|
Epika |
Dramat |
Starożytna Grecja i Rzym |
Anegdota- opowiadanie,; humorystycznie opowiadała prawdziwe lub fikcyjne zdarzenia z życia ważnych osobistości; możliwość istnienia podtekstu moralizatorskiego. -zwięzła fabuła -zabarwienie komiczne, ironiczne - wyraźna uderzająca pointa [cel opowiadania] [w kolejnych epokach wchodzi raczej w skład większych utworów]
Bajka- lit. dydaktyczna; wierszem lub prozą; bohaterowie: zwierzęta, ludzie, rośliny; Zawiera moralne pouczenie; Często przeciwstawia sobie dwa stanowiska; Dowcipna pointa na początku lub na końcu bajki
Bajka zwierzęca- zwierzęta jako maski typów ludzkich [Ezop], późniejsza nazwa to bajki ezopowe: Wierszowane, metr jambiczny
Bajka narracyjna- Babrios- nieskomplikowana fabuła, wierszowana nowela
Biografia [Plutarch]- opis zycia lub fragmentu zycia Cel dydaktyczny
Charakter- zwięzły, bliski anegdocie, zawiera szkic charakterologiczny, portret psychologiczny etc. Teofrast- „Charaktery” -na początku- uogólnienia - Dialog- wypowiedzi 2 lub więcej osób, nie ma charakteru dzieła scenicznego, początkowo wykorzystywany przez filozofów w celach nauczania. Tu w czystej postaci albo jako jako forma podawcza. - gra kontekstu słownego [dialogi sokratyczne]
Dialog sokratyczny- głównym boh. jest Sokrates, zadaje pytania swoim rozmówcom- [Platon]
Dialog-esej- charakter satyryczny, autor nie wykłada swoich racji bezpośrednio, przedstawia ścierające się poglądy, przykładem są rozmowy zmarłych [Lukian z Samomaty]
Epos- rozbudowany, zwykle wierszowany utwór, ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle życia zbiorowości; powstał z pieśni układanych w cykle; wszechwiedzący i obiektywny narrator, wielowątkowość, porównania homeryckie, akcja podzielona na epizody, zawiera inwokację będącą zwrotem do muz [„Iliada”, „Odyseja” Homera w Grecji, „Eneida” Wergiliusza w Rzymie]
Gnoma- początkowo samodzielne, potem wtrącane do innych utworów, sformułowanie przypominające przysłowie, z reguły wypowiada je chór. [\Eurypides, Hezjod]
List- podstawowy gatunek epistolografii, służył do przekazywania informacji i dzielenia się przemyśleniami. Były to głównie listy literackie, bogate, zdobione licznymi figurami stylistycznymi. [Platon, Epikur, Cyceron]
List poetycki- wierszowany o charakterze lirycznym, epickim, satyrycznym… mający formę listu do rzeczywistego lub fikcyjnego adresata. [Owidiusz, Horacy „List do Pizonów”]
Mit- opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyraża zbioro we emocje, pełni funkcję poznawczą, światopoglądową bądź sakralną. Obrazowość Organizuje wyobrażenie o świecie głównie o jego początku [Hezjod „Teogonia”]
Mowa- polityczne, sądowe, popisowe; monolog opracowany literacko, przeznaczony do wygłoszenia wobec większego audytorium; retoryka wykształcila jej schemat: exordium, narratio, argumentatio, refutatio, peroratio. [grecki- Antyfon, Izokrates, rzymski Katon, Cyceron]
Sympozjon- dialog co najmniej 2 osób podczas uczty. Tematyka filozoficzna, moralna, literacka bądź zabawowa. Istnieją skodyfikowane wzorce rozmówców. [„Uczta” Ksenofont z Aten]
Sielanka- realistyczny obrazek, wiernie odzwierciedlający krajobraz, zajęcia ludzi [Teokryt] Rzymska- Wergiliusz czyni przedmiotem jej opisu Arkadię Liryczno opisowe wprowadzenie, przytaczanie wypowiedzi bohaterów. |
Dramat satyrowy- wchodził w skład tetralogii, członkowie chóru przebrani byli za satyrów; źródłem tematów jest tu mitologia; nastrój pogodny, komizm [Sofokles „Tropiciele”]
Komedia antyczna- szczęśliwe zakończenie: Staroattycka: maska, śmieszny kostium. Sklada się z 4 części: parodos, agon, parabaza, pieśni chóru. Łączy satyrę z baśnią [Arystofanes] Średnia: kieruje się ku realiom życia, rezygnuje z satyry politycznej, nawiązuje do mitów. [Antyfanes] Nowa: realizm obyczajowy, komedia charakterów, zwiększa liczbę monologów, zmniejsza kwestie chóru. [Menander]
Rzymska: korzysta z greckich komedii Menandera; sztuka ma bawić!; [Plaut, Terencjusz]
Tragedia antyczna- powstała z dytyrambu, konflikt tragiczny, katastrofa, wzbudza trwogę i litość; części składowe: prolog, epejsodia, parodos, stasimony, exodus. Chor(komentuje wydarzenia), początkowo jeden aktor, jednak jeszcze w starożytności zwiększono liczbę do 3, rola fatum. [Tespis, Ajschylos, Sofokles]
Tragedia w Rzymie przekształciła się w utwór polityczny, dydaktyczny bądź moralizatorski [Seneka, Liwiusz] - bezrymowa, rytmiczna metryka |
Biblia |
Apokalipsa- objawienie, księga prorocza, - piśmiennictwo objawiające - piśm. Uczone - obraz i wieszczenie konca świata forma obrazowa i symboliczna, przedmiot licznych egzegez [ST- Księga Izajasza, NT- Apokalipsa św. Jana] Nowotestamentowa zawiera wyzje mistyczną, dotyczącą losów Kościoła.
