11. WIEK ŚREDNI - OSIĄGNIĘCIA I KRYZYSY
Rozwój społeczny i rozwój osobowości w wieku średnim (Helen Bee)
1. Rodzice i dzieci
Ważnym efektem coraz dłuższego (przeciętnie w krajach rozwiniętych) życia jednostki jest coraz wyższy wiek w którym będzie się utrzymywać kontakty z młodszym i starszym pokoleniem.
Wiek średni funkcja rodzinna zakłada maksimum oferowanego wsparcia oraz odpowiedzialności za podtrzymywanie więzi uczuciowych jest to tzw wiek ściśnięcia (albo wiek pomiędzy)
Statystycznie między wiekiem 40-65 ludzie udzielają więcej pomocy niż jej otrzymują; dzieje się tak w obu kierunkach łańcucha pokoleniowego (tj. pomoc na dzieci i na dziadków)
Badania Gunhildy Hagestad zajmowała się wpływem na życie innych pokoleń; dorośli w średnim wieku wkładają więcej wysiłku podrzucając swe pomysły dzieciom (np. wykształcenie, praca, prowadzenie domu, finanse) niż dziadkom (w ich wypadku jest to `jak groch o ścianę'). Hagestad odkryłą jeszcze że każda rodzina co jakiś czas porusza specyficzny problem podczas rozmów np. finanse, zdrowie, stosunki etc; w tym mężczyźni częściej o finansach, polityce, społeczeństwo, praca a kobiety raczej o relacjach i stosunkach w rodzinie.
a) Opuszczenie domu przez dzieci: „puste gniazdo”.
Pora etapu `puste gniazdo' zależy od momentu narodzin ostatniego dziecka.
Prace Hagestad potwierdzają że rola rodzicielska nie kończy się po wyprowadzce dzieci, lecz nadal oczekuje się od rodziców wsparcia, jednak nie ma to już charakteru tak bezpośredniego jak wtedy gdy dziecko mieszkało w domu. Można zatem powiedzieć, że małżonkowie mają więcej czasu dla siebie.
Generalnie mimo przypuszczeń na temat wzrostu samobójstw i nasilenia występowania depresji wśród kobiet, których dzieci opuściły dom, wyprowadzka dziecka i podjęcie przez nie samodzielnego życia jest opisywane jako pozytywne wydarzenie w życiu (tych matek).
b) „Gniazdo zagracone”: kiedy dorosłe dzieci nie wyprowadzają się z domu.
Dla rodziców w wieku średnim bardziej stresujące jest przeżycie nieudanej wyprowadzki dziecka (lub jej braku) niż opuszczenia domu rodzinnego przez nie.
Dzieci opuszczają dom rodzinny później np. w czasach niepewności ekonomicznej, a także częściej w takich czasach zdarzają się `powroty'.
`zagracone gniazdo' jest sytuacją stresującą ponieważ: może stanowić pogwałcenie oczekiwań rodziców, ich powrót stwarza tzw „nieprogramową zmianę ról” (Leonard Pearlin); występuje renegocjowanie ról rodzinnych (dorośli denerwująsię na dzieci bo późno wracają i nie sprzątają a dzieci czują się urażone za brak szacunku dla ich dorosłości).
Generalnie większość rodzin potrafi wynegocjować przyjazne warunki w takiej sytuacji i jeśli chodzi o wsparcie to rodzice wolą przyjmować je od dzieci z którymi mieszkają niż od dzieci całkowicie samodzielnych.
c) Rola dziadków.
W wieku średnim dochodzi nowa rola - dziadek/babcia. W USA ok. 1/3 dorosłych wchodzi w taką rolę przed 50 r.ż.
Większość dziadków (USA zapewne) widuje się i rozmawia z wnukami regularnie.
Dziadkowie Afroamerykanie i Latynosi mają bliższy kontakt z wnuczętami niż biali.
Rola babci praktycznie zawsze jest większa i bardziej intymna niż dziadka.
Style wg Andrew Cherlin i Frank Furstenberg.
zdystansowany - 29%, rzadkie widywanie się, niewielki wpływ, często odległość miejsca zamieszkania.
towarzyski - 55%, ciepłe, przyjemne związki z wnuczętami,
zaangażowany - 16%, aktywnie zaangażowani dziadkowie w wychowywanie dzieci
Mimo wielu plusów relacji dziadkowie-wnuczęta, wyniki badań mówią że jakość związku z wnuczętami ma niewielki wpływ na ogólne zadowolenie z życia.
d) Opieka nad starzejącymi się rodzicami.
W wieku średnim pojawia się funkcja głównego opiekuna starzejących się rodziców.
10-15% dorosłych w wieku średnim regularnie przez cały czas sprawuje opiekę nad starszymi rodzicami.
Wpływ sprawowanej opieki na opiekuna.
Pogodzenie życia rodzinnego i zawodowego razem z pomocą starzejącym się rodzicom np. chorym na Alzhaimera wymaga naprawdę dużych nakładów energii i finansów.
Rośnie liczba dowodów mówiących że opiekunowie coraz częściej cierpią na depresję i obniża się ich zadowolenie z pożycia małżeńskiego wyniki tego typu nazywa się obciążeniem roli opiekuna.
Dla większości jednak wzorzec skrajnego obciążenia jest rzadki i jest jednak bardziej pozytywny. Dzisiaj oferuje się więcej pomocy rodzicom niż w dawniejszych czasach.
