PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

Istota "przełomu humanistycznego": Zmiana obrazu człowieka.

Uwarunkowania biologiczne a uwarunkowania kulturowe: Gdzie tkwi źródło "zła"?

Zasada holizmu.

świadomość i samoświadomość.

Wolność wyboru.

Celowość działań - orientacja ku przyszłości.

Istota autentyczności - "..istnienie człowieka pozostaje w harmonii z istnieniem świata" (Bugental.).

W przybliżeniu;

- otwarcie na świat zewnętrzny (świat innych ludzi);

- otwarcie na samego siebie (swoje emocje, potrzeby i doświadczenia);

- przyzwolenie (akceptacja) świata i siebie

Świadomomość a:

- poczucie skończoności własnego istnienia;

- możliwość dokonywania wyboru (doświadczanie autonomii);

- poczucie odpowiedzialności za własny los;

Przełom humanistyczny a koncepcja zdrowia psychicznego: Idea samoaktualizacji (Maslow, Rogers).

KONCEPCJA A. MASLOWA:

1. pojęcie natury ludzkiej

2. pojęcie samourzeczywistnienia

3. konsekwencje "zanegowania" wewnętrznej natury człowieka;

3. Motywacja deficytu (niedoboru) a motywacja wzrostu;

4. zaspokojenie potrzeb podstawowych jako warunek samoaktualizacji.

TEORIA C. ROGERSA

Założenia filozoficzne:

PODEJŚCIE FENOMENOLOGICZNE - Podkreśla znaczenie tego, co dzieje się w polu fenomenologicznym, czyli tego, czego człowiek doświadcza.

Poznanie innej osoby - to próba spojrzenia na to, jak ta osoba odbiera świat i co robi z jej własnej perspektywy (rola empatii).

NATURA CZŁOWIEKA - fundamentalnie pozytywna, jeżeli tylko umożliwić jej naturalną ekspresję: pozytywny obraz siebie, brak niepokoju, znajomość silnych i słabych stron swojej osoby; aktywność twórcza; pozytywny stosunek do innych (zaufanie, szacunek).

Podstawowe pojęcia:

SAMOAKTUALIZACJA (Self-Actualization) fundamentalna tendencja organizmu do samourzeczywistnienia jego potencjalnych możliwości. Wyraża się w przechodzeniu od

- prostoty do złożoności [np. obrazu siebie];

- zależności do niezależności;

- od sztywności (fiksacji) do swobody ekspresji.

Próba operacjonalizacji motywu do samoaktualizacji: 15-itemowa skala Jonesa i Crandalla (1986), dotycząca: (a) zdolności do działania w sposób niezależny, (b) samoakceptacji i pozytywnej samooceny, (c) akceptacji własnego życia emocjonalnego, oraz (d) zaufania w relacjach intepersonalnych.

Przykłady itemów:

Jest dla mnie rzeczą ważną, by to co robię spotkało się z aprobatą

innych ludzi (F)

Często boję się, że coś jest ze mną nie tak (F)

Nie wstydzę się żadnego z moich uczuć` (P)

Wierz w to, że ludzie są zasadniczo dobrzy i że można im ufać (P)

SPÓJNOŚĆ "JA" I ZGODNOŚĆ (self-consistency, congruence):

Organizm dąży do utrzymania spójności Ja (braku konfliktu między autopercepcjami), oraz do zgodności między Ja i doświadczeniem.

Stan niezgodności - to stan rozbieżności między postrzeganym Ja a rzeczywistym doświadczeniem osoby.

Własne doświadczenie zagraża pozytywnemu obrazowi Ja. Poprzez proces subcepcji jednostka jest zdolna do "odbioru" tego doświadczenia i reagowania na nie obroną. Przyjmuje ona dwie formy:

zniekształcenie znaczenia doświadczenia (distortion),

zaprzeczanie istnieniu tego doświadczenia (denial).