Ewangelia- tekst o życiu, słowach i czynach Jezusa. [ 4 ewangelie nowotestamentowe] Nawiązuje do starotestamentowej formy „opowieści biograficznej” proroków.
Legenda królewska- forma opowieści ludowej ze ST, posługuje się motywami znanymi wielu kulturom starożytnym. Cel- apologia! [Pierwsza Księga Królewska- ST]
List- wypowiedź pisemna, do adresata. Listy NT dzielą się na: apostolskie [skierowane do kościołów lokalnych, Listy św. Pawła], katolickie [powszechne, do całego Kościoła], pasterskie [apologia kościoła]. Mały stopień literackości, krótkie zdania, wykrzykniki, pytania retoryczne, zdania urywane, żywy stosunek autora do sprawy. [Pierwszy List do Tesaloniczan]
Mit- opowieść fabularna, cel: wyrażenie teofanii. Środki: metafora, alegoria, symbol. [ ST- Wj 19, 16-19]
Przypowieść- forma narracyjna o kompozycji fabularnej oparta na porównaniu. Przekaz metaforyczny, alegoryczny lub symboliczny, tworzy uniwersalne przesłanie. Język- plastyczny, obrazowy[ NT, Ewangelie, LOGIA- bezpośrednio wypowiedziane przez Jezusa, np. ”Przypowieść o synu marnotrawnym”]
Przysłowie-krótka, 1-2 zdania, wyraża bezpośrednio lub metaforycznie jakąś naukę. [ ST- Księga Przysłów]
Spis- gromadzi i porządkuje słowa w odpowiednim porządku. [ST- Druga Księga Salomona, NT- Dzieje Apostolskie]
Kazanie- przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana, zawiera nauki moralne lub prawdy wiary [Kazanie na Górze Synaj] |
|
Średniowiecze |
Chanson de geste- poezja epicka, która pojawiła się u początków literatury francuskiej tworzone były przez trubadurów w języku starofrancuskim. Zwykle opiewają akty wojennego heroizmu [Pieśń o Rolandzie] Proste twarde, dźwięczne formy -śpiewane przy akompaniamencie liry
Hagiografia- rodzaj biografii, zywot świętego, Cel wychowawczy Głoszenie chwały bozej
Zwierciadło- cel: prezentacja obranego wzoru osobowego; propagowały odpowiednie dla każdego człowieka normy moralne lub wzory dobrego, uczciwego życia stosownego dla rycerza, ziemianina, dworzanina, króla, sekretarza lub posła. Ma być wzorem dla odbiorcy. [Jan z Salisbury- „polycratius” Epos rycerski- wierszowany, rzadziej tworzony prozą, a ukazujący dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych rycerzy, na tle wydarzeń danego narodu [Pieśń o Rolandzie]
Exemplum- forma literacka przywołująca pewne przeszłe zdarzenie o charakterze fikcyjnym lub autentycznym w celu przekonania o prawdziwości jakiejś sprawy; alegoryczne przedstawienie kwestii; moralizatorskie objaśnienie opowiadania. Narracja jest całkowicie oddana treści. [Jakub z Paradyża]
Kazanie- korzysta z zasad retoryki, posługuje się exemplum, zazwyczaj wygłaszane w kościele. Rodzajem kazania jest homilia- objaśnia fragment Biblii. [Kazania świętokrzyskie]
Kronika- Również utwór dziejopisarski o charakterze literackim, nie zawiera analizy wydarzeń, może zawierać komentarza autora. [J. Długosz „Roczniki, czyli Kroniki Królestwa Polskiego”, Janko z Czarnkowa „Kronika”]
Legenda- opowieść, posługująca się elementami niezwykłości oraz cudowności, związanej z życiem świętych i męczenników. Oparta na wątkach ludowych i apokryfach [Złota legenda Jakuba de Voragine]
Postylla- zbiory kazań, homilii. Dodawano do nich anegdoty i przykłady z życia codziennego. [ Jakub Wujek „Postylla katoliczka”]
Romans - za jego pierwowzór uwaza się Iliadę. To dłuższy utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, najczęściej jednowątkowy, obfitujący w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności. Tematyka najczęściej ma charakter awanturniczo-miłosny. -pseudohistoryczny- [ Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego] -rycerski- [Historia o cesarzu Ottonie] -błazeński- [Jan z Koszyczek „Marchołt”] -religijny- [„Historia o świętym Józefie Patriarsze”]
Saga- oparta na islandzkich motywach, przedstawia losy znanego bohatera lub sławnego rodu, między kronika a romansem. Wyróżniamy: s. królewskie s. rodzinne s. bohaterskie s. o rycerzach [np. „Tristan i Izolda”] po XIII w.- zaczynają odznaczać się wybujałą fantastyką.
