Tytuł pakietu: Zarządzanie własnością intelektualną

Grupa tematyczna: Innowacyjność

Autor pakietu: ConsulTriX Krystyna Górak

Data opracowania: 02/12/2007

1. Co to jest własność intelektualna?

Własność intelektualna rozumiana jest jako zasoby wiedzy jawnej, chronionej prawem, będącej w posiadaniu przedsiębiorstwa (patrz pakiet: „Własność intelektualna (ochrona i rodzaje praw)”). W świetle polskich uregulowań prawnych, pod pojęciem własności intelektualnej należy rozumieć prawa związane z działalnością intelektualną w dziedzinie literackiej, artystycznej, naukowej  i przemysłowej, obejmujące:

• prawo autorskie i prawa pokrewne z prawami autorskimi,

• prawa do baz danych,

• prawo własności przemysłowej dotyczące: wynalazków, wzorów użytkowych i wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych.

Własność intelektualna stanowi istotny element kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, który w gospodarce opartej na wiedzy (GOW) uznawany jest za ważne źródło przewagi konkurencyjnej, mające coraz większy wpływ na wartość rynkową przedsiębiorstwa (patrz pakiet: „Wycena własności niematerialnej w przedsiębiorstwie”).

2. O czym decyduje strategia zarządzania własnością intelektualną?

W gospodarce opartej na wiedzy (patrz pakiet: „Co to jest innowacyjność?”) wiedza, czyli cały dorobek intelektualny przedsiębiorstwa jest jego strategicznym zasobem i pierwszoplanowym czynnikiem produkcji. Dlatego zarządzanie wiedzą chronioną należy traktować jako element zarządzania wiedzą w ogóle i zarządzania strategicznego w przedsiębiorstwie.

Zarządzanie wiedzą chronioną można przedstawić jako podporządkowane strategii danego przedsiębiorstwa, uporządkowane systemowo, zespoły działań zorientowane na (Rysunek 2.1) [1]:

• identyfikację wiedzy podlegającej i/lub mogącej podlegać ochronie,

• ocenę zdolności ochronnej wiedzy przeznaczonej do ochrony,

• ocenę celowości ochrony,

• uzyskiwanie ochrony,

• korzystanie z systemów ochrony wiedzy,

• ocenę wykorzystania wiedzy chronionej i informacji o ochronie wiedzy,

• kreowanie wiedzy z wykorzystaniem informacji o ochronie wiedzy.

Identyfikacja wiedzy powinna być przeprowadzona dla pełnych zasobów wiedzy, to znaczy nie tylko tej wiedzy, którą przedsiębiorstwo wykorzystuje, ale również tej, która nie jest wykorzystywana. Identyfikacja polega na:

• inwentaryzowaniu posiadanej wiedzy chronionej,

• dokonaniu wyboru rozwiązań i oznaczeń, które powinny podlegać ochronie w drodze rejestracji,

• wskazaniu rodzaju proponowanej ochrony dla rozwiązań i oznaczeń,

• wskazaniu rozwiązań i utworów, które powinny stanowić wiedzę utajnioną.

Rysunek 2.1 Model zarządzania wiedzą chronioną

Źródło: Kotarba W. „Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005.

Po zidentyfikowaniu wiedzy podlegającej ochronie oraz wiedzy, która potencjalnie nadaje się do ochrony, kolejnym etapem zarządzania własnością intelektualną powinna być:

• ocena celowości utrzymania ochrony wiedzy chronionej

Celem tej oceny jest ustalenie, na ile dalsza ochrona wiedzy dotychczas chronionej jest zasadna, przede wszystkim z punktu widzenia jej aktualności i przydatności dla przedsiębiorstwa. Przy dynamicznym postępie nauki i techniki naturalną cechą wiedzy jest jej szybka dezaktualizacja i z tego powodu może się okazać, że lepiej pozyskać dla przedsiębiorstwa nową wiedzę, niż ponosić koszty ochrony wiedzy mało przydatnej.