2. Przyjaciele.
Rzadko prowadzone badania nad przyjacielskimi stosunkami ludzi w wieku średnim wskazują na to że liczba tego rodzaju związków w tym okresie jest niższa niż we wczesnej dorosłości.
Laura Carstensen odkryła jednak w swoich badaniach, że liczba kontaktów pomiędzy siedemnastym a pięćdziesiątym rokiem życia spadła, ale bliskość stosunków z najlepszym przyjacielem pozostała na wysokim poziomie. ogólny model Carstensen to „teoria selektywności socjoemocjonalnej” - mówi on że na przestrzeni okresu dorosłości każdy z nas wybiórczo redukuje liczbę zachowań społecznych, zawężając zainteresowania do kilku związków, co ma nacelu maksymalne zwiększenie zysków społecznych i emocjonalnych oraz zminimalizowanie związanego z nimi ryzyka; zachowane związki stają się bliższe; jest ich mniej ale stają się intymne i zażyłe.
3. Praca.
2 paradoksy pracy w wieku średnim - satysfakcja zawodowa osiąga najwyższy poziom mimo braku wielu awansów a drugi to jakość wykonywanej pracy pozostaje wysoka pomimo opisanego spowalniania procesów fizycznych i umysłowych:
a) Satysfakcja zawodowa - pomimo zastoju w rozwoju kariery występuje najwyższy współczynnik tej satysfakcji.
Lois Tamir - z jednej strony wiele osób osiągnęło sukces wcześniej więc ich zadowolenie jest uzasadnione, poza tym osoby w wieku średnim pogodziły się z myślą że raczej już awansu nie dostąpią, więc dochodzą do wniosku że osiągnęli wystarczającą pozycję lub zmieniają oczekiwania i wartości związane z pracą.
Życie zawodowe kobiet nadal pozostaje o wiele bardziej zróżnicowane niż kariera mężczyzn w tym samym wieku.
b) Jakość wykonywanej pracy.
W większości profesji jakość ich wykonania pozostaje wysoka przez cały okres dorosłego życia. Za wyjątki uznaje się zawody gdzie dominującą rolę odgrywa siła fizyczna i krótki czas reakcji.
Paul i Margaret Baltesowie twierdzą że utrzymanie wysokiej produktywności lub jakości wykonania pracy jest możliwe, ponieważ dorośli w obliczu zauważalnej erozji zdolności fizycznych i poznawczych angażują się w proces który Baltesowie nazywają „selektywną optymizacją i kompensacją”, składają się na niego trzy podprocesy:
selekcja - zakłada zawężenie zakresu czynności jak np. skupienie się na głównym zadaniu, zrzucenie większej odpowiedzialności na innych, ewentualnie zaprzestanie bądź ograniczenie pobocznych czynności zawodowych
optymalizacja - zakłada obszerne „ćwiczenia” najpotrzebniejszych zdolności - takie jak dodatkowe treningi, szlifowanie umiejętności, mające na celu utrzymanie ich na poziomie zbliżonym do maksymalnego.
kompensacja - zakłada wykorzystanie pragmatycznych sposobów pozwalających pokonać konkretne trudności, np. silniejsze okulary lub aparaty słuchowe, projektowanie strategii pozwalających uniknąć obciążenia pamięci; akceptowanie zalet i minimalizowanie wad w rozmowie ze współpracownikiem i szefem.
c) Przygotowanie do odejścia na emeryturę.
Dorośli w średnim wieku na rozmaite sposoby zaczynają przygotowywać się do odejścia na emeryturę; często już 15 lat wcześniej wiedzą datę odejścia. Jednym z aspektów tego przygotowania jest stopniowa redukcja wymiaru godzin pracy.
Wraz ze zbliżaniem się do wieku emerytalnego dorośli zaczynają także czynić formalne i nieformalne przygotowania. Rozmawiają z małżonkiem, przyjaciółmi i współpracownikami o możliwości odejścia na emeryturę.
4. Osobowość.
Obniżenie dynamizmu obserwuje się również w badaniach nad strukturą osobowości (tak samo jak w życiu rodzinnym i zawodowym). Miedzy 40 a 65 r.ż. większość ludzi odwraca się od sukcesu, niezależności, asertywności i indywidualizmu, które najwyższe powodzenie osiągają w wieku średnim.
Połowa życia (Piotr Oleś, Charaktery).
Koncepcja kryzysu wieku średniego zakłada że człowiek rozwija się przez całe życie, lecz poszczególnymi jego etapami wiążą się określone zadania: nauka, złożenie rodziny, wychowanie dzieci, praca zawodowa, przekazywanie innym wiedzy i doświadczenia.
Cykl życia wymusza zmiany, a szczególnie trudne jego momentu wymagające głębokiej transformacji koncepcji siebie określane są mianem kryzysów rozwojowych (np. przejście z dzieciństwa do wieku młodzieńczego czy osiągnięcie wieku średniego).
Teorie lokują to zjawisko między 37 a 45 rokiem życia (Erikson, Levinson, Vaillant, Jaques, Gould).