Przypowieść- przykład lit. dydaktycznej [„Żywot Ezopa”- Biernat z Lublina]
Wyznania- rodzaj monologu wewnętrznego. Autobiografia prawdziwa lub fikcyjna - introspekcja [ „Wyznania” św. Augustyn]
|
Dramat liturgiczny- przedstawienia teatr. o życiu Jezusa, -tematyka biblijna - forma dialogu, monologu, kolażu modlitw i pieśni - stroje liturgiczne -[Procesja na Niedzielę Palmową]
Misterium- początki w dramacie lit. -widowiska publiczne, na placach -dzielą się na : ST, NT i świętych - trwały od kilku godzin do kilku dni [Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim]
Mirakle- utwory dramatyczne mówiące o cudach , które wydarzyły się za pośrednictwem Matki Boskiej- centralny punkt -8zgłoskowce, parzyste rymy - zwrotki kończą się 4 sylabowym wierszem, który rymuje się z początkiem zwrotki następnej -`ziemska' akcja [ Cud Teofila, Cuda Matki Boskiej]
Moralitet- bohaterowie są między złem a dobrem- psychomachia -Moralizatorskie, - może operować kontrastami, sięga po motywy alegoryczne - personifikacja wartości etycznych i moralnych - czasem pojawiały się wplecione w nie scenki rodzajowe [„Roztropny, nieroztropny”] |
Renesans |
Bajka- [Biernat z Lublina „Żywot Ezopa”]: Prosty język, rubaszny humor, kontynuacja bajek ezopowych
Dialog, rozmowa- [„Krótka rozmowa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”- M. Rej]
Mowa- wzorowana na antycznej [Kochanowski w „Odprawie posłów greckich”]
Diariusz- jedna z form pamiętnikarstwa, zapis wydarzenia o charakterze prywatnym lub publicznym. Krótkie treściwe, lakoniczne notaty, na plan pierwszy wysuwa się punkt widzenia autora. [„Dziennik wyprawy … pod Psków” J. Piotrowski]
Facecja- narracja prozą, krotka, komiczna treść, zamknięta dowcipną pointą, charakter dydaktyczny. -od star. Anegdoty [elementy we „Fraszkach” Kochanowskiego, „Dworzaninie polskim” Górnickiego + M. Rej „Gdzie słoma, tu ziarno”]
Historia nowelistyczna- staropolski gatunek fabularny prozą lub wierszem. Na wzór nowel włoskich Boccaccia. Odmiany: Komiczna [„O figlu dwu Włochów spłatanym trzeciemu” Górnicki] Tragiczna [„Historia barzo piękna i żałosna o Ekwanusie, królu skockim” B. Paprocki] Heroiczna [„Wzór pań mężnych” Kochanowski] Sentymentalno-przygodowa [„Historia krotofilna o kupcu” B.Budny] Budująca [„Stół mądrości” T. Nargielewicz]
Panegiryk- uroczysty tekst pochwalny sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym. Często korzysta z hiperboli. [J.Dantyszek „Pieśń weselna na ślub Zygmunta z Barbarą”]
Zwierciadło- cel: prezentacja obranego wzoru osobowego; propagowały odpowiednie dla każdego człowieka normy moralne lub wzory dobrego, uczciwego życia stosownego dla rycerza, ziemianina, dworzanina, króla, sekretarza lub posła. Ma być wzorem dla odbiorcy. [M. Rej „Zwierciadła”]
Utopia- zainspirowany przez T. Morusa. Opis ustroju idealnego państwa pod kątem panujących stosunków społ. Pol. Etc. [T. Morus „Utopia”]
Romans dydaktyczny- [M.Rej- „Historia w Landzie”]
Postylla- [Mikołaj Rej „Postylla”]
Sielanka- łączy ją z antyczną tylko tzw. kostium pasterski; wypowiedź mogła dotyczyć już różnych spraw; [Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”] |
Comedia dell'arte- aktor nie tylko odgrywa rolę ale sam improwizuje -maski, zakrywające górną część twarzy -oparta na pisanym scenariuszu -3 akty [a nie 5 jak w tr] -fabuła komediowa, farsa -postacie z góry określone [imie, wygląd, wiek, zawód, strój] - realizacją kieruje reżyser- starszy z trupy aktorów - różnorodność estetyczna postaci -zróżnicowanie i bogactwo językowe, fabuły, etc.