• ocena zdolności ochronnej wiedzy potencjalnie przeznaczonej do ochrony oraz ocena celowości ochrony

Ocena zdolności ochronnej powinna wyjaśnić kwestię, czy wiedza przeznaczona do ochrony spełnia określone prawem kryteria, warunkujące możliwość uzyskania ochrony (patrz pakiet: „Jak zarejestrować wynalazek/wzór przemysłowy/znak towarowy w celu uzyskania ochrony?”). Ocena celowości ochrony wiedzy ma dać odpowiedź na pytanie, na ile uzyskanie ochrony przysporzy przedsiębiorstwu określonych korzyści. Na tym etapie należy również podjąć decyzję o wyborze rodzaju ochrony.

Kolejnym etapem zarządzania wiedzą chronioną jest uzyskiwanie ochrony. Metody ochrony własności intelektualnej przedsiębiorstwa mogą być dwojakie (patrz pakiet: „System ochrony własności intelektualnej (w tym: ochrona patentowa oraz jak korzystać z usług rzecznika patentowego)”:

• uzyskanie prawa wyłącznego zgodnie z Ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Ustawą o ochronie baz danych i Prawem własności przemysłowej, m.in.: autorskich praw majątkowych do utworów i baz danych będących utworami, patentów na wynalazki, praw ochronnych na wzory użytkowe i znaki towarowe oraz praw z rejestracji wzorów przemysłowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych,

• uznanie dóbr niematerialnych firmy jako wiedzy utajnionej, nie podlegającej ochronie prawnej. Uznanie dóbr niematerialnych firmy jako wiedzy utajnionej przedsiębiorstwa wymaga jednak takiego zabezpieczenia, by chronione informacje nie dostały się do konkurencji.

Decydując o wyborze metody ochrony własności intelektualnej przedsiębiorstwa należy kierować się przede wszystkim celem tej ochrony - czy firma zamierza wyłącznie sama produkować określone produkty, czy chce pobierać opłaty z tytułu udzielanych licencji lub zamierza sprzedać uzyskane wcześniej prawa. Przedsiębiorstwo uzyskując prawa wyłączne na określony produkt czy technologię ma zagwarantowaną możliwość:

• produkowania chronionego produktu, jego promocji i sprzedaży,

• udostępniania chronionych dóbr innym podmiotom w drodze udzielania licencji,

• odsprzedaży praw do dóbr innym podmiotom.

Wyłączne prawa ochronne są jednak ograniczone:

• czasowo (w przypadku patentu jest to 20 lat), a po okresie objętym ochroną właściciel ma obowiązek udostępnienia własnego rozwiązania innym podmiotom; ograniczeniom czasowym nie podlegają jedynie znaki towarowe i oznaczenia geograficzne oraz osobiste prawa autorskie,

• terytorialnie - obowiązują tylko w tych krajach, w których przedsiębiorstwo te prawa uzyskało.

Element Korzystanie z ochrony wiedzy zawiera w sobie dwa zróżnicowane obszary problemów [1]. Pierwszy to korzystanie z wiedzy chronionej w rozumieniu korzystania z przywilejów, jakie daje ochrona wiedzy - korzystanie z monopolu na tę wiedzę. Drugi obszar to korzystanie z systemów ochrony wiedzy, w tym korzystanie z informacji o ochronie wiedzy, które są udostępniane do powszechnej wiadomości, np. z informacji patentowej (patrz: punkt 3).

Ocena wykorzystania wiedzy chronionej obejmuje kompleksową ocenę wiedzy będącej własnością przedsiębiorstwa oraz wiedzy chronionej spoza przedsiębiorstwa. Kompleksowość oceny polega na tym, że powinna ona objąć wszystkie możliwości, jakie tworzą systemy ochrony wiedzy, w tym metody, techniki i narzędzia korzystania z informacji patentowej.

Kreowanie wiedzy w przedsiębiorstwie powinno być realizowane z wykorzystaniem możliwości, jakie dają systemy ochrony wiedzy. Na tym etapie należy zdecydować, co jest dla firmy bardziej opłacalne - prowadzenie własnych inwestycji badawczo-rozwojowych zmierzających do powstania nowatorskiego rozwiązania lub nowego produktu, czy kupno licencji lub praw wyłącznych na produkt lub technologię, które już istnieją na rynku. Czasami korzystanie z rozwiązań już istniejących na rynku jest bardziej opłacalne, niż prowadzenie własnych prac i badań nad nowym produktem. Możliwe jest to poprzez:

• uzyskanie licencji upoważniającej do korzystania z rozwiązań chronionych, w zamian za odpowiednie wynagrodzenie,

• kupno majątkowych praw autorskich, patentu, praw ochronnych lub praw z rejestracji od ich właściciela.

