Poza tym móżdżek uczestniczy w kierowaniu mechanizmami regulującymi precyzję wykonywanych ruchów dowolnych i niektórych czynności wegetatywnych. Móżdżek otrzymuje informacje z proprioreceptów, z narządu równowagi (narząd przedsionkowy), z ośrodków wzrokowych i wyższych ośrodków nerwowych kresomózgowia.
Przysadka mózgowa, gruczoł dokrewny zbudowany z płata przedniego i tylnego (część nerwowa), zawieszony na szypule odchodzącej od międzymózgowia (mózgowe pęcherzyki opisano pod hasłem układ nerwowy), położony na siodełku tureckim w jamie czaszki.
Jest narządem sterującym czynnością innych gruczołów dokrewnych (układ podwzgórzowo-przysadkowy, hormony przedniego płata przysadki).
Rdzeń przedłużony, opuszka, część mózgu (ośrodkowego układu nerwowego) kręgowców, zawarta pomiędzy rdzeniem kręgowym a tyłomózgowiem.
Znajdują się w nim włókna nerwowe i drogi przewodzące, skupiska komórek nerwowych (neuronów), czyli jądra czuciowe, ruchowe i autonomiczne nerwów czaszkowych: IX, X, XI, XII, oraz ośrodki ważnych życiowo czynności fizjologicznych: oddychania (ośrodek oddechowy) i krążenia krwi (ośrodek sercowo-naczyniowy).
Ponadto w rdzeniu przedłużonym mieści się część układu siatkowatego (twór siatkowaty), odpowiedzialnego m.in. za stan czuwania (przytomność).
Most, część pnia mózgu zlokalizowana na jego powierzchni podstawnej, łącząca obydwie półkule móżdżku ramionami środkowymi. Most składa się z nakrywki i podstawy.
Szyszynka, twór położony z tyłu III komory międzymózgowia, o długości 8-12 mm, zbudowany z pineocytów i tkanki glejowej(od ok. 7 roku życia ilość jej wzrasta kosztem coraz mniejszej ilości pineocytów).
Szyszynka należy do gruczołów wewnątrzwydzielniczych, wydziela substancje hormonalne: melatoninę, noradrenalinę, serotoninę oraz hormony hamujące wydzielanie gonadotropin odpowiedzialnych za dojrzewanie płciowe.
Przypisuje się jej także sterowanie powstawaniem pigmentu za pomocą hormonu - melatoniny, która działa przeciwnie do melanotropiny. Tak więc skutkiem jest rozjaśnienie skóry.
czynność wydzielnicza szyszynki przebiega zgodnie z rytmem biologicznym związanym z cyklicznymi dobowymi zmianami oświetlenia, mającymi z kolei wpływ na funkcje fizjologiczne organizmu.
U zwierząt szyszynka pełni znacznie większą rolę niż u ssaków i człowieka. Zostało to opisane pod hasłem narząd ciemieniowy.
Szyszyniak Nowotwór ośrodkowego układu nerwowego wywodzący się z komórek szyszynki. Występuje u dzieci, powoduje najczęściej zaburzenie pionowych ruchów gałek ocznych oraz przedwczesne dojrzewanie.
Oko ciemieniowe, trzecie, całkowicie wykształcone oko, położone w otworze znajdującym się pomiędzy kośćmi ciemieniowymi, z normalnie rozwiniętym nerwem wzrokowym biegnącym do ośrodka wzroku w mózgu. Występowało u wielu pierwotnych płazów i gadów, w trakcie ewolucji zanikło.
Obecnie normalne oko ciemieniowe występuje tylko u hatterii, u innych gadów, np. u legwanów, scynków, waranów, pozostaje w czaszce otwór ciemieniowy. U wielu gatunków jaszczurek istnieje szczątkowe oko ciemieniowe. U większości współczesnych gadów, u ptaków i ssaków pozostałością po oku ciemieniowym jest szyszynka.
Oko, gałka oczna, narząd umożliwiający widzenie otaczającego nas świata, będący receptorem fal elektromagnetycznych o długości fali od fioletu do czerwieni. Składa się ze ścian i układu załamującego promienie (oko jako układ optyczny), z błony światłoczułej, pęczka włókien nerwowych (nerw czaszkowy II), który przewodzi bodźce z tej błony do ośrodków w mózgu.
Gałka oczna jest genetycznie częścią międzymózgowia (mózg). Zewnętrzną warstwą gałki ocznej jest błona łącznotkankowa uformowana w kształcie kuli, zwana twardówką, która w części przedniej przechodzi w część przezroczystą o mniejszym promieniu, zwaną rogówką. Wewnątrz twardówki znajduje się naczyniówka przechodząca w pobliżu rogówki w ciało rzęskowe, którego więzadełka, odchodzące promieniście do wyrostków rzęskowych, przyczepiają się w okolicy równika do torebki soczewki. W ciele rzęskowym znajduje się mięsień zmieniający ogniskową soczewki.
