Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży
Wg Lesława Pytki - nieprzystosowanie społeczne jest szczególnym stanem jednostki znajdującej się pod presją rozmaitych czynników środowiskowych, stanem, który powiązany jest układem jej postaw i motywacji, wyrażających się w gotowości do reagowania w sposób niezgodny z zaleceniami i przepisami ról społecznych przypisanych jednostce przez system społeczny.
Wg Marii Grzegorzewskiej - niedostosowanie społeczne to brak podatności dzieci i młodzieży na normalne (stosowane powszechnie) metody wychowawcze, co skłania instytucje i rodziców do poszukiwania „specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych.
Wg Ottona Lipkowskiego - niedostosowanie społeczne to zaburzenie charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, powodujące „wzmożone trudności” w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych oraz w realizacji zadań życiowych.
Wg Aleksandry Maciarz - niedostosowanie społeczne - nieumiejętność dostosowania swego zachowania się do wymagań i norm społecznych, poprawnego społecznie współżycia i współdziałania z innymi ludźmi. Przyczyny niedostosowania społecznego są różnorodne, często złożone- natury organicznej, wówczas tkwią w uszkodzeniach i zaburzeniach mózgu, natury osobowościowej, chorobowej i środowiskowej.
Wg Jana Konopnickiego - niedostosowanie społeczne to złożone zjawisko (psychologiczno-społeczne) wyrażające się w zachowaniu sprawiającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu i jednocześnie sprawiając poczucie nieszczęśliwości u jednostki (subiektywne poczucie nieszczęścia).
Wg Zofii Ostrihańskiej - niedostosowanie społeczne to odmiana rozwoju społecznego dziecka pociągająca za sobą złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego.
Wg Janiny Doroszewskiej - nieprzystosowanie społeczne to rodzaj zaburzeń w zachowaniu spowodowany „negatywnymi warunkami środowiskowymi” bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego.
Wg Wincentego Okonia - niedostosowanie społeczne to stan w którym pojawiają się trudności adaptacji jednostki do otoczenia społecznego. Przyczyny niedostosowania społecznego są dwojakie: wiążą się z jednostką bądź ze środowiskiem, przyczyny zależne od jednostki obejmują niedorozwój umysłowy, braki charakteru, nieprawidłowy rozwój osobowości, nerwice, kalectwo. Przyczyny zależne od otoczenia społecznego polegają na powstawaniu w życiu jednostki sytuacji zbyt trudnych oraz na nastawieniu jej zbyt skomplikowanych i ciągle się zmieniających wymagań, uniemożliwiających adaptację.
Wg Marii Przetacznikowej - niedostosowanie społeczne to zaburzenie emocjonalne wyrażające się w trudności lub niemożliwości współżycia jednostki z innymi ludźmi.
Według Kazimierza Pospiszyla - Niedostosowanie społeczne pod względem logicznym jest to pojęcie puste, gdyż niedostosowania na dobrą sprawę nie ma i nie może być. Samo życie bowiem pośród ludzi, wchodzenie w określone „interakcje” jest pewną formą przystosowania społecznego.
Oprócz nieprzystosowania społecznego wyróżnia się również takie pojęcia jak:
Niedostosowani społecznie - to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu.
Zagrożeni niedostosowaniem - to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska wychowawcze jak: rodzina (własna), grupa rówieśnicza i inne, a także u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
Dewiacja społeczna - zachowanie niezgodne z przyjętą w danym społeczeństwie normą rozumianą jako
wskazówka postępowania. Norma w tym pojęciu traktowana jest bardzo szeroko ponieważ obejmuje
zarówno normy prawne, moralne i obyczajowe.
Dezorganizacja społeczna - zakłócenie wzorów i mechanizmów stosunków międzyludzkich.
Czynności antagonistyczno-destrukcyjne - wszelkiego rodzaju zachowania, które są niezgodne z przyjętymi normami społecznymi.
