STRUKTURA TERYTORIALNO-ADMINISTRACYJNA PAŃSTWA
Ustrój terytorialno-prawny dotyczy:
terytorialnego podziału państwa
stosunków między organami centralnymi a terenowymi i poziomu decentralizacji władzy
zakresu samorządności organów lokalnych
Analizując relacje pomiędzy całością państwa a jego częściami składowymi określa się tzw. ustrój terytorialny (lub terytorialno-prawny) państw. Współcześnie wyróżnia się dwie podstawowe formy ustroju:
państwa jednolite: jednostki najwyższego rzędu są równorzędne, a władze wykonawcza i samorządowa podlegają określonej kontroli rządu centralnego
państwa złożone: część lub wszystkie jednostki składowe państwa posiadają uprawnienia w zakresie spraw wewnętrznych, jak i nieraz w dziedzinie spraw zagranicznych zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych (czy w przypadku państw związkowych - władz federalnych)
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego można wyróżnić trzy typy państwa złożonego:
państwo, którego części składowe mają ogólną kompetencję w sprawach zagranicznych i są uważane za tzw. państwa składowe
państwo, w którym części składowe mają bardzo ograniczone uprawnienia w dziedzinie stosunków zagranicznych
państwo, w którym autonomiczne części składowe co prawda nie mają uprawnień międzynarodowych, ale mają zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych pewne kompetencje w dziedzinie kontaktów z innymi państwami
Podstawową formą państwa złożonego jest państwo federacyjne, czyli innymi słowy o strukturze związkowej. Do podstawowych cech federacji należą:
terytorium państwa federacyjnego pod względem polityczno-administracyjnym nie jest jednolitą całością, gdyż składa się z odrębnych podmiotów federacji, które mają określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych;
większość państw związkowych pozbawiła jednak swoje podmioty składowe pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych oraz prawa do secesji
państwa federacyjne
EUROPA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Przykłady jednostek |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
|||
Austria |
Państwo związkowe (konstytucja z 1920): 9 landów (krajów związkowych) |
Karyntia, Dolna Austria, Górna Austria, Salzburg, Styria, Tyrol, Vorarlberg, Wiedeń |
Kraje w ramach Cesarstwa w monarchii Austro-Węgier (od 1867) |
|||
|
|
Burgenland |
|
|||
Belgia |
złożona federacja 3 regionów autonomicznych (terytorialnych) i niezależnie od terytorium 3 wspólnot językowych ( flamandzka, walońska, niemieckojęzyczna) na podstawie zmian konstytucyjnych w 1993 |
Flandria |
Prowincje z dominacją ludności flamandzkiej |
|||
|
|
Walonia |
Prowincje z dominacją ludności walońskiej (francuskojęzycznej) |
|||
|
|
Region Brukseli |
Region stołeczny (formalnie z równorzędnością obu języków) |
|||
Bośnia i Hercegowina |
2 podstawowe części składowe („kraje”) + niesymetryczna jednostka samorządowa |
Federacja Bośni i Hercegowiny |
w wymiarze etnicznym - koncentracja ludności muzułmańskiej i chorwackiej |
|||
|
|
Republika Serbska |
w wymiarze etnicznym - koncentracja ludności serbskiej |
|||
|
|
Brczko |
Gmina, której przynależność miano rozstrzygnąć po 1995 r. (w 2000 r. uznano jej odrębność) |
|||
Niemcy |
16 landów (krajów związkowych), w tym 5 odtworzonych w b. NRD oraz przekształcenia statusu Berlina (Zachodniego) |
Badenia-Wirtembergia, Bawaria, Brema, Hamburg, Hesja, Dolna Saksonia, Nadrenia Północna - Westfalia, Szlezwik-Holsztyn |
Kraje utworzone częściowo na bazie istniejących wcześniej księstw i królestw (np. Saksonia, Bawaria) |
|||
|
|
Saara |
Kraj przyłączony do Niemiec w 1957 r. |
|||
|
|
Berlin, Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia-Anhalt, Turyngia |
Kraje utworzone w b. NRD |
|||
Szwajcaria |
26 kantonów (faktycznie 20 kantonów i 6 samodzielnych półkantonów - podniesionych w zasadzie do rangi kantonów w konstytucji z 1999) |
