ZMIANY W OSOBOWOŚCI
JAKO KONCEPCJA ROZWOJU
MYŚLENIA W WIEKU DORASTANIA
Opracowała: mgr Krystyna Krzyżanowska
SPIS TREŚCI
WSTĘP
OSOBOWOŚĆ
Próba zdefiniowania terminu ,,osobowość”
Różne koncepcje rozwoju osobowości
Rozwój osobowości według Freuda
Teoria rozwoju tożsamości Eriksona
Rozwój osobowości według Piageta
Rozwój osobowości w koncepcji Kohlberga
Czynniki decydujące o rozwoju osobowości
ROZWÓJ PSYCHICZNY W OKRESIE DORASTANIA
Charakterystyka okresu dorastania
Zmiany w psychice w okresie dorastania
Rozwój moralny według Piageta i Kohlberga
Zmiany w osobowości zachodzące pod wpływem rozwoju myślenia
IV. ZAKOŃCZENIE
I WSTĘP
Termin ,, osobowość” pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznacza maskę, jaką nakłada aktor podczas występu na scenie. Już w starożytnej Grecji aktorzy teatralni nosili maski, aby ukryć swoją tożsamość i umożliwić przedstawienie postaci, które odtwarzali w sztuce. Ta technika teatralna została później zaadaptowana przez Rzymian dla których wyraz persona znaczy: ,, jak ktoś pokazuje się innym”, a nie jaki jest w rzeczywistości.
Z tej konotacji słowa persona ( Hurlock, 1985) wywodzi się nasze potoczne pojęcie osobowości, jako wpływu wywieranego przez kogoś na innych ludzi. Co jednostka myśli, czuje i co składa się na jego strukturę psychiczną, ujawnia się w znacznej mierze w jej zachowaniu. Osobowość nie jest jedną specyficzną cechą, lecz stanowi raczej właściwość całego zachowania.
II OSOBOWOŚĆ
PRÓBA ZDEFINIOWANIA TERMINU ,, OSOBOWOŚĆ”
Istnieje wiele definicji terminu ,,osobowość”. W życiu codziennym często i chętnie określamy osobowość innych ludzi, czy wydajemy opinię o ich charakterze na podstawie pierwszego wrażenia, czy stereotypów związanych z pewnymi fizycznymi lub psychicznymi właściwościami albo zainteresowaniami. W języku potocznym (Zimbardo,Rucha,1997)
,,osobowość” jest czymś zbliżonym do ,,atrakcyjności”, ,, czasu osobistego”, ,, siły charakteru” czy ,, charyzmatu”. Jest to cecha silnie zaznaczona u osób popularnych, znajdujących się na piedestale, które nam się podobają, podczas gdy reszta spośród nas musi zadowolić się posiadaniem jej w mniejszości. Gdy jednak psychologowie posługują się terminem osobowość, to ma ono znaczenie bardziej neutralne i bardziej uniwersalne, oznacza mianowicie ,, to, co charakteryzuje daną jednostkę”. Różne trendy, np. w filozofii, różnorodność koncepcji człowieka, nagromadzona wiedza psychologiczna sprawiają, że nie ma i raczej nie będzie jednolitej, czy jednej definicji osobowości.
Powszechnym zjawiskiem wydaje się jednak być (Chłopkiewicz,1987) zdecydowane odchodzenie od koncepcji ortodoksyjnie jednoczynnikowych, uznających jeden rodzaj faktów, czy dynamizm za wystarczający punkt wyjścia do opisu całości zjawisk. Rzadkość też stanowi przekonanie o deterministycznym wyznaczaniu osobowości przez czynniki wrodzone lub zewnętrznie działające bodźce. Obecnie uznaje się, że za rozwój osobowości odpowiedzialnych jest wiele czynników i mechanizmów. Do najważniejszych wyznaczników osobowości ( Hurlock, 1985) zalicza się: wczesne doświadczenia, wpływy kulturowe, budowę ciała, warunki fizyczne, atrakcyjną powierzchowność, inteligencję, uczucia, imiona (nazwisko), powodzenia i niepowodzenia, akceptację społeczną, symbole statusu społecznego oraz wpływu szkoły i rodziny.
Wiele istniejących definicji terminu ,, osobowość” wzoruje się na definicji Allporta, która mówi, że osobowość to ( Hurlock, 1985): ,, dynamiczna organizacja w obrębie indywidualnych systemów psychofizycznych, które determinują unikalne przystosowanie się jednostki do środowiska”.
Według M. Chłopkiewicza ( Chłopkiewicz, 1987) osobowość to stająca sięi utrwalająca w czasie ,, postać” indywidualnie zorganizowana wokół ,, ja” jednostki i wzajemnie określających się dynamizmów wewnętrznych.
Za Fergusonem Zimbardo podaje, że osobowość jest ogólną sumą tych sposobów reagowania na innych ludzi ( i obiekty) oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki ( Zimbardo, Rucha, 1997).
Koncepcje St. Gerstmana, J. Reykowskiego i W. Łukaszewskiego przedstawiają osobowość jako organizację układów pełniących różnorodne funkcje i działających na różnych zasadach, ale integrujących się w jakimś osobowym centrum odpowiedzialnym za kontrolę i regulację, skupiającym dane i możliwości wszystkich układów pozostałych.
