Język włoski

Język włoski (wł. la lingua italiana, skrót - l'italiano) - jeden z języków romańskich. Język urzędowy we Włoszech, San Marino, Watykanie, Szwajcarii oraz na Istrii, należącej do Chorwacji, Słowenii. Używany również we Francji (zwłaszcza na Korsyce), na Malcie. Można się nim także porozumieć w byłych koloniach włoskich (Etiopia, Somalia, Erytrea) i Libia, oraz skupiskach emigracji włoskiej w Argentynie, Australii i Stanach Zjednoczonych).

Zapis i fonetyka

Do zapisu języka włoskiego używa się alfabetu łacińskiego, przy czym litery j, k, w, x oraz y nie występują w słowach włoskich. Używa się też dwóch rodzajów akcentów nad samogłoskami.

Litera	Nazwa litery	Dźwięk
A	a	/a/
B	bi	/b/
C	ci (/czi/)	/k/ lub /cz/
D	di	/d/
E	è,é	/e/, w pozycji akcentowanej występuje w wersji otwartej lub ścieśnionej
F	effe	/f/
G	gi (/dżi/)	/g/ lub /dż/
H	acca	zawsze nieme
I	i	/i/ lub /j/
J	i lunga	występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego
K	kappa	występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego
L	elle	/l/
M	emme	/m/
N	enne	/n/
O	ò,ó	/o/, w pozycji akcentowanej występuje w wersji otwartej lub ścieśnionej
P	pi	/p/
Q	qu	/k/
R	erre	/r/
S	esse	/s/ lub /z/
T	ti	/t/
U	u	/u/
V	vu (vi)	/w/
W	doppia vu	występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego
X	ics	/ks/
Y	ipsilon	występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego
Z	zeta	/c/ lub /dz/

Szczegóły:
Znak c przed e oraz i wymawia się /cz/, przed innymi znakami /k/. Jeśli dźwięk /k/ ma wystąpić przed i bądź e, wstawia się między nie nieme h. Jeśli dźwięk /cz/ ma wystąpić przez samogłoską inną niż e czy i wstawia się między nie i, którego się nie wymawia, a które jedynie zmiękcza c.
Analogiczne zasady stosuje się w przypadku:
- znaku g, wymawianego /dż/ przed e oraz i, przed innymi znakami /g/;
- dwuznaku sc, wymawianego /sz/ przed e oraz i, przed innymi znakami /sk/.

Tutaj ortografia nie jest ścisła, ponieważ w języku włoskim występują też połączenia typu c lub g + i + samogłoska, w którym i tworzy osobną sylabę, zwykle ma to miejsce w pozycji akcentowanej.

	/k/	/cz/	/g/	/dż/	/sk/	/sz/
/a/	ca	cia	ga	gia	sca	scia
/e/	che	ce	ghe	ge	sche	sce
/i/	chi	ci	ghi	gi	schi	sci
/o/	co	cio	go	gio	sco	scio
/u/	cu lub qu	ciu	gu	giu	scu	sciu

S i z występują w wersji zarówno dźwięcznej, jak i bezdźwięcznej. Zwykle przyjmują dźwięczność sąsiadujących głosek, w przypadku pozycji między samogłoskami wymowa jest różna w zależności od wyrazu i regionu geograficznego.

Występują jeszcze dwa dwuznaki - gn odpowiadające polskiemu /ń/, oraz gl odpowiadające (w połączeniu z samogłoską i) miękkiemu /l'/. Miękkie /l'/ nie występuje w języku polskim, występuje zaś np. w hiszpańskim (zapis ll) oraz w niektórych wyrazach zapożyczonych (polskie liana, chociaż występuje też wymowa /ljana/).

Gramatyka

W języku włoskim są dwa rodzaje - męski i żeński oraz dwie liczby - pojedyncza i mnoga.
Deklinacja rzeczowników i przymiotników jest bardzo regularna, większość z nich ma końcówki:

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Rodzaj męski	-o	-i
Rodzaj żeński	-a	-e

Rzeczowniki zakończone na -e przybierają w liczbie mnogiej końcówkę -i.

