SZUMSKI- INTEGRACYJNE KSZTAŁCENIE NIEPEŁNOSPRAWNYCH

1. kształcenie niesegregacyjne jako przedmiot badań porównawczych

• mało badań porównawczych -> dlaczego?? Bo ped. Specjalna była przez lata pod wpływem medycyny, zajmowano się tylko diagnozą zaburzeń, poszukiwaniem sposobów ich usunięcia lub kompensowania; badania porównawcze traciły na znaczeniu ze względu na marginalizowanie osób niep.int.

• pierwsze przejawy wyjścia poza instrumentalną pedagogike specjalną: 1770r. w Paryżu założono szkołę dla niesłyszących, w której używano języka migowego /metoda francuska/
  1778r. w Lipsku nauczanie dzieci niesłyszących porozumiewania się za pomocą mowy naturalnej, czyli artykulacji dźwięków / metoda niemiecka/
  wiodą one do różnych efektów: w metodzie francuskiej: stwarzanie osobnego świata dla osób niesłyszących, w metodzie niemieckiej: podtrzymywanie i zaostrzanie słuchu

• eksplozja badań porównawczych w minionych dwóch dekadach, szybko dostrzeżono że kształcenie niesegregacyjne nie jest metodą, ale systemem dydaktycznym; od początku wiele kontrowersji; rozpoczęto badania nad krajami, w których taki system istniał -> Włochy i kraje skandynawskie

• błędy ekwiwalencji:
  - brak uwzględniania kontekstu kulturowego i politycznego badanych zjawisk
  - nieprawidłowy przekład specjalistycznych terminów
  - brak reprezentatywności próbki w przypadku badań, które były rezultatem podróży pedagogicznych

• często prace porównawcze mają charakter encyklopedyczny -> tzn. nie kładą wystarczającego nacisku na pytania badawcze, skupiają się na rzetelnych informacjach o systemach kształcenia niep. W poszczególnych krajach, a brak analizy uogólniającej, porównawczej

• początki właściwych badań porównawczych
  - brak klasyfikacji i typologii!
  a)ilościowe klasyfikacje i typologie systemów kształcenia niep.
  1)dwa sposoby porównywania poziomu segregacyjności:
  Unia Europejska: poziom segregacyjności jako odsetek uczniów niep. Uczęszczających do szkół specjalnych; wada: brak inf. Jaki odsetek wszystkich uczniów stanowią niep.
  Organizacja Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju: poziom segregacyjności = jaki odsetek populacji wszystkich uczniów uczęszcza do szkół specjalnych; wada: brak inf. O liczbie uczniów niep. Kształconych w sposób niesegregacyjny
  2) typologia EURIDICE (Edukacyjna Sieć Informacji we Wspólnocie Europejskiej) - 3 typy systemów kształcenia niep.:
  - typ jednosystemowy (nie więcej niż 1% uczniów kształci się w systemie segregaycjnym, więc nie więcej niż 2% uczniów uznawanych jest za niepełnosprawnych)
  - typ dwusystemowy (drogi dzieci pełnosprawnych i niep. Wyraźnie oddzielone, ponad 3% populacji uczniów jest niep. I prawie cała ta grupa uczęszcza do szkół specjalnych)
  - typ multisystemowy (spośród znacznego odsetka dzieci niep. Tylko część kształcona jest w systemie segregacyjnym - między 1 a 3%populacji)
  wada: błędy rzeczowe, np. brak typu dla krajów o wysokim odsetku uczniów niep. A niskim wskaźniku segregacyjności
  
  wniosek: nie wystarczy wziąć pod uwagę tych 2 zmiennych! Typologia musi mieć charakter wielowymiarowy

b) typologie jakościowe systemów kształcenia niep.

Przybylski -> wyróżnił 3 grupy w zachodnioeuropejskich systemach kształcenia niep.:

>> kraje, w których silnie jest zakorzeniony system kształcenia dzieci niep. W szkołach specjalnych

>> kraje, w których idea kształcenia integracyjnego w coraz większym zakresie jest urzeczywistniana

>> kraje, w których pełna integracja jest bliska realizacji

jest to typologia dwuwymiarowa, przy czym jeden wymiar ma charakter ilościowy, drugi jakościowy

• wykorzystanie pojęcia INKLUZJI w badaniach porównawczych
  część badaczy traktuje inkluzję, asymilację i integrację jako pojęcia równoznaczne! wyodrębniono 4 znaczenia pojęcia INKLUZJI (jak pedagodzy się nim posługują):

a) inkluzja jako synonim kształcenia integracyjnego; można interpretować to jako przejaw oporu wobec zmian
b) inkluzja odnoszona do jakości niesegracyjnego kształcenia osób niep.; inkluzja jako całkowite włączenie ucznia niep. Do wspólnoty i uznanie za pełnowartościowego ucznia
c)inkluzja jako asymilacja - system kształcenia uwzględniający ogromne zróżnicowanie dzieci i dostosowujący się do nich
d) inkluzja jako całkowita likwidacja kształcenia segregacyjnego
>> L.Visile - istnieją 2 podejścia do problemu wspólnego nauczania:
a)integracja - rozwijanie programów kształcenia specjalnego na terenie szkół ogólnodostępnych
b)inkluzja - zreformowanie szkół ogólnodostępnych tak by uwzględniały potrzeby i możliwości wszystkich uczniów
>> G.Dryżałowska - podział systemów kształcenia niep. Na 3 kategorie:

a) włączający system edukacji
b)integracja edukacyjna
c) nauczanie na wspólnym nurce

2) Dylematy metodologiczne (specjalnej) pedagogiki porównawczej a badania własne

• 3 podejścia w ped. Porównawczej:

- podejście melioracyjne - porównanie rodzimego systemu oświatowego z systemami obcymi, aby przejąć z nich wysoko cenione rozwiązania = ulepszyć system własny
- podejście ewolucjonistyczne - wykrycie i opisanie ogólnych tendencji rozwoju oświaty = kierunku ewolucji
- podejście eksperymentalne - generowanie i weryfikowanie hipotez wyjaśniających zależności między zmiennymi

• funkcje badań porównawczych wg Hornera:

a) funkcja idiograficzna (uporządkowany opis systemów oświatowych)
b) funkcja melioracyjna (ulepszanie własnego systemu oświaty)

c) funkcja ewolucjonistyczna (wykrywanie i opisywanie ogólnych tendencji rozwojowych)

d) funkcja eksperymentalna (weryfikowanie hipotez wyjaśniających zależność w warunkach quasi eksperymentalnych)