Kryzys pojawia się mimo tego, że okres wieku średniego to okreś największych sukcesów zawodowych, szczytowych możliwości, stabilizacji rodzinnej, powodzenia ekonomicznego, rosnącego autorytetu i wpływu w różnych dziedzinach. Pojawia się on ponieważ młodość odchodzi w cień, zmniejszają się siły, traci się urodę, rozstawnie się z iluzją dokonania czegoś niezwykłego, stres w pracy, zauważalna starość i coraz bliższa śmierć.
Czas jest głównym powodem przeżywania kryzysu środka życia gdyż odciska swe piętno na czynnikach biologicznych, psychicznych, psychospołecznych i losowych.
Kryzys środka życia przejawia się zmianą perspektywy czasowej, urealnieniem śmierci, dokonywaniem bilansu `połowy drogi', przewartościowywaniem ideałów i marzeń, silną motywacją do zmian w życiu pod wpływem presji czasu, dążeniem do pełnej autonomii, samowystarczalności i kształtowaniu indywidualnego stylu życia, poszukiwaniem symbolicznej nieśmiertelności oraz chęcią transformacji koncepcji siebie.
Zmiana perspektywy czasowej polega na tym, że czas widziany dotąd jak „czas od urodzenia” zaczyna się spostrzegać jako „czas jeszcze pozostający do przeżycia” - tak jakby odwrócić klepsydrę.
Urealnienie śmierci - w młodości śmierć jawi się jako abstrakcja. Młody człowiek trwa w poczuciu własnej wszechmocy, zdrowia i sił.
Zaczyna się myślenie „teraz albo nigdy” - czyli silna motywacja do dokonywania zmian pod presją czasu.
Rozpoczyna się poszukiwanie symbolicznej nieśmiertelności - czyli chęć dokonania czegoś znaczącego co pozostanie jako trwała wartość - stawianie sobie pomnika za życia.
Objawy kryzysu środka zycia mogą występować razem, ale możliwa jest również dominacja któregoś lub zastępowanie jednego innym.
Człowiek ma poczucie, że to życie kieruje nim.
Wynika badań kryzysu środka życia pełne są kontrowersji. Niektórzy naukowcy twierdzą że kryzys przechodzą wszyscy (Erikson) a inni że prawie wszyscy (Levinson) a jeszcze inni że większość (Ciernia, Waskel) lub niektórzy (McGill). Są też tacy którzy wątpią w istnienie tego zjawiska ( McCrae, Costa - „there is no midlife” ).
Osobnym problemem jest lęk przed śmiercią i przemijaniem. Jest on tym większy im więcej człowiek ma nie załatwionych spraw z innymi ludźmi - wyrządzone krzywdy, nie wybaczone urazy, złość, żal.
Inna pułapka to tkwienie w bezrefleksyjnym podejściu do życia. Radzenie sobie z przemianami wymaga refleksji i świadomego wprowadzania rozważnych zmian w osobowości i stylu życia.
Syndrom Gauguina (nazwa pochodzi od malarza Paula Gauguina) - miał 35 lat, porzucił pracę w banku i dostanie życie, rozstał się z rodziną i poświęcił malarstwu. Syndrom Gauguina to próba odnalezienia swego autentycznego „ja”, narodzenia się dzięki racjonalnej zmianie środowiska na nowo, poszukiwanie nowej tożsamości, życia na miarę ukrytych pragnień i aspiracji.
Średnia dorosłość. Wiek średni. (Psychologia rozwoju człowieka t.2.)
I Zmiany fizyczne i fizjologiczne.
1. Funkcje czuciowe.
Zmiany te w wieku średnim zachodzą niezauważalnie dla jednostki.
Zmysł wzroku ulega pogorszeniu, obniża się ostrość oraz zdolności akomodacyjne gałki ocznej, zmniejsza się tolerancja na słabe oświetlenie.
Zmysł słuchu - powolne obniżanie wydolności. Spadek zdolności słyszenia dźwięków o wysokiej częstotliwości. Zmiany są zwykle nie spostrzegane ponieważ nie mają większego znaczenia adaptacyjnego.
Zmysł węchu i smaku - wrażliwość smakowa obniża się po 50 r.ż. zmniejsza się liczba kubków smakowych, nie obserwuje się istotnych zmian rozwojowych w zmyśle węchu.
2. Funkcje psychomotoryczne.
Większość badań wskazuje że 10% spadek siły mięśni oraz koordynacji ruchowej odnotowywany w trzeciej dekadzie życia pogłębia się jeszcze bardziej w latach następnych. Zmiany te jednak nie maja poważniejszych konsekwencji dla funkcji psychomotorycznych.
Dominujący obecnie styl życia człowieka w średnim wieku nie zakłada zbytniej troski o kulturę fizyczną i nie sprzyja utrzymywaniu sprawności fizycznej na odpowiednim poziomie. Jest jednak część ludzi która dba o kondycję i utrzymuję ją dzięki treningom na poziomie 20, 30 latka.
3. Ogólny stan zdrowia.
Ogólny stan zdrowia osób w wieku średnim jest na ogół dobry, ale należy pamiętać o dużym zróżnicowaniu indywidualnym - poza tym mają na to wpływ czynniki demograficzne, środowiskowe i kulturowe.
Niekorzystne zmiany fizyczne obserwuje się - spadek ilości krwi pompowanej przez serce, obniżona sprawność nerek, zmniejszone wydzielanie hormonów i enzymów trawiących, słabsza przepona, u mężczyzn przerost prostaty, spadek aktywności seksualnej. Na pierwszy plan wysuwa się problem nadciśnienia.
a) Zdrowie a płeć.