Wykolejenie społeczne - które dzielimy na:
przestępcze (przestępczość złodziejska, bandycka i chuligańska)
obyczajowe (zachowania autodestrukcyjne, pasożytnictwo społeczne, dewiacje seksualne)
Spotykane w literaturze przedmiotu określenia nieprzystosowania społecznego można ująć w cztery zasadnicze grupy:
definicje objawowe - w którym nieprzystosowanie określa się poprzez odwołanie się do podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym.
definicje teoretyczne - oprócz charakterystyki symptomatologicznej- angażuje się pewne pojęcia teoretyczne wnikające z ogólnej teorii przystosowania lub, normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (motywacja, rok, postawy, normy, standardy, poziom lęku, sumienie).
definicje operacyjne - w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska (nieprzystosowanie), ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testy, skali, kwestionariusz itp.).
definicje utylitarne (administracyjne, zdrowo - rozsądkowe) - ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz „niedostosowania” tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako „zaburzone”, wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
Najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego młodzieży, które budzą niepokój ze względu na konsekwencje społeczne, są tzw. zachowania antagonistyczno- destruktywne, będące wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem.
Objawy nieprzystosowania społecznego
Objawami nieprzystosowania społecznego młodzieży są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania nakazy zawarte w przypisanych jej rolach społecznych- dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej czy zabawowej, ucznia w szkole.
L. Pytka wymienia następujące przejawy niedostosowania społecznego:
nadużywanie alkoholu przez młodzież
uzależnienie lekowe
toksykomania
samobójstwa
zamachy samobójcze
prostytucja
promiskuityzm
ucieczki z domu
wagary
pasożytnictwo społeczne
uczestnictwo w gangach podkulturowych
Symptomy nieprzystosowania jako cząstkowe wskazniki do SNS:
notoryczne kłamstwa
wagary
alkoholizowanie się
ucieczki z domów
kradzieże
niekonwencjonalne zachowania seksualne
rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.
O. Lipkowski wymienia następujące przejawy niedostosowania społecznego:
notoryczne kłamstwa
werbalna agresję (wulgarność)
lenistwo szkolne
lękliwość
nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły
zaburzenia koncentracji uwagi
konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami.
MEN wymienia następujące przejawy niedostosowania społecznego:
nagminne wagary
ucieczki z domu
włóczęgostwo
sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu
odurzanie się (jego próby i faktyczne odurzanie się)
niszczenie mienia
stosowanie przemocy
bójki
przywłaszczanie cudzego mienia
kradzieże
udział w grupach negatywnych
samobójstwa i usiłowanie samobójstwa
W tzw. ewidencyjnej karcie ucznia wskazuje się także na dodatkowe objawy:
Demoralizację seksualna, tatuaże, włamania, rozboje, wymuszane, chuligaństwo, gwałty.
Maria Grzegorzewska tak charakteryzuje jednostkę społecznie niedostosowaną:
tendencje społecznie negatywne
odwrócenie zainteresowań dla tzw. złych czynów
cynizm i brawura w tym względzie
nieżyczliwy stosunek do człowieka
stałe konflikty z otoczeniem najczęściej na tle stosunku do człowieka, cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedniego stosunku do własnych czynów, nieumiejętności zżycia się z grupą
wykłamywanie się, zrzucanie winy
niechęć do pracy i nauki
życie chwilą ,przygodą, awanturą
brak hamulców, krytycyzmu
sugestywność
nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji i brak wiary w możliwość tego
zaburzenia wybitne w procesach emocjonalnych
D.H. Stott podaje cztery rodzaje (typy) niedostosowania:
zachowanie wrogie wyrażające się w zachowaniach przejawianych w środowisku domowym, szkolnym i rówieśniczym.
zahamowanie wyrażające się w przeżywaniu depresji, bierności społecznej, bojaźliwości przed nowymi sytuacjami.
aspołeczność przejawiająca się dużym okrucieństwem i brakiem przestrzegania elementarnych norm.
zachowania niekonsekwentne przejawiające się w koncentracji uwagi, pobudliwości i niekonsekwencji w działaniu.