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Rodzaj męski	-e	-i
Rodzaj żeński	-e	-i

Pewna grupa słów ma też rodzaj "sprzeczny z końcówką". Takie rzeczowniki w rodzaju żeńskim mają jednak liczbę mnogą na -i, nie zaś -e.

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Rodzaj męski	-a	-i
Rodzaj żeński	-o	-i

Rodzajnik

Rodzajnik w języku włoskim występuje w dwóch formach: określony (determinativo) i nieokreślony (indeterminativo).

• Rodzajnik określony:

• Rodzaj męski:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
il	i	przed spółgłoską
lo	gli	gdy wyraz zaczyna się na: gn, ps, pn, s + spółgłoska, j, x, y, z
l'	gli	przed wyrazami zaczynającymi się na samogłoskę

Przykłady:

• il cane - pies; i cani - psy

• lo specchio - lustro; gli specchi - lustra

• l'elefante - słoń; gli elefanti - słonie

• Rodzaj żeński:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
la	le	przed spółgłoską
l'	le	przed wyrazami zaczynającymi się na samogłoskę

Przykłady:

• la casa - dom; le case - domy

• l'amica - przyjaciółka; le amiche - przyjaciółki

• Rodzajnik nieokreślony:

• Rodzaj męski:

Liczba pojedyncza	Stosowanie
un	przed spółgłoską, przed samogłoską
uno	gdy wyraz zaczyna się na: gn, ps, s + spółgłoska, z

Przykłady:

• un fiore - kwiat

• un amico - przyjaciel

• Rodzaj żeński:

Liczba pojedyncza	Stosowanie
una	przed spółgłoską
un'	przed samogłoską

Przykłady:

• una donna - kobieta

• un'amica - przyjaciółka

Rzeczownik

Rzeczownik określa osoby, miejsca lub przedmioty, a także inne rzeczy abstrakcyjne, koncepcje czy stany własne, jak np.: l'idea - pomysł; l'amore - miłość.
W języku włoskim rzeczowniki są określonego rodzaju - żeńskiego lub męskiego. Rzeczownik taki jest zazwyczaj poprzedzony odpowiednim dla siebie rodzajnikiem.

• Rodzaj męski:

Rodzajnik	Końcówka	Przykład
un / il / lo / l'	-o/-e	un gatto - kot; il padre - ojciec

• Rodzaj żeński:

Rodzajnik	Końcówka	Przykład
una / la / l'	-a/-e	una donna - kobieta; la madre - matka

• Wyjątki:

Istnieją również takie rzeczowniki zakończone na o, które są rodzaju żeńskiego, a także zakończone na a - występujące w rodzaju męskim. Rodzaj męski:

• il sistema - system

• il problema - problem

• il poeta - poeta

• il pianista - pianista

Rodzaj żeński:

• la mano - ręka

• la mela - jabłko

• la radio - radio

• la dinamo - dynamo

Niektóre rzeczowniki w języku polskim są rodzaju męskiego, zaś we włoskim żeńskiego i na odwrót. Przykładem może być np.: il pesce - ryba (rodz. męski we włoskim, rodz. żeński w polskim); la pioggia - deszcz (rodz. żeński we włoskim, rodz. męski w polskim).

• Odmiana przez przypadki

W języku włoskim w przeciwieństwie do języka polskiego nie ma tematu i końcówki. Aby odmienić rzeczownik przez przypadki należy przed nim postawić odpowiedni przyimek, np.:

• il padre - ojciec

• di padre - ojca

• a padre - ojcu

• il padre - ojca

• con padre - z ojcem

• sul padre - o ojcu

• padre! - ojcze!

Czasownik

Czasowniki w języki włoskim, podobnie jak w polskim, zmieniają formę w zależności od tego, w jakiej osobie zostały użyte.