U podstaw różnic leżą czynniki biologiczne i społeczne. U Kobiet poza tym liczą się zjawiska związane z menstruacją, ciążą, przekwitaniem. Kobieta jest bardziej świadoma własnego ciała, jego funkcji i warunków sprawnego działania.
Generalnie mimo tego mężczyźni nie cieszą się lepszym zdrowiem na co wskazuje przybierająca częstotliwość występowania u mężczyzn w wieku średnim liczba chorób układu krążenia.
Kobieta są jednak częściej hospitalizowane choćby z racji rodzenia dzieci. Status zawodowy kobiety ma wpływ na jej postawę wobec zdrowia - pracujące są mniej zaabsorbowane problemami własnego zdrowia i rzadziej korzystają z porad lekarzy niż ich niepracujące koleżanki.
b) Przekwitanie.
Każda kobieta około 50.r.ż. przechodzi przekwitanie. Związane to jest z zaprzestaniem funkcji prokreacyjnych. Klimakterium - okres poprzedzający (2-5 lat) menopauzę w którym zachodzą rozmaite zmiany fizjologiczno-biologiczne - fale gorąca, spadek estrogenu - osteoporoza, zaburzenia układu moczowego.
Niegdyś sądzono że istnieje związek miedzy depresją a menopauzą jednak wiele ostatnich badań wskazuje na to że jeśli depresja nawet pojawia się w okresie przekwitania to jej przyczyny są o wiele bardziej złożone i nie można ich łączyć z biologicznymi procesami leżącymi u podstaw klimakterium.
Mężczyźni w drugiej połowie wieku wykazują zmniejszoną aktywność seksualną, wzrasta prawdopodobieństwo impotencji.
II Rozwój zaangażowania w pracę zawodową.
W wieku średnim pozycja zawodowa jest zwykle optymalna - status materialny, sytuacja finansowa, władza, autorytet i satysfakcja z wykonywanej pracy.
Wiek średni jest okresem najważniejszych osiągnięć zawodowych.
U podstaw ewentualnych kryzysów związanych z pracą zawodową leży rozbieżność między oczekiwaniami wobec zawodu a wykonywaną pracą.
1. Stres w pracy.
Zadowolenie z wykonywanej pracy koreluje z długością życia i jest podstawą zadowolenia z życia.
Wypalenie zawodowe - wyczerpanie emocjonalne, poczucie utraty możliwości wykonywania zawodu w sposób efektywny i zaangażowany. C. Malash próbowała opisać jego socjologiczne i psychologiczne aspekty - długotrwały stres prowadzi stopniowo do wystąpienia objawów wypalenia - zmęczenie, bezsenność, bóle głowy, brzucha, nadużywanie alkoholu. 3 fazy wypalenia zawodowego:
faza wyczerpania emocjonalnego
faza depersonalizacji
faza braku poczucia własnych osiągnięć.
Brak umiejętności radzenia sobie ze stresem jest przyczyną wypalenia zawodowego a nie sam fakt długotrwałego stresu.
2. Pozbawienie pracy.
Jeden z najważniejszych czynników wywołujących stres w wieku średnim - utrata pracy.
Ważne czynniki to stabilność finansowa i jeszcze bardziej psychologiczne konsekwencje utraty pracy takie jak zaniżona samoocena czy poczucie własnej wartości bezrobotnego.
Ludzie którzy posiadają dodatkowe źródła dochodów lepiej radzą sobie z takimi sytuacjami, duże znaczenie ma także wsparcie ze strony rodziny lub przyjaciół. Ważna jest także indywidualna interpretacja takiej sytuacji np. można to postrzegać jako okazję do zdobycia nowych doświadczeń.
3. Zmiana pracy.
Motywy do zmiany pracy są bardzo różne a motywacja finansowa zwykle nie jest dominująca.
4. Osiąganie mistrzostwa.
Ludzie w sporadycznych przypadkach tylko stają się ekspertami w dwóch lub w większej liczbie profesji.
Tym co wyróżnia mistrzów określonej profesji nie jest wysoki poziom rozwoju zdolności umysłowych ale raczej szczególny poziom kompetencji w zakresie umiejętności specyficznych treściowo i sprawności umysłowych związanych z wykonywanym zawodem.
Znawstwo (ekspertywność) umożliwia kompensację spadku wydolności (szybkości, tempa) elementarnych procesów przetwarzania informacji, który obserwuje się w wieku średnim.
Np. w szachach liczy się tzw. wiedza faktualna i proceduralna.
Charness - wiek wyraźnie koreluje z rozwojem systemów wiedzy eksperckiej.
III Aktywność w społecznych rolach rodzinnych.
1. Fazy życia rodzinnego.
W okresie średniej dorosłości można zaobserwować istotne zmiany w rolach jakie rodzice podejmują wobec dorastających dzieci, a także w stosunkach z własnymi starzejącymi się rodzicami.
Autorytet rodziców przestaje być jedynym punktem odniesienia dla pytań, problemów i niepokojów jakie przeżywają dzieci.
Podstawowym zadaniem przed jakim stają rodzice to zaakceptowanie zwiększonej potrzeby autonomii, eksplorowania świata i niezależności dorastających dzieci, a jednocześnie zaspokojenie w dalszym ciągu potrzeby pomocy i wsparcia.