Umiejętne korzystanie przez przedsiębiorców z systemu ochrony własności intelektualnej powinno stać się dla nich zachętą do podejmowania działań innowacyjnych i twórczych. Przystępując do takich działań w firmie należy:

• przeprowadzić analizę głównych trendów i kierunków rozwoju przedsiębiorstw wiodących w danej branży,

• zbadać stan wiedzy tak, by nie powielać już istniejących na rynku rozwiązań,

• sprawdzić stan ochrony opatentowanych wcześniej rozwiązań, aby nie naruszyć praw ich właścicieli.

Realizacja strategii zarządzania własnością intelektualną może przebiegać różnie, w zależności od przyjętej struktury organizacyjnej w przedsiębiorstwie. Należy jednak przestrzegać określonych zasad [2]:

1. Wszyscy pracownicy, bez względu na stanowisko, powinni wiedzieć, że własność intelektualna stanowi kluczową wartość firmy. Należy wykorzystać wszelkie okazje, by zwracać na to uwagę. Można też przeprowadzać szkolenia i rozpowszechniać informacje na ten temat: broszury, plakaty lub ulotki.

2. W firmie powinno być utworzone stanowisko lub dział, który będzie monitorował sprawy z zakresu własności intelektualnej i gromadził na ten temat dane, a także gromadził informacje z rynku. Zarząd firmy powinien otrzymywać co najmniej raz w roku raporty od osób odpowiedzialnych za przydzielone zadania. Zamiast tworzyć specjalne stanowisko lub dział w firmie, można zadania z zakresu ochrony własności intelektualnej zlecić kancelarii rzecznika patentowego (patrz pakiet: „System ochrony własności intelektualnej, w tym: ochrona patentowa oraz jak korzystać z usług rzecznika patentowego)”).

3. Każda firma powinna prowadzić spis swojej własności intelektualnej, który powinien być systematycznie aktualizowany i okresowo raportowany zarządowi firmy. Terminy płatności, ważności i odnowień praw powinny być stale nadzorowane. Konieczne jest również stałe monitorowanie praw własności należących do konkurencji oraz tego, czy nie narusza ona praw własności intelektualnej firmy. Należy również kontrolować zasadność ponoszonych opłat licencyjnych i innych tego typu zobowiązań. Może się bowiem okazać, że firma płaci za eksploatację wynalazku, na który patent już wygasł.

3. Co to jest informacja patentowa?

W najszerszym ujęciu, pojęcie "informacja patentowa" oznacza wszelkiego rodzaju informacje (naukowo-techniczne, prawne, handlowo-ekonomiczne), zawarte w publikacjach dotyczących ochrony własności przemysłowej. W szczególności jest to:

• informacja o rozwiązaniach zgłoszonych do ochrony w krajowych urzędach patentowych i organizacjach międzynarodowych na całym świecie,

• informacja o rozwiązaniach, na które udzielona została ochrona przez urzędy patentowe na całym świecie,

• akty normatywne w zakresie ochrony własności przemysłowej - krajowe i międzynarodowe

• inne publikacje - poradniki, przewodniki, komentarze, opracowania metodyczne, podręczniki itp.

