Geografia polityczna - rozdział 3 „Przestrzeń geopolityczna”
Państwo i naród
Państwo jest terytorialną i suwerenną organizacją przymusu, działającą w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium
Terytorium państwa - obejmuje ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod powierzchnią ziemi, obszar powietrzny oraz przylegający pas wód morskich. Za terytorium w aspekcie prawnym uważa się również pokłady statków morskich i samolotów pod banderą danego państwa
Cechy państwa: terytorium, ludność, suwerenna władza
Rola państwa: obrona przed wrogiem zewnętrznym, działalność gospodarcza, utrzymanie porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego, promowanie rozwoju i dobrobytu społeczeństwa
Kowalski: Państwo spełnia doniosła misję historyczną integrowania społeczeństwa i ochrony jego nieprzerwanego bytu.
W sensie polityczno-prawnym, w hierarchii organizacji społecznych, państwo jest organizacją najwyższą na danym terytorium i nie podlega żadnej innej organizacji z zewnątrz.
Sytuacja może ulec zmianie jeśli państwo dobrowolnie wejdzie w skład unii lub federacji
Suwerenność:
zewnętrzna - stosunki danego państwa z innymi państwami, kształtowane na zasadzie równości i wolności
wewnętrzna - państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do osób i organizacji w nim działających, czyli kształtuje wszystkie stosunki społeczne wewnątrz państwa
Suwerenność wg Bodina:
suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej
suweren nie jst związany własnym prawem i może je zmieniać
suweren ma monopol na dysponowanie przymusem
Tabelka str 59 z liczbą suwerennych państwa w poszczególnych latach
Praktyka międzynarodowa zna następujące zinstytucjonalizowane formy ograniczonej suwerenności:
protektoriat
mandat
powiernictwo
Wszystkie 3 formy mają wartość historyczną.
Funkcja wewnętrzna państwa: obejmuje działalność administracyjną, gospodarczą, kulturalną i wychowawczą; w wykonywaniu tej funkcji istotne są organy takie jak wymiar sprawiedliwości, wojsko i policja
Funkcja zewnętrzna państwa: organizowanie stosunków z innymi państwami oraz obrona przed agresją; służą temu dyplomacja i wojsko
Działalność państwa:
stanowienie norm (władza ustawodawcza)
wydawanie decyzji (władza wykonawcza)
orzekanie wyroków (władza sądownicza)
Aparat państwa - system organów państwowych i ich aparat pomocniczy; 2 modele
model centralistyczny - naczelne organy państwa zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich decyzji, organy niższe są tylko czynnikiem pośredniczącym, przygotowujących informacje do podjęcia decyzji przez organy centralne
model zdecentralizowany - 2 warianty: administracyjny i samorządowy; w pierwszym organy niższego szczebla mają duże uprawnienia, ale władza centralna może ingerować w ich działania; w drugim przypadku organ terenowy ma zastrzeżone do wyłącznej kompetencji pewne sprawy
Ustrojowe formy państwa
Ustrój polityczny - sposób w jaki jest realizowane państwowe kierowanie społeczeństwem tzn. metody rządzenia, stosunek organów centralnych do organów terenowych, struktura prawno-organizacyjna
Klasyfikacja form ustrojowych wg Arystotelesa:
Monarchia, arystokracja, politeja (rządy sprawowane w interesie wszystkich obywateli)
tyrania, oligarchia, demokracja (rządy sprawowane w interesie tylko rządzących)
Arystoteles uważał, że trwałość ustroju zależy od stabilizacji struktury społecznej
Jednym z najstarszych podziałów jest podział na monarchie i republiki.
Machiavelli uważał, że forma ustrojowa zależy od zadań, które państwo ma do spełnienia. W przypadku państwa rozbitego najlepsza monarchia, dla funkcjonowania ustabilizowanego państwa - republika.
Forma ustrojowa - musi być funkcjonalnie przystosowana do zadań państwa.
Trzy grupy czynników wpływających na formę ustrojową:
układ sił społecznych
zadania państwa
tradycje kulturowe oraz aktualne idee polityczne kraju
Formy ustrojowe współczesnego państwa:
parlamentarna
prezydencka (tylko w formie republikańskiej)
faszystowska
dyktatura wojskowa
konwent
Parlamentaryzm - zrodził się w Anglii, charakteryzuje się nadrzędną pozycją parlamentu wobec rządu, który jest odpowiedzialny przed parlamentem, parlament odwołuje lub powołuje rząd.
Forma prezydencka - zrodziła się w USA, silna władza prezydenta, wybierany w wyborach powszechnych, powołuje rząd, który jest przed nim odpowiedzialny, kongres jest niezależny od prezydenta, prezydent ma prawo weta.