Kryzys wieku średniego.
Faza „opuszczonego gniazda”.
2. Opieka nad starzejącymi się rodzicami.
Więzi rodzinne stają się silniejsze. Klimat emocjonalny, ajki stwarzzają dzieci zależy w pewnej mierze od stanu zdrowia rodziców - gdy jest on zły, dzieci częściej żywią uczucia negatywne.
Częściej rolę opiekuna podejmują córki: kobiety zamężne, zdrowe, mające własne 5-18letnie dzieci, te, które mają tylko jedno z rodziców, króte mieszkają bliżej.
IV Zmiany w czynnościach poznawczych.
Starzejący się ludzie wcale nie muszą wykazywać regresu jeśli chodzi o możliwości intelektualne.
Ukryte zdolności - poziom wykonania zadań będący efektem rozwoju lub długotrwałego treningu zdolności mierzonych za pomocą testu.
1. Badania nad rozwojem inteligencji.
W badaniach poprzecznych (porównujących ludzi należących do różnych grup wiekowych, badanych w tym samym czasie) najwyższy poziom wykonania zadań nasyconych głównie czynnikiem inteligencji płynnej przypada zazwyczaj na okres adolescencji. Potem następuje coraz wyraźniejszy spadek spowodowany nieuniknionymi procesami starzenia się i atrofii strukturo centralnego układnu nerwowego.
początki obniżania się poziomu wykonania testów mierzących inteligencję skrystalizowaną pojawiają się dopiero w późnym wieku średnim i starości.
Wyniki badań podłużnych (przy udziale tej samiej grupy osób badanych, reprezentującą tę samą grupę wiekową w trakcie dwóch lub większej ilości badań rozłożonych w czasie) nad inteligencją - w wieku średnim nieznaczny regres w przypadku inteligencji płynnej natomiast brak tendencji regresywnej w przypadku inteligencji skrystalizowanej.
2. Badania sekwencyjne Schaiego
wykazał on, że o starzeniu się możemy mówić jedynie w odniesieniu do inteligencji płynnej, ale dopiero pod koniec wieku średniego (55-60.r.ż.) a regresja ta przyjmuje istotne rozmiary w późnej starości (po 80.r.ż.).
wykazał on również że podstawową przyczyną związanych z wiekiem różnic w poziomie inteligencji nie jest wiek badanych, który ma znaczenie marginalne - rozchodzi się o różnice generacyjne - procesy względnego starzenia się inteligencji. Przeciętny poziom inteligencji dla określonej generacji zostaje na przestrzeni życia w zasadzie niezmienny, przy coraz wyższym przeciętnym poziomie inteligencji w każdej następnej generacji.
stwierdził też że wraz z wiekiem wzrasta indywidualne zróżnicowanie wyników - u podstaw leży stan zdrowia badanych, cechy ich osobowości oraz preferowany typ aktywności. Aktywność sprzyjająca zdobywaniu różnorodnych doświadczeń, motywacja wzmacniają ćwiczenie i utrzymywanie sprawności intelektualnej oraz dobre zdrowie korelują z brakiem spadku poziomu inteligencji w wieku średnim, a nawet późnej dorosłości.
3. Badania eksperymentalne nad rozwojem myślenia
w wieku średnim stopniowo obniża się szybkość wydajność i zakres przetwarzania informacji przy niezmienionej strukturze przetwarzania.
W badaniach nad uwagą okazało się że najwyraźniejsze ubytki związane z wiekiem pojawiają się w warunkach utrudnienia przetwarzania informacji jednak czynnik doświadczenia i praktyki w dużym stopniu niweluje różnice związane z wiekiem.
Badania nad pamięcią - spadek poziomu wydolności w zakresie wielu podstawowych procesów pamięciowych. Ludzie starsi gorzej zapamiętują i analizują treści pamięci bezpośredniej. Procesy umożliwiające dostęp do pamięci długotrwałej przebiegają także o wiele wolniej.
4. Natura rozwoju poznawczego w dorosłości.
8 tez Baltesa n/t inteligencji:
przeciętny poziom ukrytych możliwości rozwojowych cechuje stabilizacja aż do późnych lat życia
pewne wymiary inteligencji wykazują istotne obniżanie się poziomu wydolności w wieku dojrzałym
w wielu przypadkach obserwuje się rozwój zdolności intelektualnych aż do późnego wieku dojrzałego
wraz z wiekiem zmienia się w sposób zasadniczy struktura i treść celów oraz zadań życiowych; nabywanie i rozwijanie szkolnego typu umiejętności staje się coraz mniej przystosowawcze; funkcje adaptacyjne łączą się z koniecznością rozwiązywania problemów związanych życiem rodzinnym, pracą i aktywnością społeczną
rozwój w wieku dojrzałym cechuje się wysokim stopniem zróżnicowania interindywidualnego zatem istotą rozwoju inteligencji w tym okresie jest jej indywidualizacja
obserwowany w badaniach poprzecznych pozornie związany z wiekiem proces obniżania się możliwości intelektualnych ma w dużej mierze generacyjne i środowiskowo-społeczne uwarunkowania
proces starzenia się funkcji biologicznych cechuje się wzrastającą podatnością na zmiany o charakterze patologicznym, obniżoną zdolnością adaptacji do zmian środowiska, obniżaniem się maksymalnych poziomów wydolności tych funkcji - ważną psychologiczną konsekwencja tych zjawisk jest problem ich zaakceptowania
ponieważ istnieją możliwości kompensowania regresywnych zmian biologicznych, podejmowane przez dorosłych wysiłki zmierzające w tym celu mogą zapewnić stan subiektywnej optymalizacji funkcjonowania inteligencji.