Farsa- pochodzenie ludowe -komizm -wesola treść płynąca z życia -forma różnorodna, często niedbala - bez pouczeń - akcja większości oparta na intrygach miłosnych
Moralitet- [M.Rej- „Kupiec”]
Tragedia renesansowa [humanistyczna]- czerpie z wzorców antycznych [ odprawa posłów greckich]
|
Barok |
Dialog- [„Rozmowy Atarksesa i Ewandra” S.H. Lubomirski]
Epos heroiczny- nawiązuje do homeryckiego, ale tematyka jest odpowiednia do realiów epoki. Odautorskie dygresje, elementy moralizatorskie. [„transakcja wojny chocimskiej” W. Potocki]
Epos religijno filozoficzny- wprowadza zamiast tematyki mitologicznej tematykę biblijną. [„Raj utracony” J.Milton]
Epos rycersko-fantastyczny- stopniowa redukcja postaci i wydarzeń ze świata mitologii. Wprowadza el. fantastyki, cudowności, watki awanturnicze. Poprzednik nowożytnej powieści. [P.Kochanowski ”Gofrem, abo Jeruzalem wyzwolona” -uwzględnia polski koloryt lokalny]
Pamiętnik- elacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. Dystans czasowy względem opowiadanych treści. Narracja 1osobowa [J.Ch. Pasek „Pamiętniki”]
Romans łotrzykowski- bohater to przebiegły złodziejaszek, żyje na marginesie społecznym, niemoralny. Cechy: forma autobiograficzna, awanturniczy charakter fabuły, elementy krytyki społecznej, bogactwo obserwacji. [Żywot łazika z Tormesu- pierwowzór]
Romans dworski(heroiczno-miłosny)- nawiązuje dotradycji antycznych
Romans pasterski- życie pasterzy opisywane tak, jak kiedyś w sielance. Wytwór kultury dworskiej.
Sylwa- obejmuje niejednorodne formalnie teksty , różnorodna tematyka. Staropolskie były albo zbiorami poetycko- filozoficznymi, gdzie poza prozaicznymi zapiskami codziennymi pojawiały się teksty literackie, refleksyjne, albo raptularzami- księga gospodarską z zapisami niezwykłych lub banalnych wydarzeń z życia rodziny, dowcipy, plotki etc. [dzięki nim zachowały się liczne teksty Morsztyna czy Naborowskiego]
Kazania- polityczne- [P. Skarga „Kazania sejmowe”]
Sielanka [Zimorowic „Roksolanki”] |
Dramat filozoficzny- przeciwstawna wzorom antycznym - akcja- kraj autora - alegoryczna - sceny fantastyczno-iluzyjne - zagadnienia epistemologiczne i ontologiczne - rozbudowane monologi {„Życie snem”- de la Barca]
Komedia charakterów -włoska, sytuuje akcje we współczesności, - na pierwszy plan wysuwa się postać, kieruje się namiętnościami, [Molier- „Świętoszek”] -[ Ariosto]
Płaszcza i szpady- motyw honoru, dwie intrygi, -para kochanków pokonująca niezliczone trudności - żywa akcja, powikłania [L. de Vega- „Pies ogrodnika”]
Mięsopustna- w obrębie lit. sowizdrzalskiej - drwina z ludzkich przywar, - groteskowa wizja świata na opak [„Z chłopa król”- P.Baryka]
-Rybałtowska Zrywa więzy tematyczne i formalne z kulturą i sztukąhumanistyczną, - autorzy wywodzą się z kręgów nauczycielskich - tematem jest Zycie niskich i średnich klas społecznych [„Wyprawa plebańska”]
Opera komiczna- gat. Muzyczno- dramatyczny, widowisko ludowe - komediowe libretto - większa waga partii mówionych, -tematyka ludowa w piosenkach choru - typy postaci- pedantyczny uczony, głupi błazen etc. - związek historii z realiami swiata współczesnego [ „La serva patrona”- Pergolemi]
Tragedia klasycystyczna- oparta na wzorach greckiej: -zasada 3 jednosći - prawdopodobieństwo zdarzeń - styl mowy wysokiej, konstrukcje retoryczne
- psychologiczna motywacja zdarzeń!! [w miejsce metafizycznej] [Feliński „Barbara Radziwiłłówna”] Tragedia szekspirowska- odrzuca motywy i reguły t.antycznej - swoboda kompozycji, łączenie patosu i scen groteskowych, - źródło konfliktu tr. To namiętności jednostki - wiersz przeplata się z prozą - może `dziać się' wszedzie [ Shakespeare- „Makbet”]
|
Oświecenie |
Biografia[z życiorysu]- obszerny opis dziejów całości życia oraz dokonań wybitnej postaci. Wzbogacona o elementy analityczne, krytyczne, podsumowujące.