Argowia, Berno, Fryburg, Genewa, Garus, Gryzonia, Jura, Lucerna, Neuchâtel, Sanki Gallen, Szafuza, Schwyz, Solura, Turgowia, Ticino, Uri, Valais, Vaud, Zug, Zurych |
|
|||
|
|
Appenzell Ausser-Rhoden, Appenzell Inner-Rhoden, Bazylea - okręg, Bazylea- miasto, Nidwalden, Obwalden |
|
|||
Państwa federacyjne, które się rozpadły |
||||||
Czechosłowacja |
|
|
|
|||
Jugosławia |
|
|
|
|||
Federalna Republika Jugosławii |
|
|
|
|||
ZSRR |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|||
AZJA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Przykłady jednostek |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Indie |
Republika związkowa wprowadzona konstytucją z 1950 r. - współcześnie 28 stanów, |
Stany: Andhra Pradesh, Arunachal Pradesh, Assam, Bengal Zachodni, Bihar, Chhattisgarh, Jharkhand, Dżammu i Kaszmir, Goa, Gudżarat, Hariyana, Himachal Pradesh, Karnataka, Kerala, Madhya Pradesh, Maharasztra, Manipuł, Meghalaya, Mizoram, Nagaland, Orisa, Pendżab, Radżasthan, Sikkim, Tamilnadu, Tripura, Uttar Pradesh, Uttaranchal, |
|
|
|
Terytoria: Andamany i Nikobary, Chandigarh, Dadra i Nagarhaweli, Daman i Diu, Lakszadiwy, Pondicherry, Narodowe Terytorium Stołeczne (Delhi) |
|
Malezja |
Państwo federacyjne zgodni z konstytucją 1957 r. (odnoszącą się do Federacji Malajów) |
Sułtanaty: Johore, Kedah, Kelantan, Negri Sembilan, Parang, Perak, Perlis, Selangor, Terengganu, |
|
|
|
Stany republikańskie: Malakka, Pulau Pinang, Sabah, Sarawak |
|
|
|
Terytoria federalne: Kuala Lumpur, Putrajaya, Labuan |
Terytoria stołeczne |
Nepal |
Państwo zgodnie z konstytucją 2008 r. ma mieć charakter federacyjny (lecz jeszcze nie ustanowiono składników federacji) |
|
|
Pakistan |
Federacja prowincji |
Prowincje autonomiczne: Beludżystan, Pendżab, Sindh, Północno-Zachodnia Prowincja Pogranicza |
|
|
|
Terytoria: Stołeczne (Islamabad), Azad Kaszmir, Obszary Północne, Terytoria Plemienne Administrowane Federalnie |
|
Zjednoczone Emiraty Arabskie |
Federacja emiratów |
Adżman, Abu Zabi, Dubaj, Fudżajra, Ras al.-Chajma, Szarża, Umm al.-Kajwejn |
|
AFRYKA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Przykłady jednostek |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Etiopia (Federalna Demokratyczna Republika Etiopii) |
Zgodnie z konstytucją 1994 r. republika federacyjna |
Regiony/ stany: Afar, Amhara, Bēnshangul-Gumuz, Dire Daua, Gambēla Hizboch, Oromia, Somali, Tigraj, Yedebub Bihēroch i Bihēresebochinna Hizboch; Miasta wydzielone: Addis Abeba, Harer |
Część jednostek wyznaczona na podstawie dominacji etnicznej (np. Afar - Afarowie, Somali, Somalowie, Igraj - ludy Igraj) |
Komory (Unia Komorów) |
Państwo związkowe: luźna federacja wysp (zgonie z konstytucją 2001 r.) |
Wyspy: Wielki Komor (N'gazidża), Mohéli (Mwali), Anjouan (Ndzuwani) |
Odrębność wyspiarska |
Nigeria |
Od 1963 (konstytucja) republika federacyjna; obecna konstytucja 1995 r. |
Stany: Abia, Adamawa, Akwa Ibom, Anambra, Bauczi, Bayelsa, Benue, Borno, Cross River, Delta, Ebonyi, Edo, Ekiti, Enugu, Gombe, Imo, Migawa, Kaduna, Kano, Katsina, Kebbi, Kogi, Kwara, Lagos, Nassarawa, Niger, Ogun, Ondo, Osun, Plateau, Rivers, Sokoto, Taraba, Yobe, Zamfara; Terytorium stołeczne (Abudża) |
|
Republika Południowej Afryki |
Konstytucja z 1996 r. nie reguluje ustroju terytorialno-prawnego RPA, ale prowincje posiadają własne organy władzy ustawodawczej i wykonawczej, co jest oznaką państwa federacyjnego |
Prowincje: Gauteng, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga, Kraj Przylądkowy Północny, Kraj Przylądkowy Wschodni, Kraj Przylądkowy Północno-Zachodni, Kraj Przylądkowy Zachodni, Free State |
Podział 4 prowincji tworzących Południową Afrykę w latach 1910-1994 |
AMERYKA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Przykłady jednostek |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Kanada |