5. Inteligencja a mądrość.
Mądrość najlepiej wyraża naturę inteligencji człowieka dorosłego (czego nie robią podejścia psychometryczne).
Mądrość wyraża się w dziedzinach aktywności umysłowej które są wyrazem indywidualizacji rozwoju. Poza tym wymaga długotrwałego obejmującego wiele alt treningu a więc może być badana ze względu na maksymalne poziomy wydolności.
Mądrość - jest wiedzą odnoszącą się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych, składających się na tzw. Pragmatykę życia. Wiedza ta tworzy się i ugruntowuje w oparciu o wzrastające wraz z wiekiem doświadczenie w ich rozwiązywaniu. Ma dwojaki charakter:
wiedza faktualno-proceduralna dotycząca ważnych problemów i zadań życiowych oraz procedur ich rozwiązywania.
wiedza ewaluatywna - dzięki której człowiek może trafnie rozpoznać i ocenić znaczenie rozmaitych dylematów życiowych ze względu na własny rozwój; wiedza ta jest podstawą do formułowania sądów będących wyrazem mądrości.
Podsumowując Baltes definiuje mądrość jako zdolność do formułowania sądów będących wyrazem mądrości. Zdolność tę cechuje:
znawstwo kwestiach życiowych,
wiedza o wartości i znaczeniu dla dalszego rozwoju kwestii życiowych,
zwracanie uwagi na istotną rolę i znaczenie kontekstu, rozmaitych okoliczności
deklarowana niepewność w fazie definiowania i rozwiązywania problemu (kompleksowość, względność, trudność )
dobry/istotny/skuteczny sąd określający jak należy postąpić w sytuacji mającej istotne znaczenie dla dalszego rozwoju człowieka.
6. Znaczenie wyników badań nad rozwojem inteligencji w edukacji ludzi dorosłych.
Wraz z wiekiem dorosłych spada prędkość przetwarzania informacji, czas reakcji obniża się.
Istnieje obiektywna konieczność dostosowania struktur systemu kształcenia do nowych celów i zadań jakie wyłaniają się we współczesnym świecie w związku ze zmianami technologicznymi, cywilizacyjnymi i edukacyjnymi.
Powinno się tworzyć warunki umożliwiające ludziom dorosłym uczenie się.
Nauczanie dorosłych powinno mieć charakter raczej zindywidualizowany i koncentrować się przede wszystkim na reorganizowaniu i doskonaleniu nabytych wcześniej sprawności i systemów wiedzy, w mniejszym zaś stopniu na kształtowaniu zupełnie nowych.
V Zmiany nastawienia wobec świata i siebie.
1. Zmiany autopercepcji
Zmiany nastawienia wobec siebie i świata w wieku średnim stały się przedmiotem klasycznych teorii rozwoju - Jung, Erikson.
Wg. Junga normalny rozwój osobowości w wieku średnim obejmuje dwa cele:
1. sfinalizowanie fazy indywiduacji - zakłada ujawnienie, integrację oraz zrównoważenie wszystkich składowych psychiki człowieka (w przypadku np. kobiet początkowo przez długi czas dominuje archetyp kobiecości a potem stopniowo ujawnia się i zyskuje na znaczeniu ukryty dotychczas archetyp męskości - z tego powodu kobiety w wieku średnim przywiązują większą wagę do problemów związanych z pracą i są bardziej asertywne a mężczyźni kierują uwagę na uczucia i emocje oraz związki w rodzinie).
2. wejście w kolejną fazę rozwoju osobowości - fazę transcendencji - umożliwia ona rezygnację z dążeń młodości, zdobycie wglądu w istotę człowieczeństwa oraz osiągnięcie świadomości życia w jedności z całym światem i w zgodzie z prawami natury.
Jung dostrzegał wiele potencjalnych przeszkód w procesie indywiduacji; w pewnym sensie odkrył teoretyczne podstawy o nieuchronności wieku średniego.
Erikson ujmuje wiek średni jako jeden z ośmiu etapów w życiu każdego człowieka. Pomyślne rozwiązanie zadań związanych z tym okresem życia zależy od tego jak zostały rozwiązane zadania właściwe poprzednim etapów. Ryzys w rozumieniu Eriksona oznacza zadanie przekazania własnego dziedzictwa, wiedzy i koncepcji świata następnym pokoleniom.
2. Kryzys środka życia.
Określenie kryzys wieku średniego zostało pierwotnie użyte przez E Jaquesa (1993) na oznaczenie momentu, w którym ludzie uświadamiają sobie realność własnej śmierci oraz następują zmiany w subiektywnej perspektywie czasu.
Przyjmuje się że kryzys wieku średniego przejawia się w obawie o przyszłość, nieumiejętności cieszenia się czasem wolny,, przekonaniu o pogarszającym się zdrowiu, negatywnej ocenie pożycia małżeńskiego oraz pracy, stresie związanym z koniecznością opieki nad starzejącymi się rodzicami.