Kształtowanie się osobowości to seria shierarchizowanych działań i zachowań, które przeciwstawiają się nieświadomym automatyzmom biologicznym i odruchowym oraz tendencjom niższego rzędu.
RÓŻNE KONCEPCJE ROZWOJU OSOBOWOŚCI
Dziecko rodzi się z pewną konstrukcją fizyczną oraz zadatkami biologicznymi, na podłożu których rozwija się bardzo subtelna i złożona osobowość. Osobowość dziecka (Żebrowska, 1976) kształtuje się zgodnie z prawami rozwoju ontogenetycznego oraz w zgodzie z własnym, indywidualnym rytmem rozwojowym, uzależnionym od swoistych warunków wewnętrznych i zewnętrznych. Zalążkowa osobowość całego dziecka krystalizuje się wraz z wiekiem w osobowość coraz pełniejszą, o strukturze coraz lepiej zintegrowanej, spoistej i bogatej w doświadczenia, która reaguje na środowisko, przystosowuje się do niego, a zarazem je przekształca, zależnie od swoich potrzeb indywidualnych i od zasymilowanych potrzeb społecznych, w odmienny sposób na każdym poziomie swego rozwoju.
Według jednych koncepcji rozwoju osobowości podstawowe zręby i wzory osobowości kształtują się w pierwszych pięciu latach życia. Wtedy to różnicują się uczucia, których skala warunkuje postawy dziecka wobec życia, wytwarzają się nawyki i gromadzi doświadczenia. Mimo, że dziecko zachowuje w pamięci z tego czasu niewiele zdarzeń i faktów, okres wczesnego dzieciństwa ma, zdaniem wielu psychologów, zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju osobowości dziecka.
Odmienne koncepcje za najważniejszy okres rozwoju osobowości uważają dopiero późniejsze lata życia, zwłaszcza wiek dorastania. Rozwija się wtedy samoświadomość celów i zadań życiowych, pojawia się możliwość samooceny i krytyczne spojrzenie na własne postępowanie oraz działalność innych ludzi. Wówczas też rozwijają się właściwości woli i charakteru, krystalizują zainteresowania i uzdolnienia, a więc te wszystkie cechy osobowości, które stają się jej dominującymi właściwościami i nadają jej swoiste, indywidualne piętno. To właśnie stadium może być przełomowym a zarazem najbardziej ,, krytycznym” okresem w rozwoju osobowości z uwagi na szczególną wrażliwość uczuciową oraz konieczność dostosowania się do zupełnie innych wymagań w związku z wchodzeniem w coraz szersze kręgi społeczne i zawodowe.
Próbując pogodzić te dwa stanowiska W.D. Wall ( Przetacznikowa,1967) stwierdza: ,,chociaż głębokie podstawy osobowości wytwarzają się prawdopodobnie we wczesnym dzieciństwie, to wiek młodzieńczy stanowi.... dla młodzieży obu płci etap decydujący o rozwoju całej nadbudowy charakteru”.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI WEDŁUG FREUDA
Bardziej rozbudowane i zwarte teorie struktury i osobowości pojawiły się wraz z wystąpieniem pierwszych psychoanalityków. Przedstawiciele tego nurtu zwrócili uwagę na znaczenie wczesnego dzieciństwa w kształtowaniu psychicznej struktury człowieka, próbowali naświetlić zasadnicze mechanizmy osobowego rozwoju. Prezentowane przez nich stanowiska ( Czykwin,1998) są zgodne co do tego, że konstytutywną cechą osoby ludzkiej jest fakt jej ,, stawania się” w czasie. Ideę, że jednostkowa osobowość ,, tu i teraz” jest wyrazem, rekapitulacją przebiegu rozwoju psychoseksualnego, sformułował po raz pierwszy Freud. Według jego teorii (Zimbardo, Ruch,1997) podwaliny osobowości dorosłego człowieka zostały położone w jego wczesnym dzieciństwie. Nie tylko normalny rozwój osobowości przebiega w sposób ciągły, przez lata i stadia, lecz także źródła lęków i nerwic ludzi dorosłych można wykryć w traumatycznych zdarzeniach, jakie rozegrały się we wczesnym okresie ich życia. Freud i jego uczniowie uważają, że zasadniczy okres formowania się osobowości przypada na wiek między 1-5 rokiem życia. Mechanizm rozwojowych przemian polega na ewolucji popędu seksualnego, a jego istota na zmianie sfer, w których on się wyraża, i sposobów jego zaspakajania. Okres dojrzewania człowieka Freud podzielił na pięć faz, stadiów psychoseksualnych, w których dominują instynktowne, nie wyuczone popędy biologiczne, mające charakter hedonistyczny.
Wiek dorastania wiąże się z przejściem w fazę genitalną. Jest to faza ponownego uaktywniania się energii seksualnej, przerodzenia się narcyzmu w dojrzałą miłość, wyzwolenia z zahamowań, pojawienia się zdolności do altruizmu. W fazie tej powinno dojść do trwałych, zadowalających, pozbawionych poczucia lęku i winy- związków erotycznych. W ujęciu Freuda cykl rozwojowy kończy się wraz z osiągnięciem możliwości rozładowywania energii libido w aktach seksualnych.