Od 1867 państwo (dominium) federacyjne, współczesna regulacja - akt konstytucyjny z 1982 r. |
Prowincje autonomiczne: Alberta, Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Nowa Finlandia i Labrador, Nowa Szkocja, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec, Saskatchewan |
|
|
|
Terytoria: Północno-Zachodnie, Nunavut, Jukon (Yukon) |
|
Meksyk |
Republika federacyjna |
Stany: Aguascalientes, Kalifornia Dolna, Kalifornia Dolna Południowa, , Campeche, Chiapas, Chihuahua, Coahuila, Colima, Durango, Guanajuato, Guerero, Hidalgo, Jalisco, Meksyk, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo Léon, Oaxaca, Puebla, Querètaro, Quintana Roo, San Luis Potosi, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tarnaulipas, Tlaxcala, Veracruz, Jukatan, Zacatecas |
|
Stany Zjednoczone Ameryki |
Republika związkowa (na mocy konstytucji z 1789 r.) - federacja 50 stanów i Dystryktu Kolumbii |
Stany założycielskie: New Hampshire, Massachussetts, Connecticut, Rhode Island, Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Delaware, Maryland, Wirginia, Karolina Północna, Karolina Południowa |
|
|
|
Dystrykt Kolumbii |
Wydzielony w 1790 r. ze stanu Maryland |
|
|
Inne stany: Maine, Vermont, Ohio, Indiana, Illinois, Michigan, Wisconsin, Minnesota, Iowa, Missouri, Dakota Północna, Dakota Południowa, Nebraska, Kansas, Wirginia Zachodnia, Georgia, Floryda, Kentucky, Tennessee, Alabama, Missisipi, Arkansas, Luizjana, Teksas, Montana, Idaho, Wyoming, Kolorado, Utah, Nevada, Waszyngton, Oregon, Kalifornia |
|
|
|
Stany, które uzyskały ten status w XX w.: Oklahoma (1907), Nowy Meksyk (1912), Arizona (1912), Alaska (1959), Hawaje (1959) |
|
Argentyna |
Od 1853 (ponowne zjednoczenie państwa) - republika związkowa |
Prowincje: Buenos Aires, Catamarca, Chaco, Chubut, Córdoba, Corrientes, Entre Ríos, Formosa, Jujuy, La Pampa, La Rioja, Mendoza, Misiones, Neuquén, Rio Negro, Salta, San Juan, San Luis, Santa Cruz, Santa Fe, Tierra del Fuego (Ziemia Ognista), Santiago del Estero, Tucumán ; Dystrykt fedralny (Buenos Aires) |
|
Brazylia |
Państwo związkowe od upadku cesarstwa (1889) |
26 stanów: Acre, Alagoas, Amapá, Amazonas (Amazonia), Bahia, Ceara, Espirito Santo, Goiás, Maranhão, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Minas Gerais, Pará, Paraíba, Parana, Pernambuco, Piauí, Rio de Janeiro, Rio Grande do Norte, Rio Grande do Sul, Rondônia, Roraima, Santa Catarina, São Paulo, Sergipe, Tocantins, Dystrykt federalny (Brasilia) |
|
Wenezuela |
|
stany: Amazonas, Anzoátegui, Apure, Aragua, Barinas, Bolivar, Carabobo, Cojedes, Delta Amaruco, Falcón, Guárico, Lara, Mérida, Miranda, Monagas, Nueva Esparta, Portuguesa, Sucre, Táchira, Trujillo, Vargas, Yaracuy, Zulia; Dystrykt stołeczny (Caracas), dependencje federalne |
|
OCEANIA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Przykłady jednostek |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Australia (Związek Australijski) |
Federacja stanów i terytoriów - konstytucja z 1901 r. (utworzenie dominium) |
Stany: Nowa Południowa Walia, Queensland, Australia Południowa, Tasmania, Wiktoria, Australia Zachodnia, |
|
|
|
Terytorium Północne, Australijskie Terytorium Stołeczne (i Terytorium Zatoki Jarvis) |
|
Sfederowane Stany Mikronezji (Stany Mikronezji) |
Federacja stanów, zgodnie z pierwszą konstytucją z 1979 r. |
Stany: Chuuk (Truk), Pohnpei (Ponape), Kosrae i Yap (Jap) |
|
Nowa Kaledonia |
Federacja 3 autonomicznych prowincji - zgodnie z porozumieniem z Numei (1998 r.) |
Północ, Południe, Wyspy Lojalności |
|
Państwo zróżnicowane składa się z jednostek administracyjnych najwyższego rzędu charakterystycznych dla państwa jednolitego oraz jednostek terytorialnych autonomicznych - charakterystycznych dla państwa związkowego.