J. Konopnicki wyróżnia on pięć rodzajów niedostosowania społecznego, którym przypisał określone przejawy:
Zachowanie demonstracyjno - wrogie:
reakcje gwałtowne, nieadekwatne do bodźców,
wagarowanie,
szkodzenie innym ludziom,
niewykonywanie poleceń nauczycieli,
agresja werbalna i niewerbalna,
bójki, awantury,
bezczelność w zachowaniu.
Zachowanie zahamowane:
stany depresyjne,
zamknięcie w sobie,
lęk przed sytuacjami wymagającymi ryzyka,
brak pomysłowości, inicjatywy,
zrażanie się porażkami,
bierność w pracy szkolnej,
brak kontaktu z otoczeniem.
Zachowanie niekonsekwentne:
działanie pod wpływem najsilniejszego bodźca,
reakcja spontaniczna, natychmiastowa, bez przemyślenia,
kłopoty w nauce,
brak koncentracji uwagi,
nadmierna pobudliwość oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego.
Zachowanie aspołeczne:
silne dążenie do szkodzenia innym ludziom,
egoizm,
impulsywność,
agresywność,
brak poczucia obowiązku moralnego i prawnego,
dezorganizacja zajęć lekcyjnych,
stosowanie przemocy w stosunkach interpersonalnych,
tendencje sadystyczne.
Wrogość z tendencją do aspołeczności — jest syndromem mieszanym, powstałym przez
skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości z symptomami aspołeczności.
Stadia nieprzystosowania społecznego
Według Cz. Czapówa istnieją trzy zasadnicze etapy wykolejenia społecznego, dające się zidentyfikować na podstawie badań empirycznych i wiedzy teoretycznej:
Stadium pierwsze - charakteryzujące się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
Stadium drugie - wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne, itp.
Stadium trzecie - wiążące się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistyczno-destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym. Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawe
Typologia nieprzystosowania społecznego
Przykładem pierwszej typologii jest propozycja Cz. Czapów (1978) wyróżniająca trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne:
Zwichniętą socjalizację- prowadzącą do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Jednak czynnik dominujący i warunkujący jest ten sam, a mianowicie niewłaściwa opieka rodzicielska lub jej brak, zaniedbanie społeczne, pedagogiczne, odtrącenie emocjonalne.
Demoralizację - pojawiającą się gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowane (emigracja ze wsi do miasta). Proces demoralizacji wiąże się z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować.
Socjalizację podkulturową - socjalizacja przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych. Jednostka popada w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą, respektującą normy podkulturowe, chuligańskie lub przestępcze
Przykładem innej typologii odmian nieprzystosowania społecznego jest propozycjaC.E.Sullivan i M.Q.Grant w swojej typologii nawiązują do charakterystycznych form dewiantywnego zachowania się:
Aspołeczni - to osoby , które postrzegają inne osoby jako teren potencjalnej eksploatacji i które nie są w stanie przewidzieć zachowań innych osób przez co reagują złością i agresją antyspołeczną w sytuacjach niepewności lub lekkiego zagrożenia. Zainteresowanie innymi jednostkami sprowadza się do „przeszkód” lub do „ułatwienia” swych egoistycznych celów. Często działają dość impulsywnie, przez co nie są w stanie w pełni kontrolować efektów swojego zachowania.
Konformiści - to osoby, które na frustrację własnych potrzeb reagują nadmiernym serwilizmem w stosunku do osób je frustrujących, przy założeniu, iż są to osoby znaczące. Zachowanie to jest instrumentalne, gdyż jednostka próbuje manipulować swym konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród poprzez utajenie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji braku kontroli zewnętrznej postępuje zgodnie z własnymi przekonaniami i upodobaniami.
Neurotycy - to osoby, które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych zinternalizowały już pewien zbiór wartości nakazujących im postępowanie zgodnie z ich treścią, tzn. akceptowane społecznie. Jednak przeżywają nieustanny lęk, iż nie sprostają tym wartościom i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności i dlatego jako reakcja na tę sytuację indolencji pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie.