• cele badań porównywawczych:

• wspomaganie polityki oświatowej

• poszerzanie wiedzy o rzeczywistości edukacyjnej

• budowanie międzynarodowego porozumienia

• 4 główne perspektywy poznawcze w ped. Porównawczej:

• funkcjonalizm

• radykalny funkcjonalizm

• radykalny humanizm

• humanizm

• 7 perspektyw teoretycznych - Novoa:

• historycystyczne

• pozytywistyczne

• krytyczne

• socjo - historyczne

• problemowe

• perspektywy teorii modernizacji

• perspektywy systemu oświatowego

• edukacja specjalna uwikłana jest w SPRZECZNOŚĆ - > dowód na to: druga wykładnia zasady normalizacji: „w odniesieniu do niepełnosprawnych należy używać środków, które są możliwie zgodne z kulturowymi normami po to, aby rozwinąć lub zachować sposoby zachowania się i cechy jednostek, które w możliwie najwyższym stopniu odpowiadają normom kulturowym”

z jednej strony specjalne środki mają pomóc zbliżyć poziom funkcjonowania osób niep. Do ogólnego, a z drugiej mają charakter stygmatyzujący

• optymalny poziom segregacyjności -> idealny stan systemu szkolnego polegający na tym, że uzyskuje się maksymalne efekty kształcenia za pomocą minimalnych środków specjalnych, niezbędnych do ich osiągnięcia

• 2 hipotezy:

a)sposoby radzenia sobie przez systemy szkolne z faktem,że specjalne środki ped. Mają ambiwalentne konsekwencje dla przygotowania uczniów do życia i jakości systemów szkolnych, wyznaczają różne typy systemów kształcenia niep.

b) chociaż reformy edukacji specjalnej prowadzone są pod hasłem upowszechnienia niesegregacyjnego kształcenia, to nie wiodą one do wzajemnego upodobnienia systemów

3) Kształcenie niesegregacyjne w perspektywie etyczno-prawnej

• pedagogika specjalna koncentruje się na dokładniejszym poznaniu edukacyjnych konsekwencji niep., doskonaleniu metod kształcenia i terapii pedagogicznej osób z n.i., rozwijała się w etycznej harmonii

• M.Grzegorzewska - zaczęto patrzeć na osoby niep.int. nie jak na kaleki ale jak na LUDZI

• Jeden z pierwszych dokumentów uwzględniających filozofię praw człowieka i teorie sprawiedliwości:
  ”Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych” 1993 rok! - w tym okresie dopiero zaczęła się kształtować społeczna koncepcja niepełnosprawności

• Dokument: „Standardowe zasady wyrównywania szans...”:
  - nie mają mocy prawa wiążącego
  - są poważnym zobowiązaniem moralnym i politycznym ze strony państwa do podejmowania działań w celu wyrównania szans osób n.
  - jego fundament stanowi Międzynarodowa Konwencja Praw Człowieka
  - gwarancja osobom n. Takich samych praw i obowiązków co pozostałym obywatelom - wszelkie rozwiązania społeczne na rzecz osób n. Mają mieć to na celu
  - równy dostęp do edukacji na poziomie podst., średnim i wyższym
  - możliwość tworzenia segregacyjnych form kształcenia ale o bardzo ograniczonym zasięgu - nie może być to rozwiązanie dominujące
  W SKRÓCIE:
  * od traktowania osób n. Jako przedmiotu działań charytatywnych do postrzegania ich jako osób mających te same prawa
  * od traktowania osób n. Jako pacjentów do postrzegania ich jako konsumentów i niezależnych obywateli
  * od sytuacji, w której profesjonaliści podejmują decyzje w imieniu osób n. Do sytuacji gdy same osoby n. Podejmują niezależne decyzje

• Potem dwa kolejne dokumenty: Deklaracja z Salamanki i Wytyczne do działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych, ale nie są one bardziej radykalne i powielają wcześniejsze postulaty
  ALE w Deklaracji z Salamanki: podkreślona konieczność trwałej segregacji edukacyjnej części dzieci

• W ostatnich czasach, wszystkie dokumenty jakie powstały (np. Karta Luksemburska, Deklaracja Madrycka) postulują utworzenie szkoły dla wszystkich, a kształcenie segregacyjne uważają za naganne

• Duża rozbieżność między tymi postulatami, a rzeczywistością - tylko co czwarty uczeń korzysta z niesegregacyjnego kształcenia => postulaty te nie są fikcją, ale wyznaczają kierunek dalszemu rozwojowi systemu kształcenia niep.

• Etyczny dylemat dot. Relacji między jednostką a państwem
  większość argumentów ZA lub PRZECIW integracji dot. Relacji między jednostkami (np. to, że w szkole masowej osoby n. Mają niższą samoocenę)
  2 rodzaje danych o efektach kształcenia mogłyby mieć znaczenie dla rozwiązania tego dylematu:
  I: jeśli byłyby dane o tym, że jedno z rozwiązań prowadzi do lepszych korzyści w każdej sferze
  II: jeśli dane świadczyłyby o tym,że obecność uczniów n. W klasie normalnej narusza prawa pozostałych do maksymalizacji osiągnięć
  ALE TAKICH DANYCH NIE MA;)
  wg badań obecność osób n. W klasie normalnej nie wpływa na wyniki uczniów pełnosprawnych
  wniosek: nie sposób dowieść czy kształcenie segregacyjne jest moralnie słuszne

• Istnieje prawo państwa do zwierzchności nad systemem szkolnym
  jeśli krajowe prawo szkolne przewiduje, że część obywateli musi być kształcona w placówkach segregacyjnych, to dochodzi do konfliktu między prawem państwa do zwierzchnictwa a ich prawem do niedyskryminacji (oba są gwarantowane przez konstytucję - równoważne)

4) Kształcenie niesegregacyjne a pedagogika specjalna

• Hans Eberwein: kształcenie integracyjne jako forma praktyki pedagogicznej jest sprzeczne z pedagogiką specjalną, traktowaną jako dyscyplina naukowa, tworzy się nowa forma myślenia: pedagogika integracyjna -> nie poszerza ona ped.specjalnej ale jest jej alternatywą
  reakcja pedagogów specjalnych - 2 stanowiska:
  a) nie ma między ped. Specjalną a kształceniem integracyjnym żadnych antagonizmów, bo nadal chodzi o kształcenie osób n.i.
  b)stanowiska pośrednie : rola ped.specjalnej w integracji ambiwalentna (z jednej strony metody kształcenia osób n. Nadal będą potrzebne, z drugiej strony tradycje myślowe ped.spec. utrudniają rozwój wspólnego nauczania)\