TEORIA ROZWOJU TOŻSAMOŚCI ERIKSONA
Odmienną od freudowskiej koncepcji rozwoju prezentuje E. Erikson. Podstawowym paradygmatem swoistego cyklu rozwojowego czyni on nie energię seksualną, ale tożsamość osobową. Dla Eriksona rozwój tożsamości jest procesem obejmującym całego życia osobowego ( Czykwin,1998). Według niego człowiek przechodzi w swym rozwoju osiem faz, a wraz z nimi osiem kryzysów, od których rozwiązania zależą cechy przyszłej osobowości. O ile dla Freuda przejście do wyższej fazy było uzależnione koniecznie pozytywną realizacją fazy poprzedzającej o tyle Erikson widzi przechodzenie z fazy niższej do wyższej jako niezależne od tego, jak ta poprzednia została przepracowana. Pozytywne rozwiązanie konfliktu w poszczególnych fazach oznacza włączenie w obszar ja własności pozytywnych, tj. ułatwiających dalszy rozwój takich cech jak: autoakceptacja, autonomia, zaufanie, ciekawość. I przeciwnie niezdolność rozwiązywania konfliktów powoduje włączenie w obszar cech utrudniających rozwój, jak niska samoakceptacja, zachowawczość, zależność czy nieufność. Inne jest również spojrzenie Eriksona na znaczenie kultury i komunikacji z innymi ludźmi jako czynników ważnych w kreacji ludzkiego losu. Ego jest tu autonomiczną formacją osobowości wyznaczającą i dynamizującą funkcjonowanie człowieka, a nie jak u Freuda, mediatorem między dążeniami id i restrykcjami superego.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI WEDŁUG PIAGETA
Prekursorem poznawczego nurtu genetycznego w psychologii dziecka jest J. Piaget. Jego psychologia, jakkolwiek nie skoncentrowana na pojęciu osobowości, wiele wnosi w teorię osobowego rozwoju. Piaget uważał ( Vasta, Haith, Miller,1995), że każda jednostka musi dostosowywać się do ciągłych zmian w otoczeniu. Widział on rozwój ludzkiego poznania, czyli inteligencji jako ciągłą walkę bardzo złożonego organizmu w przystosowanie się do bardzo złożonego środowiska. Podstawowym aspektem teorii Piageta jest przekonanie, że inteligencja nie jest czymś, co dziecko posiada, lecz czymś, co dziecko robi. Studiując narodziny inteligencji, języka, myślenia i całego złożonego systemu poznania, analizując sposób dochodzenia jednostki do własnej konstrukcji świata Piaget pokazuje jak dziecko stopniowo buduje własną ,,architekturę bycia rozumnego”. Pokazuje proces tworzenia się operacyjnych schematów adaptacji, które asymilują i opracowują doświadczenia ( Chłopkiewicz,1987). W piagetowskiej perspektywie procesowi wzrostu odpowiada strukturalizacja afektywna i konstrukcja norm, która na płaszczyźnie osobowej stanowi odpowiednik przejścia do działań do operacji najbardziej sformalizowanych. Moralność jest logicznym uporządkowaniem uczuć. Struktura rozumna ,,ja” to organizacja świadomości. Rozwój osobowości przechodzi zatem te same stadia, co rozwój intelektu. W teorii Piageta występują cztery stadia, czy okresy rozwojowe: okres sensoryczno- motoryczny, okres przedoperacyjny, okres operacji konkretnych i okres operacji formalnych. Rozwój moralny, będący przejawem rozwoju osobowości, przechodzi od stanu amoralności przez etap moralności heteronomicznej do autonomicznej.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI WEDŁUG KOHLBERGA
Z tego samego nurtu, w którym podstawą rozwoju osobowości jest dojrzewanie inteligencji i postępujący wraz z nim rozwój poznania, wywodzi się teoria Kohlberga.
Kohlberg sądzi (Dembo,1997), że moralność stanowi zestaw racjonalnych zasad służących do formułowania sądów na temat tego, jak się zachować. Dojrzałość moralna, której warunkiem jest dojrzałość intelektualna, tworzy się w toku społecznych dostarczających dziecku informacji o sposobie funkcjonowania i skutkach reguł moralnych. Według Kohlberga, dzieci przechodzą przez szereg stadiów, w trakcie których dokonują doprecyzowania swojego pojęcia sprawiedliwości. Diagnoza stadium, w którym znajduje się dane dziecko, jest oparta na podawanych przez nie uzasadnieniach danego sądu, a nie na samym zachowaniu. Rozwój sądów moralnych przechodzi przez trzy zasadnicze poziomy: poziom I - przedkonwencjonalny, poziom II- konwencjonalny, poziom III- postkonwencjonalny. Każdy z poziomów autor podzielił na dwa stadia.