Konsekwencja obrony: istotne aspekty własnego doświadczenia nie są symbolizowane w "ja"; proces rozwoju osobistego - wymagający takiej symbolizacji nowych doświadczeń i ich integracji w samowiedzy - ulega zahamowaniu.

POTRZEBA POZYTYWNEJ OCENY (need for positive regard) - Manifestuje się w dążeniu do ciepła, bycia lubianym, współczucia, szacunku, i akceptacji ze strony innych. Stopień jej zaspokojenia decyduje o wystąpieniu w przyszłości stanu zgodności bądź niezgodności Ja z doświadczeniem.

Akceptacja bezwarunkowa (unconditional positive regard) - to akceptacja osoby niezależnie od tego, jaka jest i co robi.

Akceptacja warunkowa (conditional positive regard) - dziecko otrzymuje sygnały aprobaty ze strony rodziców tylko wtedy, kiedy zachowuje się zgodnie z ich oczekiwaniami.

Badania empiryczne (Rogers & Coopersmith, 1967) nad genezą samoakceptacji. Trzy czynniki sprzyjają formowaniu się pozytywnej samooceny:

(1) stopień akceptacji (ciepło, miłość, zainteresowanie dzieckiem);

(2) formułowanie wymagań wobec dziecka ukierunkowujących jego działania, a zarazem - dostarczanie nagród;

(3) "demokratyczne" podejście do dziecka (brak przymusu, liczenie się z uprawnieniami i opiniami dziecka).

Psychologia humanistyczna a psychoanaliza i psychologia akademicka.

PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI

W UJĘCIU POZNAWCZYM

Konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom

Dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarzeń, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny celów, kierunków i wyników działania, własnej przeszłości i przyszłości)

Programowanie działań, a więc ustanawianie celów i dobór strategii działania adekwatnych do wymogów sytuacji;

Sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja celów; monitorowanie i „dostrajanie” własnych emocji, stanów motywacyjnych, i zachowań)

Nadrzędne zadania osobowości jako systemu:

adaptacja psychologiczna & Integracja osoby

ADAPTACJA (Heinz Hartmanna): autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybór środowiska

INTEGRACJA OSOBY. Najważniejsze przejawy:

spójność zachowania z centralnymi standardami

(wartościami, celami osobistymi, przekonaniami)

poczucie własnej jedności (unity): przeświadczenie, że

jesteśmy tą samą osobą w różnym czasie i okolicznościach

poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolności,

możliwości wywoływania zmian w sobie i w otoczeniu)

MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE ZAPEWNIAJĄCE INTEGRACJĘ:

pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie)

samoświadomość (zdolność do koncentracji uwagi na sobie

jako obiekcie)

procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardów

wewnętrznych bądź postrzeganych oczekiwań innych ludzi)

KLASYKA POZNAWCZEJ TEORII OSOBOWOŚCI

TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH G. KELLY'EGO

Modele człowieka w psychoanalizie, psychologii S-R,

i w podejściu poznawczym.

Podstawowy postulat: osobowość "urządzeniem" do przewidywania zdarzeń.

Główne tezy teorii konstruktow osobistych:

Indywidualny system konstruktów - odpowiedzialny za

niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia (m. in.

złożoność systemu a złożoność percepcji świata).

Konstrukty centralne a konstrukty peryferyjne (np. podobny

Do mnie-różny ode mnie; dowcipny-niedowcipny).

System konstruktów a przewidywanie zachowania innych.

Rozwój systemu konstruktów: znaczenie konstruowania

nowych zdarzeń.

REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów.

TEORIA OSOBOWOŚCI AUTORYTARNEJ

(Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, Sanford).

Społeczne źródła teorii - zainteresowanie genenzą faszyzmu.

System wychowawczy w rodzinie autorytarnej.

Psychodynamika autorytaryzmu.

Główne przejawy osobowości autorytarnej:

uległość wobec autorytetów

etnocentryzm i uprzedzenia

antyintracepcja

pesymistyczna wizja ludzkiej natury

Krytyka teorii osobowości autorytarnej jako objaśnienia faszyzmu.