Wg Levinsona istotnym problemem ludzi we wczesnej dorosłości jest obarczone niepokojem i niepewnością wejście w drugą połowę życia, jakie ma miejsce w wieku średnim - dla wielu oznacza to kryzys. Jego zdaniem to przejście może być łagodne, lecz gdy cechuje się istotnymi zaburzeniami autopercepcji, samooceny, poczucia sensu życia, czy nawet zachowania - mówi się o kryzysie wieku średniego.
3. Rozwój perspektywy biograficznej.
Współczesne koncepcje rozwoju osobowości w dorosłości zwracają uwagę na to że człowiek jest w dużej mierze odpowiedzialny za swój rozwój, jest jego podmiotem.
Koncepcja rozwoju perspektywy biograficznej A. Niemczyńskiego przedstawia proces konstrukcji kryteriów oceny sytuacji i zadań przez jednostkę ze względu na ich znaczenie dla indywidualnego rozwoju człowieka.
Trzy poziomy obejmującego trzy kolejne stadia:
poziom personalizacji - określenie przez podmiot własnego miejsca w świecie ludzkich zadań i dążeń. Jednostka dokonuje tego przez indywidualną syntezę społecznie określonych i abstrakcyjnych form ludzkich zadań i dążeń. Jest to podstawą kształtowania się poznawczo-motywacyjnego centrum w organizacji zachowania człowieka.
poziom dopełnienia osobowości konstrukcji - zintegrowanie podmiotowej struktury ludzkich zadań i dążeń jednostki z przebiegiem procesów społecznych. Proces ten dokonuje się przez indywidualną syntezę społecznie określonych zasobów a) spostrzegania sensu zdarzeń w świecie b) orientowania się na wartości idealne c) działania dla realizacji tych wartości
poziom eksternalizacji i finalnej integracji osobowości - czyli potwierdzenie wartości indywidualnej syntezy ludzkich zadań i dążeń oraz sposobów ich realizacji przez produktywne i twórcze uczestnictwo w procesach społecznych. Pojawienie się rzeczywistej aktualizacji własnej osobowości w określonym kontekście społeczno-historycznym.
można przyjąć że tym co się zmienia i rozwija wraz z wiekiem jest szczególna forma ewaluacji biograficznej jakiej poddawane są sytuacje i problemy biograficzne z dziedziny określonej przez Baltesa jako pragmatyka życia.
Wg Niemczyńskiego istotą rozwoju osobowości jest osiąganie przez człowieka coraz większej autonomii oraz finalnej afirmacji konkretnego kształtu własnego życia oraz życia człowieka w ogóle.
Osobowość wg Niemczyńskiego jest fenomenem który można usytuować między jednostką a społeczeństwem. Ma ona charakter indywidualny, osobisty i aspołeczny a z drugiej strony jest społeczna, kolektywna i apersonalna.
Wg M. Olejnika można powiedzieć ze istotą rozwoju mądrości w dorosłości jest rozwój perspektywy biograficznej.
Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych? (A. Brzezińska).
Wprowadzenie.
Środkowa dorosłość rozciąga się od 35/40 do 60/65.r.ż. Wiek ten definiowany jest jako czas między młodością starością.
USA rok 2000 - 74 miliony ludzi miedzy 40 a 60.r.ż. co stanowiło około 27% populacji i oznacza 6% wzrost w porównaniu z poprzednią dekadą.
Środkowa dorosłość jako faza cyklu życia jest rezultatem zmian biologicznych i społecznych.
Cechą charakterystyczną tego okresu jest duża indywidualizacja ścieżek rozwoju.
Dla przebiegu tej fazy mają znaczenie trzy grupy czynników:
genetyczne, warunkujące zmiany biologiczne
oddziaływanie społeczne czyli to czego oczekują od nas i jak postrzegają nas inni ludzie, zarówno młodsze jak i starsze generacje
własna aktywność (fizyczna, poznawcza, dbałość o zdrowie i wszechstronny rozwój)
Główne obszary zmian w okresie środkowej dorosłości.
Zmiany fizyczne - pierwsze oznaki starzenia się, problem z czytaniem bez okularów, etc.
Podstawowe zadania okresu średniej dorosłości związane z akceptacją zmian biologicznych:
- zaakceptowanie i przystosowanie się do zmian zachodzących w
funkcjonowaniu i wyglądzie własnego ciała.
- zmiana nawyków żywieniowych w związku ze zmianami zdrowia w
końcowym okresie tej fazy
- zmiana form aktywności i sposobów spędzania wolnego czasu
- opanowanie nowych sposobów dbania o swój stan zdrowia, kondycję i
komfort,
Stopniowe zmiany w zakresie funkcjonowania narządów zmysłów.
Stopniowe pogłębianie się spadku siły mięśni i koordynacji ruchowej. Może to być kompensowane przez dbanie o kondycję.
Klimakterium (opisane wcześniej). 80% kobiet doświadcza ostatniej miesiączki między 45 - 55.r.ż. U polek menopauza występuje ok. 50 - 51.r.ż. Przekwitanie zamyka okres prokreacyjny rozpoczynający się pokwitaniem, czyli dojrzewaniem.
Andropauza u mężczyzn - zaburzenia erekcji, impotencja, uderzenia gorąca, problemy ze snem, uczucie stałego zmęczenia, pogorszenie samopoczucia wskutek spadku testosteronu. Andropauza ma przebieg łagodniejszy niż menopauza.