Soczewka gałki ocznej jest dwuwypukła o średnicy ok. 4 mm. Część dalsza naczyniówki - tęczówka z otworem źrenicowym - jest przesłoną działającą automatycznie przez zwieracz i rozszerzacz źrenicy. Położona z przodu soczewki i rogówki, zawiera barwnik.
Przestrzeń zawarta między rogówką i tęczówką to komora przednia oka, łącząca się przez źrenicę z komorą tylną, ograniczoną od przodu tęczówką, od tyłu soczewką i ciałem rzęskowym. Komory oka są wypełnione płynem wodnistym.
Wewnętrzną warstwą gałki ocznej jest siatkówka, składająca się z warstwy barwnikowej i z części nerwowej z komórkami nerwowymi (neuron). Warstwa barwnikowa wyściela całą wewnętrzną stronę naczyniówki gałki ocznej aż po tęczówkę, natomiast część światłoczuła sięga nieco do przodu od równika soczewki.
Elementami światłoczułymi siatkówki są pręciki i czopki zwrócone częścią odbierającą bodźce do warstwy barwnikowej siatkówki. Czopki uczulone są na barwy, a pręciki zawierające rodopsynę (czerwień wzrokowa) uczulone są na ilość światła. W siatkówce (dno oka) oglądanej przez otwór źreniczny za pomocą oftalmoskopu widzi się na zabarwionym czerwono tle tarczę nerwu wzrokowego położoną przyśrodkowo, a z boku w osi optycznej - plamkę żółtą, miejsce najlepszego widzenia.
Dno oka
Z tarczy (nie posiadającej komórek) wychodzą włókna nerwowe i żyła środkowa siatkówki, a wchodzi tętnica środkowa siatkówki. Gałka oczna poza soczewką wypełniona jest przezroczystym ciałem szklistym.
Do najczęstszych chorób narządu wzroku należą:
1) wady wrodzone i nabyte: nadwzroczność, krótkowzroczność, astygmatyzm, zez, daltonizm.
2) zapalenie spojówek, rogówki, tęczówki, siatkówki, gradówka, jaglica.
3) zmiany zwyrodnieniowe w przebiegu cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, chorób nerek i ośrodkowego układu nerwowego, zaćmy, jaskry.
4) nowotwory: czerniak, siatkówczak (opisano pod hasłem siatkówka).
5) zmiany po urazach mechanicznych, chemicznych (np.: oparzenie wapnem palonym - tlenek wapnia), termicznych.
Miarowość oka
Stan refrakcji charakteryzujący się prawidłowym stosunkiem siły łamiącej układu optycznego oka do długości gałki ocznej. Ognisko układu łamiącego znajduje się na siatkówce i na niej powstają obrazy świata zewnętrznego (nadwzroczność, krótkowzroczność, astygmatyzm).
Zmarszczka nakątna oka
Wrodzony fałd w kącie oka, często zakrywający część przyśrodkową szpary powiekowej. Występuje u rasy mongolskiej, ponadto w zespole Downa, w obrzęku śluzakowatym.
Rogówka, przezroczysta, pozbawiona naczyń krwionośnych i limfatycznych (naczynia) tkanka, tworząca wypukłą część przedniej ściany gałki ocznej. Odgrywa ważną rolę w procesach widzenia, załamując promienie świetlne. Na rogówkę przypada ok. 70% siły refrakcji oka.
Zmysł wzroku, wzrok, zdolność odbierania bodźców świetlnych przez organizm ludzki i zwierzęcy, zespół czynności związanych z widzeniem. Receptory wzroku znajdują się w siatkówce oka. Z komórek zwojowych siatkówki biegną do wzgórza mózgu nerwy wzrokowe. Korowe ośrodki wzroku umiejscowione są w płacie potylicznym mózgu, pamięć bodźców złożonych - w płacie skroniowym.
Ucho, narząd słuchu i równowagi kręgowców składający się u człowieka z:
1) ucha zewnętrznego, gdzie znajduje się małżowina uszna i prowadzący głębiej przewód słuchowy zewnętrzny, zamknięty błoną bębenkową,
2) ucha środkowego, w skład którego wchodzą: jama bębenkowa, trąbka słuchowa, jama sutkowata i komórki sutkowate. W jamie bębenkowej znajdują się kosteczki słuchowe - młoteczek zrośnięty z błoną bębenkową, kowadełko i strzemiączko, połączone ze sobą stawem. Kosteczki łączą błonę z uchem wewnętrznym,
3) ucha wewnętrznego, położonego w kości skalistej, zbudowanego z błędnika kostnego (przedsionek, wychodzące z niego kanały półkoliste i ślimak kostny), w którym tkwi błędnik błoniasty.
Między błędnikiem błoniastym, wypełnionym endolimfą, a ścianą błędnika kostnego znajduje się perylimfa. Błędnik błoniasty składa się z: łagiewki, z której wychodzą trzy przewody półkoliste, woreczka (narząd równowagi, narząd przedsionkowy, narząd otolitowy) oraz położonego w ślimaku kostnym przewodu ślimakowego, w którym jest umiejscowiony narząd spiralny (narząd słuchu) Cortiego.