Charakter- [Rzewuski ”Teofrast polski”]
List- przestaje mieć nośność religijną. Wraca do formy listu poetyckiego.
Epos rycerski- [ Orland szalony, Ludovico Ariosto]
pamflet- broszura, krótka rozprawa, studium na jakiś temat zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji, TU; ekspresywna retoryka, przejaskrawienia w sformułowaniach, elementy satyryczne. [Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Zabłocki]
Paszkwil- odmiana satyry, nieprzyzwoitej, uszczypliwej, oczerniającej, obelżywej. Wywodzi się z rzymskich epigramatów o treści satyrycznej
Opisowy- epika niefabularna - dydaktyczno-moralizatorska - godzi scjentyzm z literackością, empiryzm z subiektywizmem opisywania swiata [Trembecki- „Sofiówka”]
Powiastka filozoficzna- fabularna proza narracyjna - baśniowa wschodnia sceneria - krytyka nauki i instytucji Kościoła, monarchii - podważa założenia optymizmu oświeceniowego -postacie to marionetki, dystans - mądrościowe przesłanie, mimo kpiny [I.Krasicki „Powieści wschodnie”]
Powieść; - fabularna, wielowątkowa, najczęściej obszerna, poruszająca ważne zagadnienia społeczne itp. Łączy w sobie realizm, literacką fikcję, naturalizm (zależnie od rodzaju), wprowadza bohaterów. Akcja, temat jako zbiór wątków i motywów, wyraźna narracja (1- lub 3-osobowa),dialogi bohaterów [Mikołaja Doświadczynskiego przypadki]
Powieść-pamiętnik- pisana w 1osobie, narrator utożsamiany z bohaterem, retrospekcja, uwzględnia współczesną perspektywę czasowa. [ D. Defoe „Dziennik roku zarazy”]
Podróżnicza- przekazuje nauke moralną zgodną z obowiązującym światopoglądem - przygody bohaterów podczas podróży do odległych krain [ J.Swift „Podróże Guliwera”]
Sternowska - rozbicie ciągu przyczynowo= skutkowego, - inwersja czasowa w narracji, - liczne dygresje [elementy w: „Malwinie” Wirtemberskiej]
Sentymentalna- przedstawia przeżycia psychiczne, -jej bohaterami są często ludzie prości, mieszczanie -tworzy nowy typ boh.- czułego, wrażliwego, pozostającego w kontakcie z naturą [Czartoryska- „Malwina, czyli domyślność serca”]
Rozmowa[dialog]- gat. Dydaktyczny w Polsce kilka odmian: - szkolne- kształtuje poglądy etyczne i obywatelskie wśród adeptów szkoły [ „Rozmowa na czym dobro i szczęscie Rzeczypospolitej zaległo” Konarski] -publicystyczne- traktaty polityczne „na głosy” [Załuski „rozmowy dwóch kawalerów katolika i decydenta o piśmie, które…”] - zmarłych- sceneria to Pola Elizejskie, wypowiedzi obiektywne, rozmówcy to ludzie pochodzący z różnych epok [I. Krasicki „Rozmowy zmarłych”]
Wyznania- rodzaj monologu wewnętrznego. Autobiografia prawdziwa lub fikcyjna - introspekcja [Rousseau- „Wyznania”]
Utopia- [„wyspa Nipu” w „Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadkach” I.Krasickiego]
Sielanka- dworska, erotyczna o nastawieniu zabawowym. [Karpiński „Do Justyny…”] Sentymentalizm nawiązuje do teokrytejskiej sielanki- krajobraz, obyczajowość; człowiek czuły jako bohater, charakter liryczny |
Misterium- [Potocki- „Dialog o zmartwychwstaniu”]
Drama mieszczańska- odmienna od klasycznej formy komedii -treść: obyczajowa, historyczna, sentymentalna - w Polsce oparta głównie na tłumaczeniach [„Henryk VI na łowach” - Bogusławski] Wczesna forma komedia łzawa
Komedia satyryczna- funkcja publicystyczna - walka ze skostniałymi układami społecznymi - krytyka rządów [Niemcewicz „Powrót posła”]
Melodramat- odmiana dramy mieszczańskiej - sentymentalizm, pozytywne zakończenie -zbliżony do opery [ Rousseau „Pigmalion”]
Komedia klasycystyczna- nacisk na realizm opisywanych zdarzeń , - tematyka aktualna -funkcja dydaktyczno-moralizatorska - komizm Odmiany- sytuacji, intrygi, charakteru, satyryczna, obyczajowa, polityczna