Według ekspertów z STN (The Scientific & Information Network) [3] tylko 5-10% informacji naukowo-technicznej zawartej w literaturze patentowej jest publikowana gdziekolwiek indziej oraz równocześnie aż 85-90% wiedzy technicznej publikowanej na świecie dostępne jest w literaturze patentowej. Do niedawna dostęp do informacji patentowej był w znacznym stopniu ograniczony. Dzięki postępowi w dziedzinie teleinformatyki zaczęły powstawać i rozwijać się coraz doskonalsze systemy informacji patentowej, które umożliwiają wyszukiwanie pożądanych informacji w sposób szybki, łatwy i dostępny. Patentowe bazy danych mogą być udostępniane na CD-ROM-ach lub płytach DVD (w tej formie bazy udostępniane są przez urzędy patentowe) albo w systemie on-line. Bazy w systemie on-line dzielą się na: (1) komercyjne i (2) bazy udostępniane bezpłatnie. Oto wybrane bazy on-line z dostępem bezpłatnym:

• http://www.uprp.pl/polski/bazy+danych+uprp/

zbiór baz udostępnianych przez Polski Urząd Patentowy; zawiera informacje o opublikowanych zgłoszeniach i udzielonych przez UPRP prawach wyłącznych; wyszukiwanie według podstawowych danych bibliograficznych,

• http://ep.espacenet.com/

zbiór baz administrowanych i udostępnianych nieodpłatnie przez Europejski Urząd Patentowy, zawierających dane bibliograficzne, skróty, pełne teksty opisów zgłoszeniowych i patentowych: EP ("europejskie"), WO (międzynarodowe) oraz z ponad 50 krajów świata; zawartość baz jest zmienna i różna dla różnych krajów; posiada przyjazny interfejs, wiele objaśnień, możliwość prowadzenia wyszukiwań według różnych kryteriów; interfejs w języku polskim: pl.espacenet.com ,

• http://www.uspto.gov/patft/

baza utworzona i administrowana przez USPTO (urząd patentowy USA), zawierająca pełne teksty dokumentów patentowych US od 1976 r., faksymile od 1790 r. oraz opublikowane zgłoszenia od 15 marca 2001 r.; baza daje możliwość prostych (wg jednego kryterium) i bardziej zaawansowanych (z użyciem operatorów logicznych) poszukiwań; (uwaga: patenty z lat 1790-1976 mogą być wyszukiwane tylko według numeru patentu i klasyfikacji US).

4. Podsumowanie i wnioski końcowe

W dzisiejszych czasach skuteczne zarządzanie wiedzą jawną chronioną, czyli własnością intelektualną jest niezwykle istotne, ponieważ może mieć decydujący wpływ na konkurencyjność przedsiębiorstwa i jego przewagę strategiczną na rynku. Ogólny model zarządzania wiedzą jawną chronioną obejmuje następujące elementy:

• Identyfikacja wiedzy - aktualnie chronionej i wiedzy, która powinna podlegać ochronie,

• Badanie zdolności ochronnej - sprawdzenie istnienia przesłanek ochrony dla poszczególnych kategorii wiedzy,

• Pozyskiwanie wiedzy chronionej - przygotowanie zgłoszeń do ochrony i przeprowadzenie procedur uzyskiwania wiedzy w trybie rejestracji, ustalenie zasad zachowania poufności (tajności) wiedzy oraz kreowanie wiedzy,

• Korzystanie z ochrony wiedzy - korzystanie z monopolu na wiedzę chronioną oraz korzystanie z systemów ochrony wiedzy,

• Ocena - ocena przydatności wiedzy aktualnie chronionej, ocena celowości utrzymania wiedzy w ochronie, ocena celowości uzyskania ochrony dla wiedzy mogącej potencjalnie podlegać ochronie, kompleksowa ocena wykorzystania własnej i cudzej wiedzy chronionej oraz ocena wykorzystania szeroko rozumianej informacji o wiedzy chronionej - informacji patentowej.

5. Literatura, źródła informacji

1. Kotarba W. „Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005,

2. Włodarczyk A. „Pięć zasad dobrego zarządzania własnością intelektualną w firmie”, artykuł dostępny pod adresem internetowym: http://www.wplusw.pl/techne/alert4.pdf,

3. http://www.patentmen.pl - witryna internetowa powstała z inicjatywy Rady Rzeczników Patentowych Szkół Wyższych

Wyjaśnienie tych pojęć można znaleźć w pakiecie „System ochrony własności intelektualnej (w tym: ochrona patentowa oraz jak korzystać z usług rzecznika patentowego)”

5

	UNIA EUROPEJSKA Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego
	www.parp.gov.pl

---