Przez autonomię rozumie się wewnętrzne samozarządzanie części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o znaczeniu lokalnym lub regionalnym. Autonomia oznacza ograniczoną samodzielność. Statut terytorium autonomicznego jest ustanawiany i zatwierdzany (na ogół) przez organ ogólnopaństwowy).
Państwa zróżnicowane
EUROPA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Jednostka autonomiczna |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Finlandia |
|
Wyspy Alandzkie |
|
Dania |
|
Grenlandia |
|
|
|
Wyspy Owcze |
|
Portugalia |
|
Azory |
|
|
|
Madera |
|
Norwegia |
|
Svalbard |
|
Mołdawia |
Gagauzja |
|
|
|
Naddniestrze |
|
|
Ukraina |
|
Krym |
|
Grecja |
|
Hagion Oros |
|
|
|
|
|
AZJA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Jednostka autonomiczna |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Azerbejdżan |
|
Nagorny Karabach |
|
|
|
Nachiczewań |
|
Chińska Republika Ludowa |
Reszta kraju podzielona na prowincje i miasta wydzielone |
Kuangczi (Guangxi) |
|
|
|
Mongolia Wewnętrzna |
Mongołowie |
|
|
Ningxia |
|
|
|
Tybet |
Ludność tybetańska |
|
|
Sinkiang |
Ujgurzy |
|
|
Hongkong |
Specjalny region administracyjny (od 1997) |
|
|
Makau |
Specjalny region administracyjny (od 1997) |
Filipiny |
Reszta kraju podzielona na jednostki administracyjne jednolite (regiony) |
Autonomiczny Region Muzułmański Mindanao |
|
Gruzja |
|
Abchazja |
|
|
|
Adżaria |
|
|
|
Osetia Południowa |
|
Indonezja |
Reszta kraju prowincje |
Aceh Darussalam |
Prowincja autonomiczna - ludność wyznająca konserwatywny islam (wynikający z tradycji sułtanatu) |
|
|
Yogyakarta |
prowincja autonomiczna na Jawie z sułtanem na czele (od 1950) |
|
|
Papua |
Prowincja autonomiczna przyłączona do Indonezji w 1963 - ludność papuaska |
|
|
Papua Zachodnia |
Prowincja autonomiczna przyłączona do Indonezji w 1963 - ludność papuaska (wyodrębniona z Papui w 2005) |
Myanmar |
Reszta kraju podzielona na prowincje - autonomia stanów raczej formalna (ze względu na dyktaturę) |
Czin (Chin) |
Stan zamieszkały przez Czinów |
|
|
Kaczin (Kachin) |
|
|
|
Kayah |
|
|
|
Karen (Kayin) |
|
|
|
Mon |
|
|
|
Rakhine |
|
|
|
Szan (Shan) |
|
AFRYKA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Jednostka autonomiczna |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Sudan |
|
Sudan Południowy |
|
Tanzania |
|
Zanzibar |
|
|
|
|
|
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca |
|
Wyspa Książęca |
|
AMERYKA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Jednostka autonomiczna |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Antigua i Barbuda |
|
Barbuda |
Autonomiczne władze |
Saint Kitts i Nevis |
Formalnie federacja, ale władze autonomiczne posiada tylko Nevis |
Nevis |
Autonomiczne władze |
OCEANIA
Państwo |
Struktura terytorialno-prawna |
Jednostka autonomiczna |
Podstawy wyodrębnienia jednostek |
Papua Nowa Gwinea |
Reszta kraju na prowincje |
Bougainville |
Prowincja autonomiczna |
Nowa Zelandia |
Jeśli w skład Nowej Zelandii włączy się terytoria stowarzyszone - państwo zróżnicowane |
Wyspy Cooka |
|
|
|
Niue |
|