OSOBOWOŚĆ DOGMATYCZNA, czyli UMYSŁ ZAMKNIĘTY (Rokeach).

Cechy dogmatycznego systemu przekonań.

Dogmatyzm a przetwarzanie informacji społecznych: Prymat

spójności afektywnej nad deskryptywną.

Dogmatyzm a wiara w absolutny autorytet.

Psychologiczne funkcje dogmatycznego systemu przekonań:

obrona przed lękiem.

OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM WIEDZY OSOBISTEJ

W wyniku poznawania świata i siebie - formuje wiedza osobista: spontanicznie wykorzystywana przez nas przy interpretowaniu nowych doświadczeń (konstruowaniu zdarzń) i sterowaniu zachowaniem.

Wiedza osobista to wiedza:

naturalna

gorąca

często słabo uświadamiana (latentna)

pragmatyczna

Wiedza zorganizowana w schematach poznawczych (uproszczonych, uogólnionych reprezentacjach pewnych obiektów i relacji między nimi).

UŻYCIE WIEDZY: kategorie (schematy) schematy zaktywizowane, a więc dostępne poznawczo (accessible). wiedza (o sobie, o świecie) jest nam dostępna "po kawałku", nigdy jako całość.

O aktywizacji schematu decyduje

• pojawienie się sygnału wywołującego (prime), wyrazistego bodźca

specyficznie związanego z treścią tego schematu

(np. widok własnej twarzy)

• częstość, z jaką schemat aktywizowany był w przeszłości.

O użyciu zaktywizowanego schematu decyduje jego dopasowanie do danych (category fit; applicability)

Zaktywizowany schemat wpływa na

ukierunkowanie uwagi

kategoryzację i interpretację nowej informacji

procesy inferencyjne (atrybucje, wnioskowanie

o cechach itp.)

procesy pamięciowe (kodowanie w pamięci;

wydobywanie informacji pamięciowych)

oceny

podejmowanie decyzji i kontrolę działania

(Fiske i Taylor, 1991; Wojciszke, 1986)

W różnych okolicznościach aktywizowane mogą być różne schematy, dostarczające różnych perspektyw poznawczo-ewaluatywnych z których spoglądamy na rzeczywistość i prowadzące do różnych działań.

Schematy (konstrukty) chronicznie dostępne znajdują się w stałym pogotowiu (Higgins, 1990). Np. autoschematy - ciągłość doświadczenia, międzysytuacyjna spójność i stabilność zachowania.

Wiedza osobista ma dwa jakościowo różne komponenty: wiedzę deklaratywną (zwaną też wiedzą faktualną, "wiedzą że") i wiedzę proceduralną (zwaną też "wiedzą jak"; Winograd, 1975).

Wiedza deklaratywna:

jest łatwo dostępna (łatwa do zadeklarowania)

względnie łatwa do modyfikacji

przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega powoli

Wiedza proceduralna - zawarta w samych procedurach

przetwarzania informacji i sterowania zachowaniem

jest trudno dostępna naszej świadomości

trudna do modyfikacji

informacje przetwarzane są bardzo szybko

Ze wspomnianymi rodzajami wiedzy korespondują dwa typy przetwarzania informacji: przetwarzanie kontrolowane i przetwarzanie automatyczne (Bargh, 1994; Shiffrin i Schneider, 1977).

Przetwarzanie kontrolowane:

zależne od zasobów poznawczych (uwagi, pamięci roboczej) ma charakter sekwencyjny

przebiega powoli, z wysiłkiem poznawczym

Przetwarzanie automatyczne:

niezależne od zasobów

ma charakter równoległy

przebiega bardzo szybko, bez wysiłku poznawczego

SCHEMATY A CECHY OSOBOWOŚCI

1. Posiadania rozbudowanego schematu danego atrybutu nie oznacza, że ktoś ma ten atrybut (i vice versa)

Np. rozbudowane schematy dotyczące życia politycznego - nie implikują, ze ktoś jest liberałem czy tez konserwatystą.