• Kształcenie integracyjne jako rozwiązanie WARUNKOWE - tylko jeśli zostaną spełnione określone warunki; 2 sposoby interpretowania zasady warunkowości:
  a) kształcenie integracyjne jest możliwe wtedy, gdy wykaże swoją ewidentną przewagę nad szkolnictwem specjalnym (nikt nie jest w stanie tego dowieść); stanowisko to dopuszcza kształcenie niesegregacyjne, ale preferuje tradycyjne sposoby organizacji nauczania
  b) bardziej popularne: kształcenie segregacyjne tam gdzie to możliwe, specjalne tam gdzie to konieczne = kształcenie specjalne pełni tylko funkcję pomocniczą
  zasada sztywnego jądra -> stosowanie specjalnych kryteriów kierowania do placówek segregacyjnych, uznając istnienie osób, których udział we wspólnym nauczaniu można zasadnie wykluczyć (rodzaj i stopień n.)
  reforma kształcenia specjalnego głęboka lub transformacyjna -> zgodna z poglądem, że osób z natury niezdolnych do integracyjnego kształcenie nie ma
  podatność integracyjna -> pedagodzy specjalni są zgodni co do tego, które rodzaje niep. Wyraźnie ograniczają możliwość udziału we wspólnym nauczaniu,a które predysponują do niego (nie do zintegrowania: n. Umiarkowana, znaczna i głęboka, zaburzenia złożone i zaburzenia psych. Z zachowaniami agresywnymi)
  O SZANSIE na uczenie się w szkole ogólnodostępnej decydują nie tylko czynniki osobowe, ale i środowisko rodzinnee

• Teoria dwóch grup => pierwsza grupa to uczniowie niep. Druga to pozostali, pedagodzy specjalni koncentrując się na potrzebach pierwszej grupy stają się głównymi organizatorami kształcenia i ponoszą za nie odpowiedzialność. Tę strategię organizacji kształcenia n, w szkołach ogólnodostępnych charakteryzuje się za pomocą 5 cech:
  - koncentracja na uczniu
  - ocena ucznia przez specjalistów
  - zakładane wyniki
  - program nauczania dla ucznia
  - umieszczenie ucznia w odpowiednim programie
  konieczność zatrudnienia dwóch nauczycieli w klasach integracyjnych

• Nie wypracowano zestawu celów niesegregacyjnego kształcenia (bo to nie miał być nowy system dydaktyczny)
  Lipkowski=> cel kształcenia: integracja społeczna, którą umożliwia wszechstronny rozwój
  Sękowska=> pomija cele kształcenia niesegregacyjnego, najprawdopodobniej uważała je za tożsame z celami kształcenia specjalnego
  integracja społeczna była celem kształcenia specjalnego od samego początku! Czym się różni ten nowy sposób rozumienia problemu od sposobu tradycyjnego? 3 płaszczyzny:
  - antropologiczny obraz człowieka niepełnosprawnego -> zastąpienie terminu „osoba niepełnosprawna” terminem „osoba z niepełnosprawnością”; podmiotowość osoby niep. Widoczna w relacjach osoby n. Z fachowcem - równość!
  - nowe rozumienie społeczności i integracji społecznej -> rezygnacja z mówienia „także” -> oni także czują....; zmiana psychospołecznej struktury i statusu jednostki - osoba n. Przestaje być cudakiem; ped. Specjalna nie podziela takiego rozumienia integracji - nie może być mowy o udanej integracji gdy kontakty z pełnosprawnymi stawiają n. W sytuacjach stresowych, uświadamiają mu jego inność, odmienność
  - rola usprawniania osoby niepełnosprawnej w procesie społecznej integracji -> usprawnianie jednostki to warunek konieczny do integracji społecznej;

• Cechą szkół jest respektowanie zasady wpierania każdego dziecka w ramach jednolitego systemu szkolnego (zróżnicowana oferta edukacyjna, ale reguły oceniania takie same dla wszystkich) => kształcenie integracyjne by było z tym sprzeczne teoria SPECKA
  jeśli nauczyciel uważa, że uczeń z n.i. mieści się w jego klasie, oznacza ot że poziom nauczania musi być do niego zniżony
  krytyka teorii Specka:
  >> porównał system segregacyjny i niesegregacyjny, ale nie uwzględnił w pierwszym systemie szkół masowych
  >>błąd stronniczości -> eksponuje problemy systemu integracyjnego, a nie mówi o problemach kształcenia segregacyjnego

• Teoria szkoły -> subdyscyplina pedagogiczna o charakterze krytycznym, jej celem jest zbadanie, co w systemie szkolnym nie podlega zmianie, a co może zostać zmienione
  2 źródła ograniczenia możliwości zmian systemu szkolnego:
  a) społeczne funkcje szkoły (kwalifikacyjna, alokacyjna, legitymizacyjna)
  b) procesy instytucjonalne - system szkolny jako narzędzie do rozwiązywania problemów życia społecznego

• Legitymizacja systemu szkolnego => systemy szkolne pełnią funkcję legitymizującą wobec porządku społecznego, ale same także podlegają procesowi legitymizacji; legitymizacja - usprawiedliwienie decyzji, odnosi się do sytuacji gdy podmioty posiadają możliwość dokonywania wyborów.
  2 teorie legitymizacji:
  a) kryterium aprioryczne - należą do niego wszystkie klasyczne teorie uprawomocnienia, wspólna cecha: zasadność decyzji oceniana jest z pozycji, w której traci się (chociaż częściowo) kontekst danej sytuacji; tu dwa kierunki:
  - formalny -> ocena ze względu na zgodność decyzji z zewnętrznymi normami
  - przeciwna podejściom apriorycznym: koncepcja samolegitymizacji -> usprawiedliwianie samych siebie, nie przez wykazanie zgodności z zewn. Normami, ale przez manipulowanie opinią zewn. Obserwatorów
  b) kryterium aposterioryczne