Francuska odmiana systemu prezydenckiego: stanowisko premiera, który jest wykonawcą decyzji prezydenta, polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem
Ustrój faszystowski - pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej sprawuje jeden wódz, rola parlamentu jest znikoma, rozwijanie organizacji paramilitarnych.
Dyktatury militarne - w państwach Ameryki Łacińskiej, odsunięcie porządku konstytucyjnego, który określa funkcjonowanie instancji prezydenckiej oraz zapewnia prawa obywatelskie, junta wojskowa
Konwent - Szwajcaria, jedność parlamentu i rządu, organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament (Rada Narodowa + Rada Kantonów), organem wykonawczym jest 7-osobowa Rada Związkowa, prezydent pełni funkcję głowy państwa
Państwo unitarne - hierarchiczne podporządkowanie jednostek niższego rzędu jednostkom wyższego rzędu.
Państwo federalne - państwo składa się z mniejszych organizmów państwowych, mających pewien zakres władzy suwerennej.
Pojęcie narodu
Naród - historycznie wytworzona trwała wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie wspólnych losów dziejowych, kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego, przejawiających się w świadomości narodowej jej członków.
Naród jest społecznością naturalną, która odznacza się wielką spoistością i żywotnością.
Poglądy na kwestie narodu:
koncepcja narodu jako wspólnoty duchowej, kulturowej i uznanie świadomości narodowej za podstawowy czynnik tworzący naród, więź narodowa oparta jest na więzi emocjonalnej i intelektualnej
koncepcja narodu jako zjawiska społecznego - naród jako wspólnota polityczna, która dąży do niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji państwowej
koncepcja narodu jako historycznej wspólnoty danej zbiorowości
Tabelka str 65 narody wg ich liczebności
Wspólnota narodowa - stanowi jeden z najważniejszych czynników integrujących społeczeństwo
Kwestia narodowa - zespół zagadnień teoretycznych i praktycznych wynikających z istnienia mniejszości narodowych i nierówności w stosunkach między narodami, które mogą być konfliktogenne.
Z kwestią narodowościową wiążą się takie pojęcia jak: patriotyzm, nacjonalizm, internacjonalizm, kosmopolityzm, wielokulturowość.
Patriotyzm - oznacza postawę społeczno-polityczną opartą na zasadach miłości i przywiązania do ojczyzny, jedności i solidarności z własnym narodem; uczucie to jest odnoszone do historii, terytorium i formy politycznej państwa.
Nacjonalizm - postawa społeczno-polityczna i jest z form ideologii, która stawia interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości, podporządkowanie wszelkich problemów politycznych i społecznych walce o interesy narodowe przeciwko innym narodom, wyolbrzymianie zalet własnego narodu, pogarda, nietolerancja i wrogość wobec innych; 2 rodzaje: nacjonalizm agresywny i nacjonalizm narodów uciskanych.
Internacjonalizm - aktywna postawa życzliwości w stosunku do innych narodów, założenie, że każdy naród wnosi wkład do ogólnoludzkiej kultury
Kosmopolityzm - postawa społeczno-polityczna , założenie, że ojczyzną człowieka jest cały świat; współczesne koncepcje są bardzo zróżnicowane, od skrajnie negujących sens utrzymania państw narodowych po orientacje propagujące rozwój wszechstronnej współpracy międzynarodowej.
Wielokulturowość - jako program działania jest odwrotnością segregacji etnicznej, kulturowej i społecznej.
W państwach wielokulturowych istnieją dwa podstawowe układy ideologiczne, które może wybierać grupa dominująca wobec grup mniejszościowych. Zalecają one utrwalenie pluralizmu kulturowego, lecz jeden w formie zewnętrznej, drugi w formie wewnętrznej.
Pluralizm zewnętrzny - zakłada, że każda grupa etniczna będzie miała możliwość kultywowania własnych wzorów życia wspólnotowego oraz dziedzictwa kulturowego i języka. Ułatwianie interakcji kulturowych. Zachowanie homogeniczności kulturowej przez ograniczanie kontaktów.
Pluralizm wewnętrzny - kładzie duży nacisk na interakcje kulturowe, gdyż w swej czystej postaci głosi, że każdy ma możliwość uczestniczenia w procesie internalizacji wartości kulturowych charakterystycznych dla różnych grup przez tworzenie dualistycznych systemów wartości kulturowych.
Różny stosunek grupy większościowej do grup mniejszościowych daje podstawę do wydzielenia 4 podstawowych typów stosunków międzyludzkich
separatyzm - poszczególne grupy zachowują swoje wartości kulturowe
współdziałanie i kontakty dwustronne - grupy przyjmują wartości kulturowe na zasadach wzajemności
synteza kulturowa - nowy typ systemu, który zawiera elementy większościowych i mniejszościowych grup kulturowych
konformizm - po pewnym czasie grupy przyjmują wartości kulturowe grupy dominującej
Terytorium państw
Terytorium jest podstawowym warunkiem istnienia państwa. Jest obszarem podległym suwerennej władzy.