CZYNNIKI DECYDUJĄCE O ROZWOJU OSOBOWOŚCI
Jak widać, na podstawie tych kilku zaledwie teorii, w swojej autogenezie dziecko ciągle się zmienia. W każdym okresie życia rozwijają się właściwości fizyczne i psychiczne, formułują się nowe cechy osobowości. Rozwój dziecka (Hornowski, 1986) obejmuje serię progresywnych zmian, które w sposób uporządkowany prowadzą do określonego celu, jakim jest osiągnięcie dojrzałej osobowości, ukształtowanej w warunkach danego modelu społecznego. Dzięki działaniu rozmaitych czynników środowiskowych pojawiają się nowe właściwości, które ułatwiają lub utrudniają dziecku przystosowanie się do wymagań stawianych przez społeczeństwo. Rozwój polega więc na przechodzeniu od niższych do coraz wyższych złożonych czynności lub funkcji fizycznych i psychicznych.
Mimo, że proces ten przebiega we wszystkich okresach życia człowieka, to jednak we wczesnych latach odbywa się on najintensywniej, w porównaniu z pozostałymi etapami życia. O rozwoju osobowości dziecka decyduje, jak wiadomo, wiele różnych czynników, które można ująć w cztery podstawowe grupy:
1.- zadatki biologiczne;
2.- środowisko, pojęte jako zespół różnorodnych bodźców, wywierających wpływ na aktywność organizmu;
3.- zaprogramowany system wychowania i nauczania, mający na celu przekazanie odpowiedniego zasobu wiedzy, uformowanie poglądów, przekonań, zainteresowań i postaw, kształtowanie zdolności, umiejętności, charakteru i światopoglądu oraz pobudzenie organizmu do działania;
4.- aktywności jednostki, świadome samowychowanie, uczenie się, motywacja, wszystko to, co wywiera wpływ na indywidualną osobowość jednostki.
ROZWÓJ PSYCHICZNY W OKRESIE DORASTANIA
Naukę zajmującą się prawami rozwoju działalności i świadomości człowieka w dzieciństwie i młodości, rozwojem wyższych czynności człowieka jest psychologia rozwojowa (Żebrowska,1975). Zadaniem psychologii rozwojowej jest badać:
w jaki sposób przebiega i czym się charakteryzuje proces rozwoju psychicznego,
jakie są właściwości psychiczne dziecka w różnych okresach jego życia,
jakie są prawidłowości powstawania i rozwoju procesów psychicznych,
-w jakich warunkach i pod jakim wpływem jakich czynników kształtują się stopniowo czynności dziecka i coraz bardziej sensowna jego działalność, jakie prawa rządzą rozwojem psychiki i świadomości dziecka.
Dla ułatwienia opisu rozwoju, podzielono go na okresy. Jest to jednak rzecz umowna, ponieważ rozwój jest procesem ciągłym, bez gwałtownych zmian i ostrych, które mogłyby stanowić naturalne granice okresów.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU DORASTANIA
Interesujący mnie okres to wiek dorastania, który obejmuje zarówno dojrzewanie biologiczne, jak i związany z nim rozwój psychiczny, zwany również adolescencją. Przypada on według różnych autorów na wiek przypadający na lata między 11-21 lat. Ja za Eriksonem przyjmuję, że jest to okres przypadający na lata między 12-18 rokiem życia.
W tym okresie zewnętrzna sytuacja dziecka nie zmienia się zasadniczo. Wzrastają jedynie stawiane przed nim wymagania, rozszerza się krąg doświadczeń oraz pole dostępnej dziecku aktywności (Chłopkiewicz,1987). Jest to okres zasadniczych zmian biologicznych związanych z dojrzewaniem fizjologicznym. Dziecko wchodzi w etap operacji formalnych, następuje szybki rozwój intelektualny, tworzą się coraz ogólniejsze koncepcje rzeczywistości, coraz bardziej samodzielny obraz samego siebie. Ustala się poczucie tożsamości, wzrasta świadomość samego siebie, własnych stanów, dążeń, potrzeb. Wytwarza się wewnętrzna motywacja do walki z trudnościami, wzrasta zdolność do mobilizacji. Stosunek do rzeczywistości staje się coraz bardziej wybiórczy. Uzewnętrznione reguły moralne sprzyjają uspołecznieniu, pojawia się altruizm. Konkretne uczucia moralne wzbogacone zostają wzbogacone zostają uczuciami ideowymi, pojawia się głębsze zainteresowanie bliskimi kontaktami osobowymi, skłonność do autoanalizy. Wzrasta poczucie własnej odrębności, zainteresowanie własną przyszłością. Jest to czas zachwiania równowagi uczuciowej, dezintegracji życia popędowego i kryzysu samoświadomości. Czas kryzysu relacji z otoczeniem- pewnej izolacji, nadmiernie krytycznej oceny dorosłych. Nawiązują się silne przyjaźnie, pojawia się erotyzm. Dominuje racjonalizm moralny. W tym okresie młodzież poszukuje swojej drogi życiowej, powołania, obiektu metafizycznego i uniwersalnego.W sferze moralnej odbywa się generalna konfrontacja wartości, reforma, transformacja.