|
Romantyzm |
Epos- zachowuje cechy eposu starożytnego, zmiana następuje tylko w inwokacji, która nie jest skierowana do muz [Mickiewicz „Pan Tadeusz”]
Autobiografia- J.J. Rousseau- Wyznania -własny, pełny lub częściowy życiorys, losy, przeżycia, -doświadczenia jednostki, które ona sama opowiada,
Baśń[bajka ludowa]+klechda -oczywistość cudowności, Postaci ze św. nadprzyrodzonych -metamorfoza -istotna jest akcja, a nie życie bohatera [Wójcicki „Klechdy , starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi”]
Dziennik intymny [diariusz]-
Gawęda szlachecka - specyficznie polski gatunek, - proza i wiersz -swobodne opowiadanie -zachowuje właściwości żywej mowy -struktura epiki, konwencja liryczna [Rzewuski „Pamiątki Soplicy”]
Historyczna- narrator jawi się jako historyk, mogły wystąpić archaizmy, fakty histiryczne połączone [lub nie] z fikcją literacką [ Sienkiewicz „Quo vadis”]
Powieść w listach- narrację tworzą fikcyjne listy do wybranej osoby lub wymiana korespondencji - przeżycia wewnętrzne bohatera [S. Richardson „Pamela, czyli cnota wynagrodzona”] |
Dramat historyczny- wydarzenia wątki z życia ważnych postaci, Mógł być wiernym przekazem lub przybierać kostium [Słowacki „Ksiądz Marek”]
Romantyczny- związany z zabawami, balladami i op. Śred. -inwersje czasowe - sceny podniosłe i monumentalne mieszają się z kameralnymi -mieszanie wątków fantastycznych i realistycznych -niejednolity styl wypowiedzi - luźna kompozycja [Słowacki „Kordian”]
Komedia romantyczna- realizm i feeria - farsa i liryzm - znosi zasadę 3 jedności - tematy z ballad i opowiadań - przygody i sytuacje, miłość, czary, baśniowość -oparta na emocjach i wyobraźni
Charakterów- [Fredro-„ Pan Geldhab”]
|
Pozytywizm |
Nowela -krótki utwór o zwartej konstrukcji fabularnej, zbliżonej do dramatycznej, przewaga motywów dynamicznych, jednorodnej akcji, zwykle wyraźnie zaznaczonej pozycji narratora i znaczącym dla fabuły zakończeniu (pointa). [Prus „Kamizelka”] Obrazek Prostota budowy i niewyszukane słownictwo, zwięzła treść i krótka, lapidarna puenta, prozą lub wierszem [Maria Konopnicka „Banasiowi”]
Opowiadanie- swobodna budowa, utwór zwięzły, jednowątkowy. Dzieli się: o. o pojedynczym zdarzeniu, tzw. anegdotę (np. "Wspomnienie z Maripozy" Henryka Sienkiewicza) z rozwiniętą fabułą [nie wszystkie watki się wiążą] [np. choroba Rozalki w "Antku"Prus]
Powieść -jak w oświeceniu-
Naturalistyczna- szczegółowo, niemal fotograficznie oddawała życie, człowieka, świat. Wykorzystywała opisy ludzkiej, elementy brzydoty, brutalizmy, przemoc. W Polsce naturalistą był m.in. Adolf Dygasiński, autor "Zająca" Historyczna- wskrzeszającą przeszłe wydarzenia np. u Sienkiewicza „ku pokrzepieniu serc”- Krzyżacy
Tendencyjna- wszystkie elementy służyły propagowaniu haseł epoki: pracy organicznej, pracy u podstaw, czasami - scjentyzmu - brak: artyzmu formy, charakteru postaci, obiektywizmu [. "Meir Ezofowicz"]
|
Dramat obyczajowo-psychologiczny pod wpływem dramatu mieszczańskiego, Utwory eksponowały w treści obyczajowość, psychologizm w kreśleniu postaci, w warstwie językowej kolokwializmy codziennej rozmowy. wykorzystał możliwości ekspresji zarówno tragedii, jak i komedii [Antoni Czechow, „trzy siostry”] Sztuka z tezą [odmiana dramy mieszczańskiej] |
Modernizm |
Powieść dekadencka- ukazuje znużenie , które jest owocem rozwoju cywilizacji, -poczucie braku - pogarda dla zdrowia, instynktu, norm etycznych [H.Sienkiewicz „Bez dogmatu”]
Powieść naturalistyczna- związki między przeżyciem a jego biologicznymi i społecznymi dominantami - bohater wyraża koncepcje ideowe - podlega działaniu różnych, sprzecznych wewnętrznie sił [E. Zola, w PL- Zapolska „Kaśka Kariatyda”]