Skład terytorium:
ląd wraz z wodami śródlądowymi
morze przybrzeżne
przestrzeń powietrzna nad lądem i morzem przybrzeżnym
podziemie położone pod nimi
KNZ uznaje zasadę nienaruszalności terytorium państwa i jego integralności.
Zasięg terytorialny państwa wyznaczają granice.
Zwierzchnictwo terytorialne ma charakter suwerenny i wyłączny.
Z geograficzno-politycznego punktu widzenia zwraca się szczególną uwagę na wielkość i kształt terytorium państwa.
Rozwój terytorialny państwa może odbywać się poprzez: zjednoczenie, podbój i okupację, aneksję, dobrowolne odstąpienie lub wymianę oraz przyrost naturalny terytorium :) np. powstawanie wysp.
Wspólnota niepodległych Państw jest 14 mln razy większa od księstwa Monako.
9 państw gigantów, 60 państw bardzo małych
Lokalizacja, fizjografia i kształt państwa często podnoszą lub obniżają jego wartość.
Wielkie państwa są narażone na niebezpieczeństwo rozpadu.
Podział ze względu na wielkość terytorium:
państwa wielkie powyżej 2,5 mln km2 np. Rosja, Kanada (9państw)
państwa duże powyżej 350 tys, lecz poniżej 2,5 mln np. Francja, Meksyk (48p)
państwa średnie od 150 tys do 350 tys np. Wielka Brytania, Polska (28p)
państwa małe od 30 tys do 150 tys np. Holandia, Liberia (43p)
państwa bardzo małe poniżej 30 tys np. Burundi, Monako (65p)
Największe zajmują 55,8% powierzchni lądowej świata: Rosja, Kanada, Chiny, Stany, Brazylia, Australia, Indie, Argentyna, Sudan.
Najmniejsze: Lichtenstein, San Marino, Tuvalu, Nauru, Monako, Watykan.
Bardzo małe państwa nazywane są mikropaństwami. Nieco większe minipaństwami np.Brunei, Cypr.
Pojęcia te nie są ściśle zdefiniowane. Minipaństwa są pełnoprawnymi członkami ONZ.
Część małych państw wchodzi w układy z państwami większymi, ościennymi, przekazując im pewne kompetencje w zakresie wykorzystywania suwerenności jako swego rodzaju gwarancje ich integralności terytorialnej. np. San Marino zawarło w 1862 unię celną i traktat o współpracy z Włochami.
W przeszłości jednostkami politycznymi, suwerennymi państwami były pojedyncze państwa-miasta. Obecnie miastem i równocześnie suwerennym państwem jest Singapur.
Istnieją jeszcze dwie jednostki terytorialne: enklawa i eksklawa.
Enklawa - to terytorium państwa lub część ze wszystkich stron otoczona przez terytorium innego państwa (Watykan, San Marino)
Eksklawa - to część terytorium innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar obcego państwa, nie stanowiąca suwerennej jednostki politycznej np. Llivia - eksklawa hiszpańska we Francji, Busingen eksklawa niemiecka w Szwajcarii, Baarle eksklawa belgijska w Holandii.
Kształt państwa:
pastwa o wydłużonym kształcie np. Chile, Norwegia, Szwecja, Togo, Gambia, Włochy, Panama. Duża rozciągłość terytorialna stwarza problemy w zarządzaniu krajem, ogranicza dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza możliwości ruchów separatystycznych na obszarach skrajnych.
Państwa o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe. Krótka granica, brak półwyspów i wysp, dobra komunikacja i kontrola. Często stolica zlokalizowana peryferyjnie.
Państwa prawie zwarte terytorialnie, lecz z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy wystających poza główny obszar państwa. Takie państwa mają często problemy z administrowaniem. Np. Zair
Państwa o rozerwanym terytorium, składającym się z kilku części rozdzielonych przez inne państwa lub wody międzynarodowe, Tzw państwa rozczłonkowane. Utrudniona kontrola i zarządzanie. Np Indonezja, Malezja
Granice polityczne państwa
Granica państwa - powierzchnia prostopadła do powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych państw lub od obszarów nie mających niczyjej suwerenności. Granica oddziela także strefy: podziemną i powietrzną. Są granice lądowe i wodne.