• Skoro praktyka integracyjnego kształcenia była znana już w czasach kształtowania się systemu masowej edukacji niep. Dlaczego nie została wykorzystana ?? 4 hipotezy:
  a) założenie personalne: historię oświaty stanowią ludzie, orędownicy szkół specjalnych zdobyli przewagę
  b) założenie społeczno-historyczne: nauczyciele szkół specjalnych stawiali integracji skuteczny opór
  c)założenie teoretyczne: szkoła regularna nie była w stanie efektywnie nauczać niepełnosprawnych i uwalniała się od nadmiernego balastu
  d) założenie polityczno-ekonomiczne: kapitalizm XIXw. Potrzebował armii rezerwowych robotników i dzięki selekcji słabszych powstawała zastępcza armia siły roboczej

• Nowa lub zmieniona populacja pedagogiki specjalnej => obecnie, w fazie gospodarki informatycznej, rośnie poziom oczekiwań co do pracowników, co prowadzi do zwiększania wymagań wobec uczniów, pojawiają się nowi uczniowie, którzy nie są w stanie tym wymaganiom sprostać

• Badania osób z lekką n.i.: uczniowie ci osiągają zdecydowanie lepsze wyniki w formach niesegregacyjnych niż segregacyjnych

• Brak badań potwierdzających tezę Specka, jakoby obecność osób n. W klasie pogarszała wyniki nauczania dzieci pełnosprawnych

• Zmiana systemu na niesegregacyjny ryzykowna z co najmniej dwóch powodów:
  - jest to rozwiązanie nowatorskie
  - podnosi to poziom kompleksowości systemu szkolnego, a zawsze dąży się do jego redukcji

• WNIOOOOOOSKI:
  kształcenie niesegregacyjne jest moralnie słuszne
  kształcenie niesegregacyjne pozwala współczesnym systemom szkolnym lepiej wywiązać się z nałożonych na nie funkcji niż kształcenie segregacyjne
  kształcenie niesegregacyjne może mieć szeroki zasięg i wysoką jakość, jeśli będzie traktowane jako wspólne zadanie pedagogiki ogólnej i specjalnej

5. Pojęcie niepełnosprawności i niesegregacyjnego kształcenia niepełnosprawnych

• Brak klarownych pojęć:
  - uniemożliwia kumulowanie wiedzy na temat integracyjnego kształcenia n.
  - prowadzi do wzrostu liczby nierozstrzygalnych kontrowersji
  - prowadzi do wzrostu liczby zdań, których prawdziwość nie sposób zweryfikować

• Wyszczególnienie 4 typów teorii niepełnosprawności - Priestley - poprzez skrzyżowanie dwóch dychotomicznych wymiarów (materializm-nominalizm, idealizm - realizm)
  >> model indywidualistyczno-materialistyczny
  niepełnosprawność jest odchyleniem w rozwoju psychofizycznym jednostki (A)
  >> model indywidualistyczno-idealistyczny
  niepełnosprawność jest szczególną postacią indywidualnej tożsamości jednostki
  >> model społeczno-kreacyjny
  niepełnosprawność jest materialnym produktem panujących stosunków społeczno-ekonomicznych
  >>model konstruktywistyczny
  niepełnosprawność jest szczególną relacją między jednostką a otoczeniem społecznym,nie zaś cechą jednostki
  
  ad. A) Indywidualistyczno-materialistyczne rozumienie niepełnosprawności
  powstaje zintegrowana pedagogika lecznicza, która swym zakresem obejmowała wszystkie znane wówczas n. (XIXw.)
  zaczęto rozwijać teorię patologii pedagogicznej -> niepełnosprawność definiowano jako zjawisko o podłożu organicznym, potem poszerzono grupę - dzięki testom do badania inteligencji i problemów szkolnych uczniów bez zaburzeń organicznych = niep. Jako odchylenie w rozwoju psychofizycznym,
  
  Niepełnosprawność a statyczne rozumienie normy
  w zaledwie kilkanaście lat populacja osób z n. Zmniejszyła się o kilkaset procent! -> w wyniku zmian definicji i definicyjnym rozszerzeniem zakresu normy
  
  Niepełnosprawność a rozwojowe rozumienie normy
  rozstrzygająca dla diagnozowania odchyleń w rozwoju nie jest relacja między sposobem funkcjonowania dziecka a normą rozwojową lecz relacja między funkcjonowaniem dziecka a wymaganiami szkoły.
  Na gruncie orientacji indywidualistyczno-materialistycznej nie sposób zdefiniować niepełnosprawności, która jednoznacznie rozstrzygałaby, czy dane zjawiska wchodzą w zakres n. Czy nie.

• Specjalne potrzeby edukacyjne
  - podejście konstruktywistyczne (ideologiczno-społeczne) -> niepełnosprawności nie da się zdefiniować jako cechy jednostki, ale jako relacji między jednostką a wymogami otoczenia
  - nie można trafnie zdefiniować podmiotu ped.sp. bo: istnieje część dzieci które mimo istotnych zaburzeń mogą mieć drogę edukacyjną analogiczną do pełnosprawnych rówieśników (np.n.fizyczna) a istnieje także część dzieci, która mimo braku wyraźnych uszkodzeń nie jest w stanie sprostać wymaganiom szkoły ogólnodostępnej
  - termin „specjalne potrzeby edukacyjne” >> sytuacja w której uczeń nie jest w stanie sprostać wymaganiom szkolnego uczenia się bez specjalnej pedagogicznej pomocy aż 20%uczniów posiada specjalne potrzeby edukacyjne, w innych badaniach jest to 10%
  - KRYTYKA:
  a) tautologiczność definicji - w części defninicyjnej powtarza się określenie z części definiowanej
  podobne do „niepowodzeń szkolnych” - ale nie równoznaczne, bo wtedy nie obejmowałyby tych dzieci, które nigdy nie uczęszczały do szkoły ogólnodostępnej
  b) brak jasnych kryteriów operacjonalizacji