Fakt, że ktoś jest uczynny, nie oznacza że ma rozbudowaną wiedzę schematową n.t. okoliczności i form pomagania.

2. W odróżnieniu od cechy, wiedza schematowa jest "zanurzona w kontekście": rozwija się w odniesieniu do określonych aspektów życia człowieka.

Jednostka może mieć dobrze rozwiniętą wiedzę o stosunkach międzyludzkich w miejscu pracy, zarazem może jej brakować zrozumienia relacji interpersonalnych w rodzinie.

3. Schematy pozwalają ludziom szybko i elastycznie reagować na wymogi otoczenia (schematy jako "instrumenty" poznawczo-wykonawcze).

Osoby, dysponujące rozbudowanymi schematami w danej dziedzinie,

• szybko interpretują nowe bodźce

• łatwo korygują błędne interpretacje

• generują liczne strategie "radzenia sobie" z problemami

GENERALNIE: Schematy są, podobnie jak cechy, składnikami osobowości, Jednakże różnią się od nich jakościowo i pełnią inne funkcje.

Dwie teorie - komplementarny punkt widzenia na osobowość.

OSOBOWOŚĆ A POZNAWCZE KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI I PRZESZŁOŚCI

Konstruowanie może dotyczyć

tego co dzieje się tu i teraz

własnej przyszłości

własnej przeszłości

Ważną rolę w konstruowaniu zdarzeń odgrywają ogólne przekonania o naturze rzeczywistości, np. że:

świat jest sprawiedliwy bądź niesprawiedliwy

(Lerner, 1980; Doliński, 1993)

wrogi nam bądź przyjazny (Epstein, 1998)

zdolności człowieka można rozwijać, bądź przeciwnie,

zdolności są czymś niezmiennym (Dweck, 1996).

konstruowanie poznawcze

rzadko kiedy - wysoce świadome i refleksyjne

na ogół spontaniczne, bez wysiłku poznawczego

(np. wnioskowanie o cechach charakteru z zachowania, Newman & Uleman, 1989).

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI

Proaktywne konstruowanie własnej przyszłości polega na samodzielnym generowaniu przez człowieka dalekosiężnych zamierzeń służących jego rozwojowi i samorealizacji.

Efekty:

- powstanie możliwych Ja (Markus i Cross, 1990)

- formowanie się zadań życiowych (Cantor i Zirkel, 1990) - wytwarzanie długodystansowych celów (dążeń)

osobistych związanych z możliwymi Ja i zadaniami oraz planów ich realizacji (Emmons, 1996; Mądrzycki, 1996).

Źródła:

osobiste doświadczenie (np. znajomość swoich preferencji i

upodobań)

wiedza kulturowa, wiedza „z drugiej ręki” (znajomość rozpowszechnionych ideologii, oczekiwań rodziców, wzorców osobowych, dostępnych ról społecznych)

Konstruowanie proaktywne przyczynia się w istotnym stopniu do rozwoju osobowości. Prowadzi do:

ustanowienia ważnych wewnętrznych standardów (powstawanie silnych i stabilnych motywacji)

przyrostu autonomii osobowości

wzrostu wewnętrznej koherencji naszego działania (odległe cele przesłanką wyboru:

celów bieżących

budowania programów aktywności

spójnej oceny jej przebiegu efektów).

Procesy, służące konstruowaniu własnej przyszłości:

Generowanie oczekiwań (Bandura; 1977;

Oettingen, 1996)

Wyobrażanie sobie przyszłości

(Taylor & Pham, 1996)

Samoutrudnianie (Berglas & Jones, 1978)

Defensywny pesymizm (Cantor & Norem, 1989)

Nierealistyczny optymizm (Weinstein, 1980)

Autonarracje (Hermans, 2000; Trzebiński, 1997)

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI

Ubiegłe doświadczenie podlega poznawczemu konstruowaniu (przepracowaniu), czyli porządkowaniu, uspójnianiu, przewartościowaniu, dopasowywaniu do przyjętych poglądów na swój temat.