Pierwsza faza okresu dorastania jest bardziej biologiczna i charakteryzuje się ( Obuchowska,1983) ogólnym niezrównoważeniem, wyrażającym się w nadmiernej reaktywności. Dorastający stają się drażliwi, niespokojni ruchowo, dziewczęta często mają złe humory, są nadąsane, płaczliwe; chłopcy bywają agresywni, miewają wybuchy złości. Jedne i drugich cechuje zmienność motywacji. Poddają krytyce wszystkie informacje o świecie zewnętrznym, rozważają je, oceniają, selekcjonują. Młodzi ludzie poszukują samego siebie, poszukują odpowiedzi na pytanie,, kim jestem”, poszukują celów. W wyniku braku zrównoważenia często popadają w konflikty ze sobą i z otoczeniem, popadają w skrajności: od radości do smutku, od towarzyskości do pragnienia samotności, od potrzeby bycia sobą do uległości.
Druga faza okresu dorastania charakteryzuje się poszukiwaniem wyjścia z tego chaosu przeżyć i działań, dostosowaniem do nich swego postępowania, stopniowym wyłanianiem się uporządkowania, stawianiem sobie celów i dostosowywaniem do nich swego postępowania. W tej fazie rozwoju dominującą rolę odgrywają procesy intelektualne, a procesy biologiczne organizmu są już z reguły ustabilizowane. Jest to czas bardziej świadomego ( popartego refleksją), poszukiwania własnej tożsamości, poszukiwania sensu życia i swego istnienia. Okres ten kończy się krystalizacją charakteru, głębokim uspołecznieniem, wyborem drogi życiowej, poszukiwaniem partnera i powrotem do harmonii z otoczeniem. Jednak zdaniem Eriksona ( Czykwin,1998),, okres adolescencji powinien być rozciągnięty w czasie, aby umożliwić osobie przyjmowanie ról i eksperymentowanie własną osobą bez obciążania biografii bezimiennymi w skutki konsekwencjami”. Jest to czas (Dembo,1997) psychospołecznego moratorium, kiedy to społeczeństwo pozwala młodym ludziom na wypróbowywanie różnych tożsamości i ponoszenie porażek, a jednocześnie chroni przed wieloma konsekwencjami ich własnych czynów.
Chociaż istota przemian zachodzących w wieku dorastania nie budzi zasadniczych kontrowersji, to różne ich aspekty przez różnych autorów bywają uznawane za wiodące ( Chłopkiewicz,1987).
ZMIANY W PSYCHICE W OKRESIE DORASTANIA
Większość zmian psychicznych, jakie pojawiają się w okresie dojrzewania (dorastania, adolescencji) warunkuje rozwój umysłowy. Wpływa on nie tylko na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych, ale w dużej mierze wyznacza światopogląd oraz poszukiwanie własnej tożsamości. Niewątpliwie rozwój umysłowy wpływa również na społeczną aktywność dorastających, jej kierunek i przebieg.
Podstawowe procesy psychiczne składające się na rozwój umysłowy to: spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie, wyobraźnia i twórczość (Obuchowska,1983).
Myślenie jest procesem czynnego przystosowywania się jednostki do nowej sytuacji, czy też sytuacji problemowej, czyli takiej, która stawia przed człowiekiem konieczność rozumnego, inteligentnego rozwiązania określonego zadania praktycznego lub teoretycznego. Jest procesem pośredniego poznawania rzeczywistości, w odróżnieniu od jej bezpośredniego poznawania za pomocą analizatorów we wrażeniach i spostrzeżeniach.
Kształtowanie się procesów myślenia łączy się też z opanowaniem języka jako systemu znaków, symbolizujących określone treści rzeczywistości. Coraz to nowe potrzeby i motywy skłaniające dziecko do podejmowania zadań poszerzających jego orientację w otoczeniu, stanowią również warunek rozwoju wyższych form myślenia.
Myślenie dotyczy takiej aktywności umysłu, która operuje słowami, symbolami i ideami. Wyróżnia się różne poziomy myślenia, przy czym na okres dorastania przypada pełny rozwój najwyższego poziomu zwanego myśleniem abstrakcyjnym. Występuje ono tylko u człowieka i kształtuje się stopniowo w toku rozwoju ontogenetycznego.
Zgodnie z teorią Piageta (Vasta, Haith, Miller,1995) dzieci przechodzą przez te same stadia rozwoju poznawczego i w takiej samej kolejności. Każde stadium oznacza jakościowo odrębną formę funkcjonowania, a struktury charakteryzujące dane stadium determinują zachowanie dziecka w wielu różnych sytuacjach. Piaget wyróżnia cztery takie stadia czy okresy rozwojowe:
okres sensoryczno- motoryczny trwający od 0-2 lat. Wiedza oparta jest wówczas na fizycznych interakcjach z ludźmi i przedmiotami,
okres przedoperacyjny trwający od 2-6 lat. Miejsce przedmiotów i realnych zachowań zaczynają wówczas zajmować symbole i czynności umysłowe,
okres operacji konkretnych trwający od 6-11 lat. Operacje umysłowe umożliwiają wówczas logiczne rozwiązywanie problemów związanych z konkretnymi przedmiotami,
okres operacji formalnych rozpoczynający się w wieku około 11 lat i trwający do dorosłości włącznie. Operacje umysłowe wyższego rzędu umożliwiają wówczas logiczne rozumowanie dotyczące nie tylko konkretnych przedmiotów, lecz także pojęć abstrakcyjnych i wydarzeń hipotetycznych.