• Koncepcja niepełnosprawności Światowej Organizacji Zdrowia
  1) koncepcja powstawania upośledzenia według ICIDH z 1980r. (międzynarodowa klasyfikacja uszkodzeń, aktywności i uczestnictwa)
  choroba/zaburzenie ===>uszkodzenia===>niep.===>upośledzenie
  krytyka:
  * uszkodzenie biologiczne na początku redukuje upośledzenie do trwałej właściwości osoby
  * nie uwzględnione zostały warunki społeczne, ekonomiczne i kulturowe mające wpływ na powstanie niep.
  2) interakcyjny model powstawania upośledzenia wg ICIDHz 1988r.
  czynniki środowiskowe i indywidualne ==>uszkodzenia, aktywność, uczestniczenie==> stan zdrowia(zaburzenie,choroba)
  wskazuje na współzależność między stanem zdrowia jednostki a czynnikami kontekstowymi (środ. I ind.)
  krytyka: jako narzędzie wyodrębniania populacji uczniów n. Nie jest doskonalsza od pojęcia specjalnych potrzeb edukacyjnych

• Pedagogiczna koncepcja niepełnosprawności H.Bacha
  >> centralnym elementem koncepcji są: zakłócenia
  ZAKŁÓCENIA-> niewystarczająca równowaga między indywidualnymi dyspozycjami jednostki, warunkami jej życia i działania oraz wymaganiami stawianymi jej przez otoczenie
  dyspozycje indywidualne - wszystkie indywidualne możliwości jednostki, jeśli odbiegają od normy negatywnie: uszkodzenie
  warunki życia i działania - wszystkie okoliczności w których żyje jednostka, negatywnie odbiegające: krzywdzenie
  wymagania - wyartykułowane lub ukryte oczekiwania, z którymi konfrontowana jest jednostka, negatywne: przeciążenie
  >>3 poziomy nasilenia zakłócenia: niepełnosprawność, zaburzenia, zagrożenia, zdefiniowane przez przywołanie 3 kryteriów: rozległości, ciężkości i czasu trwania
  >>krytyka koncepcji:
  jest tylko dobrym tropem, nie jest gotowym narzędziem projektowania badań
  >> brak terminu na określenie sytuacji w której pojawia się potrzeba kształcenia specjalnego (propozycja wprowadzenia terminu niepełnosprawność edukacyjna - niemożliwa do tolerowania przez szkołę ze względu na długotrwałość, rozległość i poziom nasilenia rozbieżność między wymaganiami szkoły a możliwościami ucznia)
  >> nie różnicuje poziomów na których osiąga się lub przywraca równowagę między uczniem a szkołą

6. kształcenie, kształcenie specjalne a kształcenie integracyjne

• Pedagogiczne sposoby zapobiegania niepełnosprawności edukacyjnej
  porównania efektywności różnych sposobów kształcenia prowadzone są na 2 sposoby (które zasługują na syntezę - podniosłoby to poziom efektywności szkolnego kształcenia)
  1* porównywanie efektów kształcenia jakie uzyskuje się za pomocą różnych metod,strategii.. mogą mieć mniej lub bardziej ogólny charakter, ale nie wszystko zależy od tego! Efekty zależą także od: nauczyciela, który ma wpływ na 7 istotnych właściwości nauczania:
  - budowanie znaczenia nowych wiadomości
  - gospodarowanie czasem lekcji
  - czas wyczekiwania
  - informacje zwrotne
  - kształtowanie umiejętności uczenia się i myślenia
  - formowanie z klasy i szkoły środowiska sprzyjającego wydajnej nauce
  - usuwanie trudności kulturowych
  2* ?????

• Kształcenie specjalne
  zakres kształcenia specjalnego - inny w różnych krajach,
  def. Kształcenie specjalne to elastyczny system ułatwień wychowawczych, stosowanych wobec uczniów, którzy mają różnego rodzaju i stopnia trudności w nauce spowodowane czynnikami zewn. Lub wewn.
  >> cele pedagogiki specjalnej:
  a) usunięcie indywidualnych uszkodzeń (poprawa zaburzonych funkcji, uzupełnienie zaległości w wiedzy)
  b) korekcja obciążeń spowodowanych nadmiernymi wymaganiami ( minimalizacja programu nauczania)
  c) redukcja pokrzywdzeń spowodowanych warunkami życia
  >> charakterystyczną cechą kształcenia specjalnego jest tylko to, że jest ono różne od kształcenia regularnego

• Kształcenie specjalne a kształcenie integracyjne
  w literaturze spotyka się dwa przeciwstawne ujęcia relacji między kształceniem specjalnym a integracyjnym:
  a) relacja wykluczenia
  traktowanie ich jako alternatywnych, tam gdzie mamy do czynienia z kształceniem alternatywnym, nie można mówić o kształceniu specjalnym, niezgodna z rzeczywistością, bo CI uczniowie nadal mają specjalne np. metody
  b)relacja zawierania
  kształcenie specjalne jest koniecznym elementem kształcenia integracyjnego, też niezgodne z rzeczywistością - np. dzieci uczęszczające do szkół masowych i nauczane w sposób taki jak reszta dzieci
  pomysł rozróżnienia kształcenia specjalnego i pomocy specjalnej - gdy uczeń chodzi do normalnej klasy, ale korzysta ze wsparcia w dowolnej postaci

• Poziomy integracyjności kształcenia:
  1) pierwotna integracja szkolno-organizacyjna - szkoła organizuje nauczanie w grupach i wg jednolitego programu, część dzieci z różnych powodów doznaje w tych warunkach wyraźnych trudności adaptacyjnych, powodują one niewielkie i przejściowe zakłócenia
  szkoła może zwiększać ten zakres integracji poprzez np. reformę kształcenia regularnego lub poszerzenie liczby środków usuwania zakłóceń
  2)dzieci, które nie mogą osiągnąć efektów tolerowanych przez system mogą być skierowane do szkolnictwa specjalnego lub może podlegać integracji wtórnej lub reintegracji
  REINTEGRACJA-> umożliwienie nauki w szkole ogólnodostępnej uczniom n. Edukacyjnie dzięki zastosowaniu specjalnej pedagogicznej pomocy
  3) jeśli zastosowanie specjalnego kształcenia wspomagającego nauczanie regularne prowadzi do tego, że uczeń jest w stanie osiągnąć wymagane cele, mamy do czynienia z WTÓRNĄ INTEGRACJĄ SZKOLNO-ORGANIZACYJNĄ I PROGRAMOWĄ
  4)możliwa także wtórna integracja choć części dzieci, które nie są w stanie opanować materiału szkoły powszechnej mimo dodatkowego wsparcia = REINTEGRACJA SZKOLNO-ORGANIZACYJNA

• Formy organizacyjne niesegregacyjnego kształcenia niepełnosprawnych
  zasada namniej ograniczającego środowiska - edukacja dzieci n. Powinna być organizowana możliwie wspólnie z edukacją dzieci zdrowych