Koniugacje

Istnieją 3 grupy koniugacyjne czasowników, różniące się końcówką bezokolicznika. Są to:

1. grupa zakończonych na -are (np. cantare - śpiewać)

2. grupa zakończonych na -ere (np. scrivere - pisać)

3. grupa zakończonych na -ire (np. partire - wyjeżdżać)

Dzielimy III koniugację (-ire) na "III a" (np. sentire) i "III b" (np. finire), gdyż są pewne różnice.
Przykłady:

• tu senti

• tu finisci

Istnieje również pewna liczba czasowników nieregularnych.

I - ARE: cantare	II - ERE: vedere	III a - IRE: sentire	III b - IRE: finire
io canto	io vedo	io sento	io finisco
tu canti	tu vedi	tu senti	tu finisci
lui, lei, Lei canta	lui, lei, Lei vede	lui, lei, Lei sente	lui, lei, Lei finisce
noi cantiamo	noi vediamo	noi sentiamo	noi finiamo
voi cantate	voi vedete	voi sentite	voi finite
loro cantano	loro vedono	loro sentono	loro finiscono

Czasowniki posiłkowe

Oprócz wymienionych wyżej, w języku włoskim występują jeszcze tzw. czasowniki posiłkowe (verbi ausiliari). Są to tylko 2 czasowniki: essere - być oraz avere - mieć. Używane jako czasowniki posiłkowe nie mają swojego zwykłego znaczenia, a służą wtedy jako operatory do ustalenia czasu jakiego chcemy użyć.

Przysłówek

Przysłówki klasyfikujemy na kilka grup w zależności od tego jakie mają znaczenie:

Gli avverbi di modo

Przysłówki sposobu, odpowiadają na pytanie come? i mają zazwyczaj końcówkę -mente np.: breve - breve - brevemente (jak? krótko).
Przykład:

• Mi parli brevemente delle sue esperienze professionali - Opowiedz mi krótko o twoich doświadczeniach zawodowych.

Tworzenie przysłówka w zależności od końcówki przymiotnika -re/-le:

• regolare - regolare - regolarmente (jak? regularnie)

• facile - facile - facilmente (jak? łatwo)

Przykłady:

• Il ratto bianco è regolarmente impiegato in laboratorio per sperimentazioni scientifiche. - Biały szczur jest regularnie wykorzystywany w laboratoriach do eksperymentów naukowych.

• Puoi tradurre questo testo facilmente. - Możesz z łatwością przetłumaczyć ten tekst.

• Przysłówki nieregularne:

• buono - buona - bene (jak? dobrze)

• cattivo - cattiva - male (jak? źle)

• pari - pari - parimenti (jak? tak samo)

• Przykłady:

• Come stai? Sto molto bene. - Jak się masz? Bardzo dobrze. (Sto male - Źle się czuję).

• Przysłówki odprzymiotnikowe:

• forte - forte (jak? silnie, głośno)

• piano - piano (jak? wolno)

• certo - certo (jak? pewnie, oczywiście)

• Przykłady:

• Parla forte! - Mów głośno!

• Camminavano piano - Szli wolno

Gli avverbi di quantità

Przysłówki ilości, odpowiadają na pytanie quanto?

• molto - wiele, dużo

• un po' - trochę

• poco - mało

Przykłady:

• Molto grazie - dziękuję bardzo

Gli avverbi di tempo

Przysłówki czasu, odpowiadają na pytanie quando?

• sempre - zawsze; ciągle

• spesso - często

• solitamente - zazwyczaj

• raramente - rzadko

• mai - nigdy

Gli avverbi di luogo

Przysłówki miejsca, odpowiadają na pytanie dove?, da dove?

• sopra - nad

• sotto - pod

• vicino - blisko

• lontano - daleko

• lì, là - tam

Gli avverbi di affermazione

Przysłówki potwierdzenia

• sì - tak

• già - już

• certo - oczywiście, pewnie

• appunto - właśnie

• sicuro - pewnie

Gli avverbi di negazione

Przysłówki negacji

• no, non - nie

• nè - ani

• neanche - nawet nie

• mica - wcale, w ogóle

Gli avverbi di dubbio

Przysłówki wyrażające wątpliwość

• forse - być może

• magari - gdyby tylko

• probabilmente - prawdopodobnie

• se mai - ewentualnie

• quasi - prawie

Gli avverbi di similitudine

Przysłówki podobieństwa

• come - jak

• così - taki sam, taki jak

Czasy

We włoskim istnieje 8 czasów trybu indicativo (oznajmującego):

Futuro semplice - przyszły prosty

Używany do wyrażenia:

• czynności, stanów, które wydarzą się w przyszłości,

• Przykłady:

• Io andrò al mercato - pójdę do sklepu.