Rozwój myślenia abstrakcyjnego (formalnego) prowadzi do wzrostu refleksyjności i krytycyzmu, do metaforycznego i satyrycznego ujmowania zdarzeń, a także do uniezależniania się od sądów innych ludzi i do formułowania własnych ocen, zarówno w stosunku do ludzi, jak i zdarzeń. Ponieważ równocześnie wzrasta spostrzegawczość młodzieży, zaczyna ona dostrzegać różne wady i słabości ludzi dorosłych. Również rodzice podlegają krytycznej ocenie, i to w tym większym stopniu, im bardziej młodzież jest podatna na argumentację, musi ona jednak być racjonalna, gdyż wszelką demagogię i fałsz dorastający rozpoznają nieomylnie.
W tym okresie znacząco wzrasta zasób słownictwa. Wielu badaczy mówi, że dla rozwoju myślenia dorastających właśnie nauka szkolna, kształcenie intelektualne ma decydujące znaczenie.
Specyficznym procesem myślowym jest rozumowanie. Polega ono na myśleniu na podstawie zasad logiki. Wyróżnia się rozumowanie indukcyjne i dedukcyjne.W rozumowaniu indukcyjnym wychodzimy od faktów i dochodzimy do uogólnień. W rozumowaniu dedukcyjnym wychodzi się od uogólnień i dochodzi do szczegółów.
Dorastająca młodzież dużo i chętnie dyskutuje, posługując się zwłaszcza dedukcją. Dyskusje te bywają wielogodzinne i często maja postać namiętnych sporów, są charakterystycznym dla młodzieży filozofowaniem.
ROZWÓJ MORALNY WEDŁUG PIAGETA I KOHLBERGA
Od rozwoju umysłowego zależy również rozwój moralny. Przebiega on w dających się przewidzieć stadiach, odpowiadających stadiom rozwoju intelektualnego. W miarę jak zmieniają się zdolności spostrzegania i rozumienia, dzieci przechodzą na wyższy poziom rozwoju moralnego.
Etapy rozwoju moralnego jako istotnego przejawu rozwoju osobowości opisał J. Piaget na podstawie badania sądów moralnych dziecka. Według niego (Hurlock,1985) rozwój ten przebiega w dwóch wyraźnych stadiach, z których pierwsze nazwał ,, stadium realizmu moralnego” lub ,, moralności wymuszonej”. Stadium drugie nazwał ,, stadium moralności autonomicznej” lub ,, moralności, współpracy bądź wzajemności”.
W nieco innych kategoriach opisuje fazy moralnego rozwoju dziecka Kohlberg. Sądzi on, że dojrzałość intelektualna jest warunkiem koniecznym dojrzałości moralnej. Tworzy się ona w toku relacji społecznych dostarczających dziecku informacji o sposobie funkcjonowania i skutkach reguł moralnych. Kohlberg rozwinął teorię (Dembo,1997) na podstawie analizy rozwiązań dylematów moralnych, czyli sytuacji problemowych, stosowanych do oceny poziomu rozwoju moralnego jednostki, wymagających od niej podejmowania decyzji, prezentowanych dzieciom w różnym wieku. Diagnoza stadium, w którym znajduje się dane dziecko, jest oparta na podawanych przez nie uzasadnieniach danego sądu. Rozwój sądów moralnych przechodzi przez trzy zasadnicze poziomy:
poziom I- przedkonwencjonalny- osoba znajdująca się na tym poziomie radzi sobie z problemami moralnymi z punktu widzenia specyficznego interesu jednostek w ten problem uwikłanych. Zamiast interesować się prawami społecznymi, osoba taka zwraca uwagę na konsekwencje, jakie może spowodować podjęcie określonej decyzji.
poziom II- konwencjonalny- na tym poziomie osoba radzi sobie z problemem moralnym z punktu widzenia obywatela przestrzegającego prawa w danym społeczeństwie i zwraca uwagę na to, co społeczeństwo uważa za dobre lub sprawiedliwe.
poziom III- pokonwencjonalny- osoba na tym poziomie radzi sobie z problemem moralnym z perspektywy wychodzącej poza dane prawa obowiązujące w jej własnym społeczeństwie.
Pierwszy poziom charakteryzuje (Dembo,1997) rozumowanie moralne dzieci, ale może być także reprezentowany w rozumowaniu dorastającego i rozumnego człowieka..
Drugi poziom rozwija się w okresie dorastania i pozostaje dominującym poziomem myślenia w większości osób dorosłych. Trzeci poziom jest rzadki; rozpoczyna się, o ile w ogóle pojawiają się, w okresie dorastania lub na początku dorosłości i charakteryzuje rozumowanie moralne jedynie nielicznych dorosłych.
ZMIANY W OSOBOWOŚCI ZACHODZĄCE POD WPŁYWEM ROZWOJU
MYŚLENIA
Cechy osobowości kształtujące się na podstawie poznawczych procesów psychicznych i motywacyjno- uczuciowych znamionują pozytywny lub negatywny stosunek do ludzi i przedmiotów. Rozwój inteligencji jest jednym z czynników determinujących kształtowanie się osobowości i postaw u ludzi w różnym wieku. Przeprowadzone badania wykazały (Hornowski,1986), że osoby o niskiej inteligencji ujawniają postawy stereotypowe, tradycyjne i konserwatywne. Natomiast osoby o dużej inteligencji przejawiały w swoim działaniu postawy niekonformistyczne, twórcze.