• Typologie form organizacji kształcenia uczniów n.
  a) typologia A.Hulka:
  - włączanie dzieci i młodzieży n.do zwykłych klas w zwykłych szkołach
  - specjalne klasy w zwykłych szkołach
  - „sąsiedzkie” szkoły lub ośrodki pomocnicze
  - specjalne szkoły, z tym, że dzieci n. Uczęszczają do nich, a mieszkają w domu
  - specjalne szkoły wraz z możliwością zamieszkania w internacie
  - nauczanie w domu
  (nieaktualnaa)
  b) typologia Lucasa, Pocklington i Hegarty:
  - klasy regularne bez dodatkowego wsparcia ped.sp.
  - klasy regularne, w klsie dodatkowe wsparcie dla nauczyciela i/lub ucznia
  - klasy regularne, dodatkowe wsparcie poza klasą
  - klasa regularna jako bazowa, częściowe nauczanie w klasie specjalnej
  - klasa specjalna jako bazowa, częściowe nauczanie w klasie regularnej
  - klasa specjalna
  - częściowo w szkole specjalnej, częściowo w szkole regularnej
  - szkoła specjalna

• Zasada najmniej ograniczającego środowiska: edukacja niep. i zdrowych powinna przebiegać wspólnie

• Typologie form organizacji kształcenia niepełnosprawnych (Hulek)- przestarzała:

• włączanie n. do zwykłych klas w zwykłych szkołach

• specjalne klasy w szkołach zwykłych

• „sąsiednie” szkoły lub ośrodki pomocnicze

• specjalne szkoły (dzieci codziennie docierają)

• specjalne szkoły z internatem

• nauczanie w domu

• Typologia form organizacji kształcenia:

• zwykła klasa

• zwykła klasa o zredukowanej liczebności

• zwykła klasa z doradcą (nauczyciel konsultuje się z ped. spec.)

• klasa integracyjna z nauczycielem wspomagającym

• zwykła klasa z dodatkowym nauczaniem (zajęcia wyrównawcze itp.)

• klasa specjalna współpracująca (specjalistyczna pomoc z zew. np. hipoterapia)

• klasa specjalna

• szkoła specjalna współpracująca

• szkoła specjalna

• Rodzaje dodatkowych zajęć (Dyduch):

• korekcyjno- kompensacyjne- trudności w opanowaniu materiału

• dydaktyczno-wyrównawcze

• reedukacja- usprawnianie technik szkolnych dot. czytania, pisania, liczenia

• zajęcia logopedyczne

• gimnastyka korekcyjna

• zajęcia socjoterapeutyczne

• Ocena funkcjonalna jest najbardziej korzystna w kwestii wyboru sposobu kształcenia

• Normalizacja- skutek edukacji niesegregacyjnej lub sposób integracji społecznej; dążenie do upodobnienia warunków życia osób niep. do warunków uznawanych za normalne w danym społeczeństwie

• normalny rytm dnia

• normalny rytm tygodnia

• normalny rytm roku

• normalny bieg życia

• uznanie dal preferencji i oczekiwań jednostki (podmiotowość)

• normalne kontakty heteroseksualne

• normalny standard ekonomiczny

• normalne warunki mieszkaniowe

• teoria społecznego copingu- poszerzenie zasobów osobistych, poprawa zdolności funkcjonowania, ale dana niep. a nie osiągana przez nich (?)

• Wiedza stanowi składnik kwalifikacji zawodowych (f. kwalifikacyjna) i określa poziom włączenia do społeczeństwa (f. alokacyjna)-> założenia wywołują spory pomiędzy zwolennikami tego założenia (koncepcja merytokratyczna) i przeciwnikami (k. kredencjalistyczna)

• Koncepcja dowartościowania ról społecznych (Wolfensberger)- poziom zintegrowania powinien być mierzony charakterem ról jakie pełnia osoby niep.

• Za zintegrowanych społecznie uznaje się tych, którzy posiadają dużo znajomych sprawnych, odczuwają subiektywną satysfakcję z tych kontaktów i czują się akceptowani

• Po szkole ogólnodostępnej- lepsza praca, wyższy status społeczny i kontakty

• Po szkole specjalnej- zadowolenie z siebie i swojego wykształcenia

• Niesegregacyjne formy kształcenia:

• redukują negatywne efekty stygmatyzacji

• pozytywny wpływ na poziom opanowania wiedzy osób n.i.

• niep. zyskują większe kompetencje społeczne (kwestia sporna)

• sposób zwiększenia szans przystosowawczych

• brak subiektywnego poczucia szczęścia

• niska pozycja w nieformalnej strukturze szkolnej

• mniejsza liczba kolegów

• konfrontacja z wymaganiami wywołuje lęk, strach przed konfrontacją

• niska samoocena

• niekorzystne cechy osobowości utrzymują się w życiu dorosłym

• Segregacyjne formy kształcenia- analogicznie

• Polityka oświatowa- tworzenie przez władzę różnych warunków prawnych i materialnych działania szkolnictwa, zazwyczaj w formie reform edukacyjnych

• Systemowa teoria niepełnosprawności- system szkolny znacząco wpływa na liczebność populacji uczniów niep.

• Integracja- możliwa, osiągalna granica poprawy sytuacji osób niep. przez stosowanie niesegregacjnych rozwiązań w edukacji

• Koncepcja adaptacyjna- podnoszenie kompetencji osób niep. aby mogły sprostać wymaganiom ról o wyższym statusie, poszanowaniu sfery wolności jednostek, możliwe jest zniesienie instytucjonalnych barier w dostępie do życia społ.

• Pedagogika różnorodności- kultywowanie różnić w społeczeństwach ponowoczesnych, lekceważy problem zdolności niep.