• Domani sarò a Roma - jutro będę w Rzymie.

• przypuszczeń,

• Przykład:

• Il mio amico avrà ventidue anni - mój przyjaciel pewnie ma dwadzieścia dwa lata.

• rozkazu,

• Przykład:

• Farai qualcosa - zrób coś.

Czasowniki regularne

ARRIVARE	PRENDERE	FINIRE
io arriveró	io prenderó	io finiró
tu arriverai	tu prenderai	tu finirai
lui, lei, Lei arrivera	lui, lei, Lei prendera	lui, lei, Lei finira
noi arriveremo	noi prenderemo	noi finiremo
voi arriverete	voi prenderete	voi finirete
loro arriveranno	loro prenderanno	loro finiranno

Czasowniki nieregularne

AVERE	ESSERE
io avró	io saró
tu avrai	tu sarai
lui, lei, Lei avra	lui, lei, Lei sara
noi avremo	noi saremo
voi avrete	voi sarete
loro avranno	loro saranno

Futuro anteriore - przyszły uprzedni

Przykłady:

• L'avro' fatto

Presente - czas teraźniejszy

Używany do określenia czynności, stanów dziejących się w czasie teraźniejszym. Także dotyczy twierdzeń uniwersalnych, czynności, które będą miały miejsce w przyszłości, ale nie ma wątpliwości co do tego, że się wydarzą.

Imperfetto - czas przeszły niedokonany

Przykłady:

• Guardavo la donna.

Passato prossimo - czas przeszły dokonany

Używany do określenia:

• czynności przeszłych, mających skutki w teraźniejszości, bądź tych które działy się od pewnego czasu do chwili obecnej,

• czynności zakończonych,

• czynności, które zostaną zakończone w przyszłości (zastępuje futuro anteriore), np.: Domani alle tre ho l'esame.

Passato prossimo składa się z czasownika posiłkowego avere lub essere odmienionego we właściwej osobie oraz imiesłowu czasu przeszłego participio passato; np.:

• z essere:

• io sono stata - ja byłam (io sono stato - ja byłem)

• tu sei stato - ty byłeś (tu sei stata - ty byłaś)

• Lei/lui é stato - ona/on był, była

• noi siamo stati/e - my byliśmy, byłyście

• voi siete stati/state - wy byliście, byłyście

• loro sono stati/state - oni byli, one byłe

• z avere:

• io ho bevuto - ja piłam

• tu hai bevuto - ty piłeś

• Lei/lui ha bevuto - ona/on pił, piła

• noi abbiamo bevuto - my piliśmy

• voi avete bevuto - wy piliście

• loro hanno bevuto - oni/one pili, piły

Participio passato czasowników regularnych zakończonych na -are, -ere, -ire tworzy się dodając do tematu czasownika końcówki -ato, -uto i -ito; np.:

• amare przekształca się w amato

• tenere przekształca się w tenuto

• sentire przekształca się w sentito

Trapassato prossimo - czas zaprzeszły bliski

Passato remoto - czas przeszły odległy

Często używany na południu Włoch, a w szczególności na Sycylii.

Trapassato remoto - czas zaprzeszły odległy

Rzadko używany w mowie.

Poza tym

• Grupa czasów trybów congiuntivo (łączącego) i condizionale (warunkowego),

• Tryb imperativo (rozkazujący),

• infinito (bezokolicznik),

• gerundio (gerundium, czyli imiesłów przysłówkowy),

• Różne formy służące do tworzenia strony biernej.

Ciekawostka

Najdłuższy wyraz w języku włoskim oznacza na łeb, na szyję i jest to wyraz: precipitevolissimevolménte.

10

---