Diagnozowanie
Diagnozowanie nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży jest jednym wyznaczników prawidłowej profilaktyki i oddziaływania resocjalizującego. Obejmuje ono przede wszystkim rozpoznanie wyjściowej sytuacji wychowawczej i wyjściowego stanu osobowości dzieci i młodzieży.
Składa się z 3 etapów:
diagnoza konstatująca fakty, wobec których należy podjąć działanie reformujące lub korygujące; należy:
określić rodzaj występujących zaburzeń i dewiacji
wykryć mechanizmy psychologiczne i społeczne prowadzące do wykrytych zaburzeń
ustalić udział poszczególnych czynników w genezie obserwowanych zjawisk
diagnoza ukierunkowująca (projektująca) :
sformułowanie hipotez i postulatów dających podstawę do podjęcia decyzji dotyczących kierunku i zakresu zamierzonej działalności profilaktycznej i resocjalizacyjnej
projekt działania interwencyjnego musi uwzględniać nie tylko specyfikę, nasilenie, funkcje, genezę, stadium i tendencje rozwojowe danego zjawiska, ale także poziom ewentualnych strat i zysków przy wyborze określonego rozwiązania profilaktycznego lub resocjalizującego.
diagnoza weryfikująca - ma sprawdzić prawdziwość uzyskanego obrazu diagnostycznego, a także zweryfikować prawidłowość rozwiązań profilaktycznych i resocjalizacyjnych wdrożonych do realizacji.
Etiologia nieprzystosowania społecznego
Genezy nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży można dopatrywać się w pojedynczych silnych czynnikach takich jak niski status społeczno- ekonomiczny rodziny, występowanie zjawisk patologicznych w rodzinie, kontakt z podkulturą przestępczą albo w zaburzeniach osobowości lub czynnikach słabiej działających ale licznych np. niepowodzenia w nauce szkolnej, brak pozytywnych wzorców, frustracje w zaspokajaniu potrzeb niższego i wyższego rzędu, brak należytej opieki ze strony rodziców itp.
Liczne są teorie wyjaśniające pojawienie się i utrzymywanie symptomów nieprzystosowania społecznego w okresie szkolnym adolescencji i okresach wcześniejszych tzw. w okresie szkolnym a nawet przedszkolnym. Można dokonać typologii czynników, stąd więc daje się zaproponować podział na teorie odwołujące się do czynników egzogennych oraz teorie odwołujące się do czynników endogennych. Inny możliwy podział wyjaśnień genetycznych to tezy zwracające uwagę na dziedziczenie pewnych cech oraz stwierdzenie kładące nacisk na problem nabywania negatywnych wzorów zachowania poprzez społeczne uczenie się. Często stosowanym jest wyjaśnienie przyczynowo- skutkowe, ale istnieją także i wyjaśnienia funkcjonalne lub strukturalne odwołujące się do pojęcia struktury społecznej determinującej zjawiska patologiczne lub do struktury osobowości.
W niektórych analizach można się spotkać z ujęciem makro i mikrospołecznym genezy nieprzystosowania społecznego. W podejściu makrospołecznym rozpatrywany jest związek nieprzystosowania społecznego z uprzemysłowieniem, urbanizacją, sytuacją ekonomiczną, miejscem zamieszkania itp. W ujęciu mikrospołecznym bierze się pod uwagę przede wszystkim środowisko rodzinne, szkolne, rówieśnicze i zawodowe.
Te dwie klasy zmiennych wydają się mieć największy wpływ na kształtowanie się nieprzystosowania społecznego. Obok nich należałoby wymienić czynniki sytuacyjne. Wpływają bowiem w istotny sposób na zachowanie jednostki. Jak wskazują badania E. Milgrama oraz Ph.G. Zimbardo i współpracowników, czynniki sytuacyjne w pewnych okolicznościach mogą nawet obniżać wpływ czynników osobowościowych na konkretne zachowanie jednostki
Rola czynników środowiskowych, biopsychicznych i sytuacyjnych w genezie nieprzystosowania społecznego
Czynniki środowiskowe. Proces socjalizacji dokonuje się poprzez uczestnictwo jednostki w życiu społecznym, w określonych grupach społecznych a jej przebieg uwarunkowany jest wyposażeniem biopsychicznym jednostki, czynnikami środowiskowymi i jej aktywnością. W sytuacji, gdy jednostka nie w pełni realizuje normy, wzory i oczekiwania społeczne mówi się o jej nieprzystosowaniu społecznym.