Realistyczna-przedstawia wycinek z nurtu życia człowieka i społeczeństwa - obiektywizm -zrozumiała dla przeciętnego odbiorcy, kieruje się typowymi zasadami moralnymi [Orzeszkowa „Nad Niemnem”]
Autotematyczna- jej tematem jest proces twórczy, życie i praca literacka pisarza, -dygresje warsztatowe, literackie,
[Irzykowski „Pałuba”]
Powieść- dziennik- narracja w pierwszej osobie, stylizowana na wzór dziennika. Łączy się z procesem subiektywizacji i liryzacji prozy, z osobistą refleksyjnością
|
Dramat poetycko-symboliczny- odejście od dosłowności. Świat przedstawiony dramatu nie odzwierciedla konkretnych faktów społecznych; jego podstawowym budulcem jest symbol i niedopowiedzenie, nadrzędnym celem jest zaś wyrażenie podstawowych sytuacji humanistycznych w perspektywie metafizycznej. Dramat symboliczny często wykorzystywał formę prozy poetyckiej i rozbudowanych, "artystycznych" didaskaliów, a na płaszczyźnie treści - wątków baśniowych i historycznych. [wesele]
Dramat psychologiczny- Judasz z Kariothu- Rostworowski
|
XX wiek |
Anegdota - pisana prozą. [T. Kwiatkowski „od kuchni”]
Antyutopia- odpowiedz na utopie -inacvzej utopie negatywne, pisane z perspektywy utopii już zrealizowanej [np. opis totalitaryzmu etc.] [Świetlana przyszłość Zinowiew]
Charakter- Nałkowska „Charaktery dawne i nowe”
Autobiografia- rozwój [Herling- Grudziński- Inny świat]
Biografia- [S.Barańczak „Uciekinier z Utopii”- książka o Herbercie i jego twórczości]
Pamiętnik- [Pamiętnik Orchidei czyli zapiski ocalonego z XX wieku - Zygmunt Kałużyński]
Opowiadanie- 1 wątek, niewielki rozmiar, swoboda kompozycyjna, epizodyczność fabuły, dygresje [Flaubert, Dostojewski]
Powieść
Autotematyczna- rozwoj, In. Powieść warsztatowa [Szczypiorski „Lustro”]
Brukowa- powieść osnuta na wątkach sensacyjnych i erotycznych, adresowana do niewybrednego odbiorcy - często drukowana w odcinkach w czasopismach
Eseistyczna- tworzy obraz życia wynikający z postawy ideologicznej, - literackość wyraża się obecnością elementów fikcji - otwarte struktury myślowe - fabuła traci na znaczeniu, ważniejsza jest refleksja - dygresje -niejednokrotnie aforyzmy zastępują konkretne wypowiedzi
Okultystyczna- -okultystyczne problemy rzeczywistości - akcja prowadzona w dwóch światach: doświadczenia zmysłowego i niewidzialnych sił - determinizm [Jan Łada- Białe i czarne duchy”]
Polityczna- powieść spokrewniona ze społeczną, w której przedstawiony jest mechanizm życia politycznego w oznaczonym miejscu i czasie. [Żeromski- Przedwiośnie]
Kryminalna- traktuje o zbrodni i sposobach jej wykrycia Odmiany: sensacyjno-awanturnicza, Detektywistyczna, czarny kryminał amerykański- powieść gangsterska. milicyjna [ Chmielewska - „Mnie zabić”]
Psychologiczna- koncentruje się na zjawiskach społecznych, które przedstawiają obraz stosunków i więzi międzyludzkich, -przeżycia wewnętrzne postaci, -akcja i fabuła pełnią rolę podrzędna - dominanta kompozycyjna- bohater - narracja przybiera postać wypowiedzi niezależnej - analiza psychologiczna, technika monologu wewnętrznego, asocjacyjnej organizacji materiału powieściowego [Kuncewiczowa „Cudzoziemka”]
- ukazanie tła społecznego, historycznego, politycznego i obyczajowego [Maria dąbrowska „Noce i dnie”]
Traktat poetycki- [Miłosz „Traktat moralny”, „ Traktat poetycki”] - dyskursywny, rozprawa, - niepoetycka tematyka - funkcja poznawczo perswazyjna - sprzeciw wobec „poezji czystej” - liczne odniesienia intertekstualne