• Teoria redukcji kompleksowości

• duże systemy wyodrębniają podsystemy, aby usprawnić swoje działanie

• poddawanie uczniów niep. normalnemu kształceniu uniemożliwiłoby całemu systemowi edukacji realizację jego celów

• kształcenie specjalne jest wynikiem zasady równych szans edukacyjnych

• Typ segregacyjny:

• potrzeby edukacyjne niep. mogą być zaspokojone jedynie w małych grupach homogenicznych ze wzgl. na charakter przejawianych uszkodzeń

• specjalne środki dydaktyczne, wykształceni nauczyciele, mniejsza liczebność klas

• nie bierze pod uwagę wzrastających aspiracji edukacyjnych, zwiększonych wymagań szkolnych

• sprzeczne z zasadą normalizacji

• Typ wspólnego nurtu:

• nauka niep. w szkole ogólnodostępnej

• uczniowie niep. posiadają specjalny status, korzystają z pomocy ped. specjalnego, ma indywidualne programy

• integracja na poziomie instytucjonalnym, nie pedagogicznym

• ogranicza szanse na asymilacyjną adaptację w życiu szkoły

• nie wykorzystuje szans na integrację pierwotną

• Typ asymilacyjny:

• brak potrzeby łączenia dróg edukacyjnych w jednej ogólnodostępnej szkole

• do szkół i klas specjalnych trafiają uczniowie, którzy nie potrafią sprostać wymaganiom w szkole zwykłej

• wysoki poziom integracji pierwotnej

• ostra granica pomiędzy kształceniem ogólnodostępnym i specjalnym

• Typ inkluzyjny:

• maksymalna redukcja zakresu pomocy specjalnej

• po kształcenie specjalne sięga się w ostateczności, stara się poradzić z problemem za pomocą innych środków standardowych

• tolerancja systemu na odchylenia od normy

	segregacyjny	Wspólnego nurtu	asymilacyjny	inkluzyjny
Zakres kształcenia specjalnego	szeroki	szeroki	niewielki	niewielki
Typ placówek, w których jest realizowane kształcenie specjalne	segregacyjne	niesegregacyjne	segregacyjne	niesegregacyjne
Administracyjne ograniczenia w dostępie do specjalnej pomocy	Brak	brak	są	są

KSZTAŁCENIE NIEPEŁNOSPRAWNYCH W NIEMCZECH

• Każdy land ma swoje prawo szkolne, ograniczone prawem federalnym

• Szkoła specjalna stanowi odrębną formę szkoły- inne świadectwa, dyplomy itp.

• próby zmniejszenia odsetka osób wymagających kształcenia specjalnego- istotna integracja pierwotna!

• Kwestie segregacyjności-niesegregacyjności pozostawiane są do rozstrzygnięcia landom

• Główne punkty wspierania (daw. kategorie niep.):

• uczenie się

• widzenie

• słyszenie

• mowa

• rozwój somatyczny i motoryczny

• rozwój umysłowy

• rozwój emocjonalny i społeczny

• choroba

• bez przyporządkowania

• Dla każdej kategorii istnieje osobny program kształcenia

• Kształceniem specjalnym jest obejmowana coraz większa liczba uczniów

• Duża segregacyjność, ale ciągle się z nią walczy

• Innowacyjny program-> zróżnicowana szkoła podstawowa: wew. indywidualizacja, nauczanie otwarte (nie ma jednego sztywnego programu)

• System szkolny musi wypracować sposoby przeciwdziałania wzrostowi populacji niepełnosprawnych

• szkoły integracyjne- 15 osób, nauczyciel+ pedagog spec., selekcyjny charakter naboru uczniów niep.

• Niepełnosprawność w wyniku działań korekcyjnych może ulec zmianie-> powstały szkoły 18+2, czyli 2 wymaga specjalnej pomocy pedagogicznej 18 nie, jeden ped. spec. na wszystkie klasy na danym poziomie (edukacja inkluzywna)

• integracyjne klasy regularne- dzieci z problemami, ale bez orzeczeń, nauczyciel+ ped. spec.

• małe klasy stosujące metody ped. specjalnej- char. prewencyjny, max 10 uczniów, początkowe klasy SP, normalny program+ zajęcia kompensacyjne, przygotowanie do nauki w klasach niesegregacjnych

• małe klasy dla dzieci z trudnościami w uczeniu się

• decentracja kształcenia specjalnego- specjalne pedagogiczne centra kształcenia (patrz niżej)

• Krajowa Szkoła dla Osób z Zaburzeniami Widzenia:

• poradnictwo i wsparcie w miejscu zamieszkania

• rozwój autonomii niepełnosprawnych

• kompleksowość działań pedagogicznych

Placówka ta wspiera uczniów, nie jest typową szkołą, upowszechnia kształcenie niesegregacyjne.

• Mobilne Służby Pedagogów Specjalnych- podobna działalność jak wyżej

• klasy zewnętrzne- zmodernizowane klasy specjalne w szkołach ogólnodostępnych

KSZTAŁCENIE NIEPEŁNOSPRAWNYCH W DANII

• rozwiązania typu wspólnego nurtu

• „typ idealny”

• nie ma idei integracji, lecz idea szkoły dla wszystkich

• szkoła jednolita- szkoła dla wszystkich

• szkoła ludowa- 9 lub 10 letnia (można zostać na 10 rok jeśli się chce) szkoła obowiązkowa

• zasada równych szans- szkoła ogranicza swoją selekcyjną funkcję, odsuwanie momentu różnicowanie ścieżek edukacyjnych, większy nacisk na rozwój społeczny i emocjonalny niż edukacyjny, nie ma drugoroczności, przez 7 lat oceny opisowe, egzaminy są na koniec szkoły o char. fakultatywnym, świadectwo otrzymuje się niezależnie od wyników i ilości zdanych egzaminów

• Teoria i praktyka niesegregacyjnego kształcenia

• Koncepcja normalizacji- otwarcie przestrzeni społ. dla niep., tworzenie im warunków do indywidualnego i społecznego rozwoju

• Decentralizacja zarządzania szkolnictwem

• Lekko niep.-> ogólnodostępne szkoły rejonowe

• Ciężko niep.-> szkoły ogólnodostępne lub szkoły specjalne okręgowe

• Na terenie szkół jednolitych jest silnie rozbudowana specjalna pedagogiczna struktura- wzrost uczniów korzystających ze specjalnej pomocy pedagogicznej

• Nauczyciele i dyrektorzy nie ponoszą odpowiedzialności za sukces edukacyjny osób z niep.

• Prawo szkolne nie definiuje rodzajów niep. edukacyjnej i nie określa szczegółowych form kształcenia dla osób z niep.