Jeśli chodzi o zmiany w funkcjonowaniu poznawczym to w okresie średniej dorosłości nie występuje pogorszenie. Jeśli chodzi o kompensację to występuje:
automatyzacja - brak pełnego uświadomienia sobie wiedzy i procesów leżących u podstaw przetwarzanych informacji co pozwala zaoszczędzić uwagę
inny jakościowo sposób myślenia - łatwość aktualizowania potrzebnych informacji i dostrzegania prawidłowości, precyzja w konceptualizacji problemów
uwarunkowanie doświadczeniem - rozwój systemów wiedzy eksperckiej pozostaje w związku z wiekiem i zgromadzonym doświadczeniem
specjalizacja - szczególny poziom kompetencji w zakresie umiejętności specyficznych dla dziedziny w której dana osoba jest ekspertem.
Zadania rodziców znajdujących się w okresie środkowej dorosłości:
zaakceptowanie dorastania własnych dziedzi, podejmowanych przez nie decyzji, coraz większego stopnia niezależności od rodziców
ustalanie nowej jakości relacji rodzic-dziecko, zmiana na układ bardziej partnerski
wspieranie dzieci debiutujących w nowych rolach dorosłych, pomaganie im w stawaniu się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi dorosłymi
akceptacja związków partnerskich swoich dzieci
uczenie się i akceptowanie faktu korzystania z różnych form pomocy udzielanej przez dzieci
zadania związane z towarzyszeniem starzejącym się rodzicom:
zaakceptowanie pogarszającego się stanu zdrowia rodziców, ich słabnących sił fizycznych
udzielanie wsparcia: materialnego i psychicznego
opiekowanie się rodzicami i pielęgnowanie ich
radzenie sobie ze stratą rodziców
długofalowe konsekwencje śmierci rodziców dla osoby w okresie środkowej dorosłości - przygotowanie do własnej śmierci; zmiana statusu na bycie najstarszą osobą w rodzinie; utrata ważnego źródła emocjonalnego wsparcia; świadomość że nie można już wrócić do rodzicielskiego domu;
zmiana relacji ze współmałżonkiem (partnerem życiowym) oraz podstawowe zadania związane z rolami małżeńskimi w okresie wieku średniego:
ustalenie swojego miejsca i terytorium w relacjach z partnerem
dbanie o własne poczucie bezpieczeństwa i jednocześnie o poczucie autonomii w relacjach z partnerem
ustalenie nowej jakości relacji
poradzenie sobie z problemem pustego gniazda
odnalezienie nowych form aktywności dla siebie
pomoc partnerowi w odnalezieniu nowych form aktywności ważnych dla niego
odkrycie wspólnych dla siebie i partnera form aktywności
podstawowe zadania związane z aktywnością zawodową w wieku średnim:
osiągnięcie i utrzymanie odpowiedniego ekonomicznego standardu życia
poszerzanie swoich kwalifikacji w celu osiągnięcia poczucia mistrzostwa
radzenie sobie ze zwiększającą się odpowiedzialnością zawodową w związku z zajmowaniem najwyższych stanowisk
przygotowanie swoich następców i wspieranie ich w stopniowym osiąganiu większej samodzielności i niezależności od siebie - szefa, tutora, mentora
w końcowej fazie przygotowanie do odejścia na emeryturę.
Etapy wypełniania ról człowieka dorosłego:
wchodzenie w rolę - R. Kwaśnica nazywa ten etap stadium przedkonwencjonalnym (odwołuje się do rozwoju moralności)
faza orientacyjna - zdobywanie podstawowych informacji dotyczących przepisu roli i warunków jej wypełniania, rozpoznawanie oczekiwań i wymagań nakładanych przez otoczenie
faza poznawcza - uczenie się głównie przez naśladowanie innych w ich wypełnianiu roli,
pełna adaptacja do roli - na tym etapie jednostka w pełni akceptuje przepisy własnej roli i dąży do jak najlepszego sprostania obowiązującej konwencji; jest świadoma konwencjonalnych reguł postępowania, ale te uzasadnienia nie pochodzą od niej - zostały przejęte od otoczenia.
faza adaptacji - sprawniejsze i efektywniejsze realizowanie przepisu roli na podstawie adekwatnego wykorzystania wiedzy i umiejętności zdobytych na pierwszym etapie
faza innowacji - jednostka zaczyna wprowadzać zmiany do przepisu roli, jednak tylko w ramach rozpoznaniem przez nią obowiązującej konwencji roli - R. Kwaśnica określa to stadium jako konwencjonalne.
twórcze przekraczanie roli - pełna akceptacja siebie jako osoby autonomicznie zarządzającej swoim życiem i odpowiedzialnej za nie. W tej grupie są dorośli zajmujący najwyższe stanowiska i urzędy.
faza twórczej adaptacji - jednostka w sposób twórczy i bardzo zindywidualizowany posługuje się posiadaną wiedzą i umiejętnościami oraz wcześniej zdobytym doświadczeniem.
Faza samorealizacji - innowacje mają charakter radykalny. R. Kwaśnica określa to jaki stadium postkonwencjonalne. Jednostka wykracza poza obowiązującą konwencję, a zachodząca zmiana ma charakter transformacji.