Nowa powieść-antypowieść eksperymenty formalne odrzuca wszechwiedzę narratora brak ciągłości czasowej fabułą zredukowaną do minimum słabo zarysowane tło społeczne, historyczne subiektywność opisów (negacja zasady mimesis) brak komentarzy psychologicznych lub moralnych częste powtórzenia narracja auktorialna - funkcja mimetyczna - [Alain Robbe-Grillet- „Żaluzja”]
Parabola- [Kafka “Proces”]
Poemat rozkwitający- odzwierciedla elementy rzeczywistości obiektywnej, włączane w obręb poetyckiego świata przedstawionego tak, jak są one poznawane i przeżywane przez podmiot twórczy. [Peiper „Kwiat ulicy z tomu Żywe linie”] |
Happening, performance - synkretyczne widowisko parateatralne. Protest przeciw kulturze komercyjnej. Aktor nie przedstawia ale prezentuje siebie - zmuszenie widza to reakcji - stara się ukazać chaotyczność codziennej egzystencji
Kabaret- widowisko parateatralne -char. Humorystyczny -nawiązania do lit. sowizdrzalskiej -formy: pastisz, trawestacja, parafraza, parodia, [Figliki- Teatr pod Marchołtem]
Monodram- gatunek dramatu - jeden bohater, wypowiada monolog sceniczny, o charakterze ukrytego dialogu. [Śmieszny staruszek- Różewicz]
Musical- widowisko sceniczno-muzyczne, pokrewne operetce, komedii. - najczęściej 2 akty -może być parafrazą znanych sztuk teatralnych -{Józefowicz- Metro]
Teatr absurdu- teatr awangardowy, groteskowy. -groteska, parodia, czarny humor - dramatyczna parabola -metafora epistemologiczna -problemy egzystencjalizmu [Mrożek- Policja]
|
|
|
|
Pograniczne:
1. Felieton-
2. Reportaż-
3. Scenariusz-
4. Esej- przekazuje osobiste doświadczenia, wiedzę autora,
- akt życiowy autora [Irzykowski- Czyn i słowo]
Mieszane:
Ballada- epicką narracją połączoną lirycznym komentarzem i dramatycznymi dialogami. Fabuła często zaczerpnięta jest z podań i historii ludowych, wysterują postacie fantastyczne, na tle tajemniczej i posępnej scenerii. Bohaterem tych wierszy często jest prosty człowiek, plebejusz, skonfrontowany z zagadkowymi, irracjonalnymi wydarzeniami.
Ballada romantyczna [synkretyczny]
- krótki wierszowany utwór
- tematem jest niezwykłe wydarzenie
-przedstawia odmienny obraz człowieka [ niż w ośw.]
-nie klasycystyczny wzorzec poezji
[ Mickiewicz „Romantyczność”]
Poemat- jest połączeniem liryzmu i opowieści epickiej. forma przejściowa pomiędzy klasyczną poezją a realistyczną powieścią.
- regularny wiersz,
- fragmentaryczna kompozycja potęgująca efekt tajemniczości,
-zakłócenia chronologii wydarzeń,
-liryczne dygresje,
- narrator opowieści ujawnia własne uczucia,
- główny bohater jest samotny, a jego postępowanie do końca moralnie jednoznaczne,
-sceneria jest egzotyczna lub historyczna.
Satyra-
Duma-
Powieść poetycka- romantyczna odmiana poematu epickiego- monenty dramatyczne, subiektywizm opowiadania, wprowadza emocjonalne i nastrojowe opisy, skłonna do refleksji. Tło historyczne, orientalne [Mickiewicz „Konrad Wallenrod”]
Powieść radiowa, dostosowana do środków typowych dla poetyki radiowej:
rodzaj słuchowiska
-brak lub ograniczenie roli narratora,
brak wyraźnie zarysowanej dramaturgii fabularnej,
kompozycja luźna,
odcinki, dialogi
wykorzystujące efekty akustyczne,
W Jezioranach (wg A. Mularczyka);
Poemat dygresyjny- niezbyt rozbudowana fabuła omawiająca podróż bohatera, liczne dygresje narratora o charakterze ideologicznym, artystycznym, filozoficznym, odsłaniające niekiedy tajemnice warsztatu pisarskiego, ironiczny dystans do przedstawionej rzeczywistości.
[ Słowacki „Beniowski”]
Poemat heroikomiczny- stylizacja parodystyczna eposu bohaterskiego
- wierszowany
- wysoki styl wypowiedzi niska tematyka treści- kontrast
Komizm
- funkcje dydaktyczne i moralizatorskie
[I. Krasicki „Myszeis”, „Monachomachia”]