• Formy specjalnego pedagogicznego wsparcia:

• normalna klasa z możliwością korzystania ze specjalnego kształcenia

• klasa specjalna na terenie zwykłej szkoły lub szkoły specjalnej

• uczeń uczestniczy w zajęciach zarówno w klasie zwykłej jak i specjalnej (nauczanie indywidualne, grupowe- wyrównawcze lub kliniki szkolne- zastępują odpowiednie lekcje w klasie szkolnej, kliniki czytania, kliniki obserwacyjne- dla dzieci z zaburzeniami zachowania)

• Integracja jednostkowa, klasy integracyjne- mało popularne

• Klasy specjalne dal uczniów z głębokimi niepełnosprawnościami

• Centra edukacji specjalnej- opracowuje się specjalistyczne materiały dydaktyczne i programy terapeutyczne, które wykorzystuje się później w innych placówkach; pełnią także funkcje punktów konsultacyjnych dla rodziców

• Zintegrowanie kształcenia specjalnego i normalnego w systemie

• Niepełnosprawni nie mają się dostosowywać- integracja jest wtedy, gdy mogą być sobą

• Założenie minimalizacji różnic

• Indywidualizacja procesu nauczania- wychodzi się od możliwości uczniów i wykorzystuje się różnorodność zainteresowań w pracy wspólnej dla osiągnięcia celów wspólnych i indywidualnych

• Respektowania prawa uczniów do różnicy(!)

KSZTAŁCENIE NIEPEŁNOSPRAWNYCH W JAPONII

• lekcja dla Zachodu

• Prawie pełna segregacyjność, system adaptacyjny

• Kształcenie ogólne i zawodowe dla osób z niep. sensoryczną, ale zaniedbane inne obszary

• Cechą kultury japońskiej jest niski szacunek dla jednostki i jej podmiotowości

• Pedagogika japońska lekceważyła potrzeby indywidualizacji oddziaływań wych. na rzecz kształcenia masowego

• Obowiązek szkolny do liceum, ochrona życia, równy dostęp do edukacji dla wszystkich

• Z pomocy pedagogicznej w postaci zajęć dodatkowych korzystają w praktyce uczniowie z czterema rodzajami zaburzeń

• 5 typów szkół specjalnych

• Szkoły specjalne obejmują wszystkie poziomy kształcenia przeduniwersyteckiego

• W szkołach dal niep. sensorycznie program jest ze szkoły ogólnodostępnej poszerzony o zajęcia rewalidacyjne

• Sieć klas specjalnych w szkołach ogólnodostępnych- podział uczniów ze wzgl. na rodzaj niep., uzupełnienie oferty kształcenia specjalnego- nie alternatywa

• Duża rozbieżność między przepisami a praktyką-nieegzekwowanie przepisów

• Indywidualizujące metody pracy- jednolity narodowy program, modyfikowany ze wzgl. na możliwości uczniów

• Nauczyciele klas specjalnych starają się o integracje z innymi klasami- wspólny budynek i zajęcia

• Rodzice bardzo mocno pomagają sprostać dzieciom wymaganiom szkolnym

• bardzo wysoki poziom kształcenia- pozytywne rezultaty systemu

• Chcą wprowadzić niesegregacyjne kształcenie osób z lekką n.i. z udziałem specjalnej pomocy pedagogicznej realizowanej przez dodatkowych nauczycieli

KSZTAŁCENIE NIEPEŁNOSPRAWNYCH WE WŁOSZECH

• Brak segregacyjności- szybkie i drastyczne reformy, bez uwzględnienia uwarunkowań pedagogicznych

• system włączający

• Integracja jest częścią systemu oświatowego

• Redukcja kompleksowości-> kształcenie specjalne ma odciążać system oświaty, uproszczenie procesów w celu uniknięcia błędów

• Przyczyną reform był niski poziom skolaryzacji, kryzys rodziny jako instytucji wychowawczej, destrukcyjne i aspołeczne teorie, kryzys tradycyjnych wspólnot lokalnych

• Wcześniej istniały szkoły i klasy specjalne

• Szkoła jako agenda kształcenia społecznego

• Prawo do nauki i pełnego rozwoju osobowości dla wszystkich uczniów

• Rozluźnienie systemu klasowo- lekcyjnego na rzecz pracy w małych grupach i metody projektów

• Oceny opisowe

• Zniesienie drugoroczności

• W klasach, w których jest uczeń niep. zatrudniano nauczyciela dodatkowego (max a niep. na 20 osób w klasie, w praktyce 1-2 niep.)

• Środki pomocnicze- pieniądze na zakup sprzętów specjalistycznych, personel pomocniczy, jeśli niep. była ciężka, placówki leczniczo- terapeutyczne

• Mogą istnieć szkoły specjalne dla uczniów z ciężkimi niep.

• Integracja bezwarunkowa- wszyscy muszą uczęszczać do zwykłych szkół

• Zasada rejonowości-> zalety systemowe- każda placówka musi się dostosować

• Nie ma selekcji wewnątrzszkolnej

• Tematy zajęć są wspólne, lecz opracowywane w różny sposób i w różnym stopniu

• Środki doskonalenia niesegregującego:

• korygujące- regulacje prawne

• uzupełniające- zmiany w zakresie kwalifikacji nauczycieli wspomagających

• rozszerzające- kształcenie niesegregacyjne kolejnych grup uczniów

• O niepełnosprawności orzekają placówki leczniczo- terapeutyczne

• Indywidualne programy kształcenia dla niep., egzamin na koniec z zakresu tych programów

• Dopuszcza się tworzenie szkół o szczególnej organizacji dal głęboko niep.

SENS I GRANICE ZMIAN

• Stowarzyszenie- typ organizacji społ., w której dominującą rolę odgrywają- potencjalnie sprzeczne- interesy jednostek. Społeczeństwo indywidualistyczne, w którym jednostki kierują się wola arbitralną

• Integracja społeczna- dominujące relacje i więzi między ludźmi oparte są na relacji ekonomicznie pojętej wymiany, a sama relacje przyjmują charakter konfliktowy

• Wspólnota- typ organizacji społecznej charakteryzujący się wysokim stopniem spoistości, zgodnych wartości i przekonań. Jednostki w swych działaniach kierują się głównie wolą naturalną.

• Integracja asymilacyjna- uczeń integrujący się z grupą społeczną dopasowuje się do jej standardów, pozbywa się swojej różnorodności

• Systemy asymilacyjne redukują zakres specjalnej pomocy

• Systemy segregacyjne- rozbudowują zakres specjalnej pomocy, odbierają możliwość odbycia normalnej drogi edukacyjnej

• Żaden współczesny system nie jest zdolny do całkowitej likwidacji form segregacyjnych

---