Zasadniczo wymienia się trzy rodzaje środowisk społecznych wywierających wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Są to środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze.
Rola rodziny. Rodzina jako najwcześniej oddziałujące środowisko socjalizacyjne ma decydujący wpływ na przyszły kształt i strukturę osobowości dziecka. Każda trudność, problem do rozwiązania, to potencjalne ogniwo zagrożenia nieprzystosowaniem społecznym. Występowanie nędzy, ubóstwa, biedy czy takich zjawisk jak chroniczne choroby fizyczne i psychiczne rodziców, alkoholizm, kontakt z grupami lub aktywnością przestępczą są to wręcz klasyczne przykłady czynników zwiększających prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży wychowujących się w tych rodzinach. H. Kołakowska- Przełomiec wymienia cztery główne mechanizmy oddziaływania rodziny na nieprzystosowanie społeczne dziecka. Są to:
1) niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego związana często ze złym pożyciem rodziców, rozbiciem rodziny, konkubinatem, alkoholizmem, niewłaściwym stosunkiem do dzieci.
2) brak dostatecznej opieki nad dzieckiem spowodowany jest często pracą zawodową rodziców, ich niezaradnością życiową lub chorobami.
3) stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych
4) przebywanie dziecka w rodzinie przestępczej o niskim poziomie moralnym.
Również A. Kelm zwraca uwagę na pewne negatywne czynniki wpływające na dziecko w rodzinie. Wśród nich wymienia:
1) pozbawienie opieki (sieroctwo pełne, społeczne, okresowe)
2) brak środków materialnych( całkowicie pozbawiona środków materialnych lub w ciężkiej sytuacji materialnej)
3) brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową obojga rodziców
4) zaburzenia funkcjonalne rodziny( rodzina w rozkładzie, poważne błędy wychowawcze, brak troski o dziecko)
Mówiąc o roli rodziny we wczesnej socjalizacji dzieci i młodzieży należy zwrócić uwagę na zjawisko ich odtrącenia emocjonalnego. K. Pospieszyl i E. Żabczyńska uważają, że dziecko jest odrzucone wówczas gdy: jest niepożądane, rodzice nie mają dla niego czasu, nie interesują się jego problemami, nie udzielają rady ani zachęty, nie dbają o zdrowie, ubiór i naukę. Stosują system surowej kontroli, dotkliwe kary, z cielesnymi włącznie. Grożą wyrzuceniem z domu, umieszczeniem w zakładzie. Są w stosunku do dziecka podejrzliwi, nie ufają mu. Nie włączają go w sprawy rodziny.
Tego rodzaju relacje rodzice- dziecko prowadzą do zachowań agresywnych, a ściślej postaw antyspołecznych, wyrażających się w licznych aktach wrogości wobec innych ludzi, porządku społecznego i przedstawicieli świata dorosłych.
Większość wartości norm i nakazów przyswajana jest na zasadzie uczenia się, naśladowania i modelowania. Gdy brakuje więzi nie ma wówczas warunków do naśladowania pozytywnych wzorów i ich internalizacji. Ograniczone zostają wówczas sterujące funkcje świadomości moralnej.
Rozluźnienie więzów emocjonalnych z rodzicami jest źródłem agresji antyspołecznej i uczucia wrogości, a także ogranicza zdolność opanowywania tego nie akceptowanego społecznie uczucia.
Liczne badania naukowe potwierdzają, że rodzina odgrywa istotną rolę w genezie nieprzystosowania społecznego dziecka. W granicach 20-36 % waha się odsetek rodzin niepełnych, w których wychowują się nieletni przestępcy. Szczególnym zagadnienień są tu samotne matki, kochające nadmiernie swoje dzieci i nie potrafiące zorganizować im właściwych warunków wychowawczych.