Osnową psychicznego rozwoju (Chłopkiewicz,1987) są społeczne potrzeby zapewnienia sobie miejsca w świecie dorosłych. Pojawienie się w życiu psychicznym dorastających ideału stwarza nowe warunki do rozwoju osobowości. Obok wymagań przychodzących z zewnątrz tworzy system wewnętrzny wymagań dziecka dotyczących samego siebie, odpowiadający jego ideałom. W sytuacji konfliktu wymagania zewnętrzne ustępują ideałowi wewnętrznemu jednostki. Powstaje skomplikowany układ zależności zachowania od pochodzących z zewnątrz i własnych wymagań. Osobowość dojrzewa i ukierunkowuje się.
W miarę rozwoju wzrasta treściowa i funkcjonalna autonomia osobowości względem treści napływających ze świata zewnętrznego. Dzięki niej osobowość staje się układem znaczącym w procesie uruchamiania i sterowania jej przebiegiem.
Obserwując zachowania się młodych ludzi w różnych środowiskach, tempo rozwoju ich poszczególnych właściwości psychicznych i fizycznych oraz osiągnięcia w uczeniu się i kształtowaniu cech osobowości, można zauważyć istotne powiązania indywidualnego rozwoju z rozwojem zdolności ogólnej (inteligencji): uzdolnień specjalnych (Hornowski,1986). Zdolności warunkują zachowanie się człowieka w różnych sytuacjach, kształtowanie się określonych składników osobowości, współdecydujące o sukcesach dziecka wraz z potrzebami, aspiracjami, zainteresowaniami, postawami, ideałami oraz procesami emocjonalnymi.
Równolegle z rozwojem umysłowym i fizycznym rozwijają się zainteresowania, ale w różnych okresach życia osiągają różny poziom stałości. Bardziej stałe są w okresach zwolnionego tempa rozwoju i gdy zostaje osiągnięty dojrzały jego poziom. Charakterystyczna dla młodzieży krańcowość w myśleniu, odczuwaniu i działaniu wpływa na jej zainteresowania często powodując całkowite zaabsporbowanie, zupełnie nieproporcjonalne do wartości obiektywnej jaką zainteresowania te przedstawiają dla jednostki czy też grupy. Okres wczesnej adolescencji charakteryzuje się większą rozmaitością zainteresowań, często takich, które przetrwały jeszcze z dzieciństwa. W miarę rozwoju wiele z nich zanika, a pojawiają się nowe, charakterystyczne dla okresu młodzieńczego, które mogą się utrwalić już na całe życie. Zainteresowania odgrywają ważną rolę w życiu człowieka w każdym wieku, a w szczególności w życiu ludzi młodych, gdyż są źródłem aspiracji, radości i osiągnięć.
Rozwój umysłowy ma wpływ na postawy moralne. Człowiek potrzebuje pewnego poziomu inteligencji, by rozróżnić to, co dobre, a co złe, i by mógł przewidzieć następstwa swoich czynów, by wiedzieć, że łatwiej i pewniej ,można w życiu osiągnąć to, czego się pragnie uczciwością niż oszustwem, uprzejmością niż brutalnością, przyjmowaniem obowiązków społecznych niż uchylaniem się od nich.
Większość zmian psychicznych pojawiających się w okresie dorastania również warunkowana jest rozwojem umysłowym. Wpływa on nie tylko na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych, ale w dużej mierze wyznacza światopogląd oraz poszukiwanie własnej tożsamości, wpływa na społeczną aktywność dorastającego, jej kierunek i przebieg.
Jedną ze znamiennych cech okresu adolescencji jest wzrost potrzeby porozumiewania się z innymi. Dzięki osiągniętemu poziomowi młodzi ludzie wypowiadają się znacznie swobodniej ustnie i pisemnie niż w okresie dziecięctwa. Jest to być może spowodowane brakiem pewności, poszukiwaniem rozwiązań, ustalaniem poglądów charakterystycznych dla tego okresu. Młodzi ludzie próbują to osiągnąć poprzez identyfikowanie się z innymi, częste kontakty, rozmowy, wymianę zdań.
W okresie dorastania (Dembo,1997) zdolności do myślenia o własnym myśleniu i do rozumowania abstrakcyjnego uwalniają jednostkę od dziecięcego egocentryzmu. Jego miejsce natomiast zajmują nowe typy myślenia egocentrycznego; ich przejawami są: złudzenie widowni, czyli przeświadczenie jednostki, że inni ludzie są szczególnie zainteresowani jej wyglądem i zachowaniem, oraz mit o własnej osobie oznaczający wiarę dorastającego w to, że normalne prawa natury, które odnoszą się do innych ludzi, nie mają do niego zastosowania.
Bardzo silne w okresie adolescencji jest pragnienie swobody i niezależności.
Młodzi ludzie pragną przejąć odpowiedzialność za siebie i uważają się za zdolnych do tego, chcą niezależności i prawa do decydowania o sobie, do posiadania i wyrażania swoich poglądów, oczekują równocześnie od otoczenia poważnego ich traktowania i liczenia się z ich zdaniem.