Z części statycznej (równowagi), jak i słuchowej bodźce doprowadzane są przez zwoje do nerwu statycznego (przedsionkowego) i nerwu słuchowego (ślimakowego) i tworzą razem nerw przedsionkowo-ślimakowy wychodzący z kości skalistej przez przewód słuchowy wewnętrzny.
Błędnik, część kości skroniowej, w której znajdują się przestrzenie wypełnione powietrzem (błędnik kostny) oraz przestrzenie utworzone w uchu przez błoniaste kanały półkoliste, łagiewkę, woreczek i przewód ślimakowy (błędnik błoniasty), stanowiące część ucha wewnętrznego. W błędniku błoniastym mieszczą się receptory zmysłu słuchu i zmysłu równowagi (narząd przedsionkowy, narząd otolitowy, narząd spiralny).
Zmysł równowagi, zmysł dostarczający informacji o kierunku działania siły ciężkości, o przyspieszeniach kątowych i liniowych oraz o ruchach wykonywanych przez głowę w przestrzeni. Jego receptory (należące do proprioreceptorów) zlokalizowane są w błędniku ucha (tzw. narząd przedsionkowy), który składa się z trzech kanałów półkolistych i przedsionka. W przedsionku mieści się łagiewka i woreczek.
Funkcjonowanie narządu przedsionkowego jest ściśle związane z receptorami mięśniowymi, receptorami dotyku i ucisku oraz narządami zmysłów (szczególnie wzroku). W obrębie łagiewki i woreczka znajduje się narząd otolitowy (tj. komórki zmysłowe zaopatrzone we włoski, zatopione w galaretowatej masie zawierającej kamyczki soli wapnia zwane otolitami), który informuje o położeniu głowy w przestrzeni oraz o przyspieszeniach lub zwolnieniach liniowych. Te receptory są szczególnie wrażliwe na ruchy o niskiej częstotliwości, które wywołują chorobę lokomocyjną.
Natomiast kanały półkoliste są przystosowane do detekcji przyspieszeń kątowych, gdyż każdy z nich znajduje się pod kątem prostym w stosunku do sąsiedniego. Kanały wypełnia śródchłonka, która, wprawiana w ruch podczas ruchów głowy, powoduje drażnienie osklepków (komórek rzęsatych zatopionych w galaretowatej substancji) zlokalizowanych w bańkach tych kanałów.
Zmysł słuchu, słuch, zdolność odbioru fal dźwiękowych przez zwierzęta i człowieka. Narządem słuchu jest ucho, a receptorem dźwięków - narząd spiralny (Cortiego) znajdujący się w przewodzie środkowym ślimaka w uchu wewnętrznym.
Komórki zmysłowe narządu Cortiego są pokryte rzęskami wrażliwymi na fale akustyczne o częstotliwości od 16 Hz do 20 kHz (drgań na s). Ucho ludzkie najlepiej odbiera częstotliwości 1000-3000 Hz.
Zmysł smaku, smak, zdolność rozróżniania substancji za pomocą zakończeń nerwowych znajdujących się w kubkach smakowych brodawek języka. Człowiek rozróżnia 4 zasadnicze rodzaje smaków: gorzki, słony, kwaśny i słodki. Smak współdziała ze zmysłem węchu.
Zmysł węchu, zmysł powonienia, część błony śluzowej jamy nosowej w górnej części tej jamy, zwana błoną węchową, w której znajdują się między komórkami nabłonkowymi komórki dwubiegunowe.
Jedna wypustka takiej komórki zaopatrzona we włoski węchowe zwrócona jest na powierzchnię błony śluzowej, a druga jako neuryt (akson) przechodzi do mózgu.
Pęczki tych ostatnich tworzą tzw. nitki węchowe przechodzące przez blaszkę sitową kości sitowej do jamy czaszki, gdzie kończą się w ośrodkach węchowych w mózgu.
Zmysł umożliwia rozpoznawanie niektórych lotnych substancji chemicznych znajdujących się w otoczeniu (odzwierciedlający zapachy). Receptory węchowe są w stanie wykryć pewne substancje nawet przy ich minimalnej obecności w otoczeniu (np. sztuczne piżmo).
Istnieje kilka teorii (np. teoria absorpcji promieni podczerwonych, teoria polarności cząsteczki, teoria składu chemicznego i inne), próbujących wyjaśnić sposób odbioru bodźców węchowych, brak jednak pewności co do ich prawdziwości. Wyróżnia się 9 kategorii zapachowych:
1) eteryczne (eter, wosk pszczeli),
2) aromatyczne (pieprz, migdał),
3) balsamiczne (kwiaty, balsam, wanilia),
4) ambro-moszusowe (ambra, żółć),
5) allylkakodylowe (siarkowodór, chlor),
6) spaleniznowe (dym tytoniowy, naftalina),
7) kaprylowe (pot, zjełczały tłuszcz),
8) przykre (pluskwiaki),
9) wstrętne (padliwo).
Powyższa klasyfikacja ma charakter subiektywny i emocjonalne kryterium podziału od przyjemnego do przykrego.
Utrata zmysłu węchu nazywa się anosmią.
14