Najsilniejszym czynnikiem prowadzącym do wystąpienia objawów nieprzystosowania społecznego jest tzw. alkoholizm rodziców, co znajduje potwierdzenie w danych MEN jak i innych. Nadużywanie alkoholu przez rodziców lub jedno z nich wpływa na zakłócenie życia rodzinnego, obniża poziom materialny rodziny, narusza poczucie bezpieczeństwa domowników. Rodzina wpływa, więc nie tylko bezpośrednio na zachowanie się ale także na obraz własnej osoby dziecka. Młodzież pochodząca z tego typu rodzin wskazuje niski próg odporności na sytuacje pokusy chyba jednak, dlatego że doznała w swym życiu tylu niezawinionych upokorzeń. Rodziny, w których wychowują się dzieci nieprzystosowane społecznie w wielu wypadkach nie zaspokajają wszystkich potrzeb dziecka, nie stwarzają warunków, w których ono pragnie identyfikować się z rodzicami, uznawać ich autorytet. Niekiedy cała rodzina dostarcza dziecku społecznie negatywnego modelu zachowania się.
Rola szkoły. Obok rodziny szkoła jest głównym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka. Tu dokonuje się ważny etap socjalizacji dziecka. Szkoła uczestniczy w przygotowaniu dziecka do życia społecznego. W swej działalności spełnia co najmniej trzy funkcje:
1. Dydaktyczną, polegającą na dostarczaniu wiedzy, kształceniu uzdolnień i zainteresowań.
2. Wychowawczą, obejmując przekazywanie uczniom systemów obowiązujących norm i wartości, kształcenie umiejętności współdziałania z innymi.
3. Opiekuńczą, która polega na zabezpieczeniu prawidłowego rozwoju fizycznego i bezpieczeństwa dziecka oraz organizowania czasu wolnego.
Te trzy aspekty działalności szkoły często poddawane są krytyce. Prawie każdy uczeń rozpoczynający naukę szkolną ma silną motywację do uczenia się i wierzy w osiągnięcie sukcesów. Jednak nie wszyscy uczniowie ten sukces osiągają, a ciągły brak pozytywnym rezultatów prowadzi do sytuacji zagrożenia z różnymi formami reakcji.
Szkoła jest pierwszym, nowym, pozadomowym środowiskiem dziecka. Na jej terenie powstają i ujawniają się różne rodzaje zaburzeń rozwojowych dzieci. Do czynników, które mają wpływ na to, że szkoła może stać się pierwotnym źródłem zaburzeń rozwoju H. Spionek zalicza:
nieprawidłowe warunki życia szkolnego
niedostosowanie do możliwości dziecka system wymagań, nieprawidłowy system ich realizacji
niekorzystne dla procesu dydaktyczno- wychowawczego cechy nauczyciela- wychowawcy.
Wymienione czynniki prowadzące do niepowodzeń szkolnych są przyczyną występowania nieprzystosowania społecznego. Wśród uczniów znajdują się liczne grupy dzieci i młodzieży szczególnie narażone na brak sukcesów szkolnych, a więc w efekcie narażone na nieprzystosowanie społeczne. Te kategorie dzieci i młodzieży napotykają w karierze szkolnej na trudności i nie uzyskawszy pomocy ze strony szkoły i domu ulegają procesowi nieprzystosowania społecznego. Elementarnym jego symptomem są wagary. Nieodłącznym ich składnikiem bywają kradzieże, picie alkoholu, odurzanie się.
Mówiąc o roli szkoły w genezie nieprzystosowania społecznego należy podkreślić wyjątkowo ważną rolę jaką ma do spełnienia nauczyciel zwłaszcza w zapobieganiu i rozpoznawaniu wczesnych form nieprzystosowania społecznego.