Podstawą prawną granic państwa jest z reguły umowa międzynarodowa. Ustalenia granic dokonuje się poprzez ich opis i wyznaczenie ogólnego przekroju linii granicznej na mapie o dużej skali. Następnymi czynnościami są delimitacja oraz demarkacja, czyli szczegółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Przebieg linii granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi, granicę morską stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego. W celu ochrony granic państwa ustanawia się pas drogi granicznej 15-100m szerokości i strefę nadgraniczną 2-6km.
Pojęcie granicy ma aspekt geograficzny, prawny, polityczny, ekonomiczny i militarny.
Pierwsze granice były stanowione zazwyczaj przez pustkowia, góry lub bagna
W czasach Imperium Rzymskiego granicę rozumiano jako linię obrony imperium.
Współczesna koncepcja granicy istnieje od końca XIXw.
Istota każdej granicy polega na rozdzieleniu dwóch różnych obszarów, istota granicy państwowej polega na określeniu zasięgu terytorialnej zwierzchności.
Kategorie granic:
Naturalna - pojęcie powstało we Francji; granice oparte na elementach geomorfologicznych, takich jak góry, rzeki, brzegi jezior i mórz.
umowna
geometryczna - wyznaczone wzdłuż równoleżników i południków np. w USA i Kanadzie przy wyznaczaniu granic stanów i prowincji
narodowa
Granice są często odzwierciedleniem siły politycznej ich twórców.
Spór graniczny - dotyczy różnic stanowiska stron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej traktatem
Spór terytorialny - gdy jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granicę
Zmienność granic - granica jest związana z procesem historycznym; obszarami o znacznej zmienności są Bliski Wschód, Azja Południowo-Wschodnia, środkowa Europa
Wśród przyczyn braku stabilizacji granic wymienia się:
nieistnienie naturalnych barier
sprzeczności ideologiczne i zróżnicowanie w poziomie rozwoju sąsiadujących państw
rozbieżności między granicami politycznymi i etnicznymi
Deklaracja KBWE mówi o nienaruszalności granic.
Podział terytorialny państw i jego problemy na przykładzie Polski.
Problemy podziału terytorialnego pojawiają się zawsze w okresach transformacji ustrojowych.
Podział terytorialny długo istniejący w terenie wpływa ściśle na układ stosunków społecznych i ekonomicznych, dostosowuje się do niego także układ powiązań komunikacyjnych,
Ustalenie zadań organów władzy i administracji działających na obszarze odpowiadających im jednostek terytorialnych powinno polegać na podziale tych zadań między szczeble struktury terytorialnej.
W Polsce od około 75 lat dyskutuje się czy podział ma być dwu- czy trójszczeblowy.
Tabelka str 80 zmiany w podziale terytorialnym Polski
W '54 nadmierna centralizacja władzy.
W '75 wprowadzono podział 2-stopniowy, zlikwidowano powiaty.
W '90 powrót powiatów.
Przy ustalaniu podziału terytorialnego powinno się brać pod uwagę: ukształtowanie terenu, rozmieszczenie osiedli, sieć komunikacyjną, wielkość i siłę oddziaływania miasta będącego siedzibą władzy i administracji, zdolność mającej powstać jednostki terytorialnego do podejmowania i realizacji zadań.
Zdolność tę określają takie czynniki jak: budżet terenowy, poziom wykształcenia, świadomość społeczna i polityczna mieszkańców.
Stolica państwa
Stolica pełni ważne funkcje wobec państw sąsiadujących, Ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa.
Miasto stołeczne odgrywało ważną rolę w tworzeniu języka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych, świadomości narodowej a także w budowaniu organów jednolitej administracji oraz jednolitego runku wewnętrznego.
Ze wszystkich stolic Europy jedynie Londyn i Paryż były stolicami nieprzerwanie.
Funkcje: stolica tradycyjnie jest siedzibą parlamentu, rządu i rezydencją głowy państwa. Znajdują się tu ambasady oraz biura organizacji międzynarodowych. Może pełnić funkcje zespalające.
Stolica musi być źródłem siły i autorytetu, zapewniać sprawną kontrolę nad krajem a także obronę państwa przed niepożądanymi wpływami zewnętrznymi.
Podział na stolice naturalne - rozwijają się wraz z rozwojem państwa, sztuczne - rezultat arbitralnej decyzji.
3 rodzaje:
stolica stała - historyczna np. Rzym, Londyn, Paryż, Ateny
stolica ustanowiona - powstała przez świadomy wybór, powstawały najczęściej w czasach nowożytnych
stolica podzielona - w niektórych państwach funkcje rządzenia nie są skoncentrowane w jednym mieście, jest to zazwyczaj kompromis a nie wygoda, np. Holandia - parlament w Hadze, pałac królewski w Amsterdamie, Boliwia - rząd w dwóch miastach La Paz i Sucre, RPA - Pretoria rząd, Kapsztad parlament