W okresie dorastania ze szczególną siłą i natężeniem występuje potrzeba przyjaźni. Przyjaciel pełni rolę ,, zwierciadła”, dzięki któremu młody człowiek chce poznać siebie, ma być odbiciem, które pozwoli ustalić własną istotę, ma być podobny do niego, a jednocześnie odmienny. Przyjaciel ma być partnerem, z którym można stanąć przeciwko innym ludziom. Jest on środkiem, dzięki któremu można określić o poznać samego siebie.
Cechą dorastającej młodzieży jest konformizm, polegający na uleganiu wzorom tzw. kultury młodzieżowej. Dorastający ubierają się i czeszą podobnie, mówią specyficznym językiem, mają zbliżone rozrywki, sposób zachowania się, czasem również jednakowy bądź podobny system wartości. Służy to podkreśleniu swojej odrębności od świata dorosłych. Potrzeba przynależności do grupy, akceptacji grupy zmniejsza się wraz z rozwojem silniejszej pewności siebie. Gdy dorastający poczuje, że stoi na ,, własnych nogach” przestaje przejawiać tak silne uczucie zależności od grupy i raczej skłania się ku temu, by pozostać indywidualnością. Okres dorastania, to czas poznawania i uświadamiania sobie siebie samego. Porównania siebie z innymi, przeciwstawianie siebie innym, zestawiania aktualnego obrazu własnej osoby z ,,ja” przeszłym i przyszłym- dla odnalezienia i określenia siebie samego, utwierdzenia siebie w otaczającym, skomplikowanym, ale coraz lepiej poznawanym świecie.
Głównymi elementami wzoru osobowości jest pojęcie własnego ,,ja” oraz cechy, przy czym pojęcie własnego ,,ja” jest trzonem wzoru i jako takie ma wpływ na formę jaką przybierają cechy. Gdy pojęcie własnej osoby jest pozytywne, to osoby nabierają takich cech, jak: pewność siebie, poczucie własnej godności i realistycznego postrzegania siebie. Umieją trafnie ocenić swoje stosunki z innymi ludźmi, co prowadzi do dobrego przystosowania społecznego. Gdy pojęcie własnego ,,ja” jest negatywne, wywołuje poczucie własnej nieadekwatności i niższości. Powoduje brak pewności siebie i wiary we własne siły, co prowadzi do złego przystosowania zarówno psychicznego, jak i społecznego. Do rozwoju pojęcia własnego ,,ja” i poszczególnych cech osobowości przyczynia się wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Ich wpływ na rozwój osobowości zależy od zdolności zrozumienia przez człowieka, jakie znaczenie maja te czynniki dla niego samego. Do najważniejszych wyznaczników osobowości zalicza się m.in.: wczesne doświadczenia, wpływy kulturowe, warunki fizyczne, uczucia, inteligencję.
Dorastanie (Zimbardo,Ruch,1997) to okres w życiu człowieka wypełniony kryzysami tożsamości. Jest to czas przejściowy, w którym jaźń dziecięca przestaje pasować do nowego ciała, pojawiających się pragnień seksualnych, zmniejszonej zależności od rodziców, odchodzenia od domu rodzinnego, związków z przyjaciółmi, kontaktów z nowymi ideami i doświadczeniami. Dorastający chłopak, czy dziewczyna są nieustannie zmuszani do odrzucania starych etykietek i wygodnych pojęć o sobie, które przestały już być dla nich odpowiednie, zanim jeszcze znaleźli dogodne ich substytuty. Potrzeba pojęciowego zorganizowania doświadczeń o stałe kategorie, tak aby zredukować lęk wytwarzany przez niepewność jest siłą napędową w tym okresie ,, tożsamości w chaosie”.
ZAKOŃCZENIE
Adolescencja jest okresem rozwoju jednostki charakteryzującym się wyraźnymi i często nagłymi zmianami fizycznymi, psychicznymi i emocjonalnymi, które to zmiany są przyczynkiem do pewnych zmian pojawiających się w osobowości jednostki. Nie bez znaczenia dla zmian osobowości są również nowe sytuacje i czynniki środowiskowe, z którymi styka się osoba dorastająca. Okres adolescencji determinuje, czy jednostka stanie się dojrzałą, rezolutną, społecznie uświadomioną osobą, czy też sfrustrowaną, niespołeczną i zależną.
BIBLIOGRAFIA
Chłopkiewicz M. (1987).,,Osobowość dzieci i młodzieży, rozwój i patologia”
Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
Czykwin E. (1998).,,Samoświadomość nauczyciela”. Białystok.
Dembo M.H (1997).,,Stosowana psychologia wychowawcza”
Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Hornowski B. (1986).,,Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych”. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Hurlock E. (1985).,, Rozwój dziecka”. Warszawa: PWN.
Obuchowska I. (1983).,, Okres dorastania”. Warszawa: Nasza Księgarnia.
Vasta R., Haith M., Miller S.(1995).,, Psychologia dziecka”.
Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Zazzo B.(1972).,, Oblicza młodości, psychologia różnicowa wieku dorastania”.
Warszawa: PWN.
Zimbardo P.G., Ruch F.L.(1997).,, Psychologia i życie”. Warszawa: PWN.
Żebrowska M.(1976).,, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”.
Warszawa: PWN.