Rola grup rówieśniczych. Uczestnictwo dziecka w życiu grupy rówieśniczej stanowi bardzo ważny element procesu jego rozwoju społecznego. Wpływ ten jest większy lub mniejszy w zależności od fazy cyklu życiowego jednostki. Nasila się on wraz z wiekiem dziecka. Uczestnictwo dziecka z żuciu grupy rówieśniczej zaspokaja jego różne potrzeby psychiczne i społeczne. Stanowi również czynnik wychowawczy. F. Znaniecki określa to następująco: Znaczenie grup rówieśniczych jako czynnika wychowawczego zależy od tego, w jakiej mierze przyczyniają się one do urobienia jednostki pod względem społecznym i przygotowania jej do udziału w grupach dorosłych. Szczególną rolę odgrywają grupy pozytywne, które mają dodatni wpływ na swoich członków.
Klasyfikując funkcje grup rówieśniczych można powiedzieć, że grupy:
są silnym, rzeczywistym układem odniesienia normatywnego,
zaspokajają potrzebę przynależności i społecznego uczestnictwa,
stanowią doniosły czynnik socjalizacji jednostki,
pośredniczą w przyswajaniu przez młodzież:
schematów społecznej struktury i nierówności,
norm i wartości regulujących zasady współżycia społecznego,
dopuszczalnych odchyleń od wzorów zachowania uznanych za normalne.
są czynnikiem kontroli społecznej
Wśród grup przestępczych najczęściej spotykane są grupy kradnące, chuligańsko- kradnące i chuligańskie. Długotrwałe przebywanie z dziećmi i młodzieżą w takich grupach powoduje pogłębienie się procesu demoralizacji. W grupie przestępczej dziecko znajduje uznanie i aprobatę. Często odrzucane przez rodzinę i szkołę, tylko w niej może liczyć na „poparcie i zrozumienie”. W działalności profilaktycznej w stosunku do grupy nieletnich zalecane jest wykluczanie czynników , które zmuszają nieletniego do udziału w niekontrolowanej grupie rówieśniczej(szukanie w niej pomocy) oraz organizowanie i rozwijanie grup rówieśniczych pod odpowiednią kontrola np. kół sportowych, kół zainteresowań.
Czynniki biopsychiczne.
D. Wójcik analizując wpływ czynników biopsychicznych przedstawia rolę czynników genetycznych. Omawia również badania dotyczące psychopatii, zaburzeń zachowania związanych z organicznym uszkodzeniem lub schorzeniem ośrodkowego układu nerwowego.
Natomiast K. Ostrowska analizując rolę czynnika biopsychicznego w genezie nieprzystosowania społecznego jednostki wymienia takie czynniki jak: nieprawidłowy układ chromosomów płciowych XY, uszkodzenia i mikrouszkodzenia CUN, nieprawidłowości w układzie endokrynologicznym, poziom inteligencji i wybrane cechy osobowości.
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska swoją uwagę skupiają głównie na czynnikach czysto biologicznych. Wymieniają wśród nich: czynniki genetyczne, cechy związane z funkcjonowaniem układu nerwowego, uwarunkowania endokrynologiczne, konstytucję fizyczną, warunki klimatyczne i porę roku.
D. Wójcik przyjmuje, że zapis genetyczny wyznacza ogólny kierunek rozwoju osobniczego, który jednak w decydującej mierze zależy od wielu sprzężonych ze sobą czynników, wśród których istotną rolę odgrywają wpływy środowiskowe. Można, zatem przyjąć, że „ dziedziczna, wrodzona lub nabyta niepełnowartościowość biopsychiczna jednostki zwłaszcza wychowującej się w niekorzystnych warunkach środowiskowych może spowodować jej gorszą adaptację społeczną i w sposób pośredni przyczynić się do przestępczości”. Jednym z wymiarów osobowości mających wpływ na zachowanie się jednostki jest także poczucie umiejscowienia kontroli.
Poczucie umiejscowienia kontroli. Punktem wyjścia dla opracowania pojęcia poczucia kontroli była teoria społecznego uczenia się J.B. Rottera. Zgodnie z nią jednostka zaspokaja swe potrzeby dzięki różnym zachowaniom instrumentalnym. Natomiast wzmocnienia, które człowiek uzyskuje dzięki danemu zachowaniu, zwiększają jego oczekiwanie, że w przyszłości po podobnym zachowaniu wystąpi również odpowiednie wzmocnienie. Jednak nie cechy sytuacji są tak ważne dla przewidywania zachowania się człowieka, ale sposób jak postrzega on daną sytuację i jakie nadaje jej znaczenie. J.B. Rotter wyróżnił poczucie kontroli wewnętrznej i zewnętrznej.
Z poczuciem kontroli zewnętrznej mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek postrzega wzmocnienia jako szczęście lub przeznaczenie, ale nie uważa go za wynik własnego działania. Natomiast o poczuciu kontroli wewnętrznej mówimy wtedy, kiedy jednostka spostrzega, że osiągane rezultaty są zgodnie z jej własnym postępowaniem, czyli, że zdarzenie jest konsekwencją jej własnego działania lub jej pewnych stałych właściwości. Indywidualne przekonanie o kontroli wzmocnień może determinować działanie.
Umiejscowienie kontroli uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Można wśród nich wymienić: sposób wychowania, kolejność urodzeń i czynniki socjalne.
Działania osób o poczuciu kontroli wewnętrznej są bardziej skuteczne niż działania osób z poczuciem kontroli zewnętrznej. Poczucie kontroli wewnętrznej daje możliwość aktywnego zachowania w każdej sytuacji, podczas gdy poczucie kontroli zewnętrznej wiąże się z biernością i niepodejmowaniem aktywności.
Osoby z poczuciem kontroli wewnętrznej wyżej oceniają swoje możliwości i posiadają wyższą samoocenę, są bardziej odporne na zewnętrzne naciski, polegają głównie na własnych sądach. Jednostki o poczuciu kontroli zewnętrznej uważają, że angażowanie się w jakieś działanie nie ma sensu, bo to, co się zdarzy i tak nie należy od tego działania. Łatwiej ulegają presji, są bardzo wrażliwe na krytykę osób znaczących.
U osób z poczuciem kontroli zewnętrznej stan zagrożenia i objawy nieprzystosowania sa reakcją na spostrzeżenia, że brak jest możliwości wpływania na bieg wydarzeń.
Poczucie kontroli zewnętrznej występuje częściej u pacjentów psychiatrycznych, przestępców, osób nieprzystosowanych społecznie, dzieci z domów dziecka.
Sytuacje pokusy. Do czynników sytuacyjnych, które mają istotny wpływ na poziom przystosowania społecznego jednostki należą sytuacje pokusy. Są to „ sytuacje, w których motywacje pochodne ze standardu wartości wchodzą w konflikt z motywacjami pochodnymi ze standardu korzyści”. Zgodnie z tą definicja powodem ulegania pokusie może być to, że:
osoba posiada słabo zinternalizowane normy lub wartości,
sama sytuacja jest tak silna bodźcowo, że jednostka nie może się powstrzymać mimo wewnętrznych zakazów,
człowiek znajduje wiarygodne usprawiedliwienia dla swojego zachowania
M. Kosewski usprawiedliwieniem nazywa każdy element lub proces poznawczy redukujący dysonans poznawczy wytwarzający się w sytuacji pokusy. Może nim być takie postrzeganie sytuacji, które powoduje, że czyn korzystny, lecz sprzeczny z wartością może łatwo zostać usprawiedliwiony poprzez odwołanie się do składników sytuacji.
Zachowanie się jednostki w sytuacji pokusy jest ściśle związane z samokontrolą. O wystąpieniu samokontroli jako pewnej formy zachowania mówimy wówczas, kiedy ktoś znajduje się w sytuacji wyboru między dwoma wykluczającymi się reakcjami, z których jedna przynosi nagrodę bezpośrednią ale w małej wartości, druga nagrodę odroczoną w czasie, jednak o większej wartości.
Brak możliwości przezwyciężenia pokusy stawia jednostkę nie tylko w sytuacji konfliktu z normami, ale przyczynia się również do wzrostu poziomu frustracji. W konsekwencji te czynniki prowadza do nieprzystosowania społecznego dziecka.