Źródło: psychoanalityczna idea mechanizmów obronnych ego - nieświadomie stosowanych strategii poznawczych służących takiemu interpretowaniu zagrażających doświadczeń, by stały się one do przyjęcia dla człowieka.

Przyklady współcześnie badanych procesów:

procesy uzasadniania i usprawiedliwania swojego postępowania (Aronson, 1997).

Teoria dysonansu poznawczego. Post-decyzyjna zmiana postaw (proces nieświadomy).

nieświadome modyfikowanie zapisu pamięciowego naszych doświadczeń (rewriting memory)

"wymazywanie" z pamięci niewygodnych faktów

wypełnianie luk we wspomnieniach

bezwiedne dopasowywaniu zapisu przeszłych

doświadczeń do pożądanych cech obrazu siebie

1. Greenwald (1980) - pojęcie „totalitarnego ego”

Atrybucje przyczynowe - procesy wyjaśniania przyczyn wydarzeń (Weiner, 1990).

1. Skłonność do atrybucji nasila się, gdy zdarzenie ma charakter nieoczekiwany bądź osobiście zagrażający.

2. Funkcja: Atrybucje są "buforem" neutralizującym negatywne emocje, przywracającym wiarę w siebie i poczucie kontroli nad zdarzeniami.

Atrybucje przyczynowe C.D.

Pesymistyczny vs. optymistyczny styl eksplanacyjny

(Peterson & Seligman, 1984)

Atrybucje charakterologiczne vs. behavioralne (Janoff-

Bullman, 1979)

Egotyzm atrybucyjny (Gilbert, 1995)

Obronna atrybucja odpowiedzialności (Doliński, 1993)

Atrybucje służące kontroli (Taylor, 1983).

Porównania społeczne (Wills, 1981; Taylor, 1983)

porównania w dół, czyli porównania z osobami, które

znalazły się w podobnej do nas, trudnej sytuacji, ale ich

położenie jest znacznie gorsze por. też Doliński, 1993).

Funkcja: poprawa samopoczucia

porównania w górę, a więc porównania z osobami

podobnymi do niego, ale mającymi większe niż on

osiągnięcia w ważnej dla niego dziedzinie.

Funkcja: pobudzenie motywacji do działania,

poznanie skutecznych programów

Myślenie kontrfaktyczne - myślenie "co by było gdyby" (counterfactual thinking; Gavanski i Wells, 1989;

Roese, 1994).

1. Reakcja na zdarzenia oczekiwane i pobudzające

emocjonalnie

2. Myślenie kontrfaktyczne a atrybucje przyczynowe:

poziom deliberacji i konkretność.

gdybanie w górę („mogło być lepiej”) - służy

budowaniu programów działań.

gdybanie w dół („mogło być gorzej”) - służy pocieszeniu

się, rozładowaniu napięcia.

Myślenie kontrfaktyczne nie zawsze przynosi pożytki

adaptacyjne (Davis i in., 1995).

Autonarracje jako środek „przepracowania” doświadczenia (Pennebaker).

POZNAWCZA TEORIA "JA"

Ja subiektywne (podmiotowe) vs.

Ja obiektywne (przedmiotowe) [W. James]

JEDNO "JA" CZY WIELE "JA"?

rola orientacji temporalnej

znaczenie kontekstu społecznego i skryptów

związanych z rolą

Tożsamość indywidualna a tożsamość społeczna

"Ja" publiczne i "ja" prywatne: zjawisko pozytywnej

autoprezentacji

Koncepcja schematów poznawczych i hierarchii pojęciowych

jako próba rozwiązania problemu jedności vs. wielości "Ja".

STRUKTURA „JA” JAKO ŹRÓDŁO MOTYWACJI

I WARTOŚCIOWAŃ

„JA" JAKO GENERATOR DĄŻEŃ:

1. Podtrzymanie poczucia własnej wartości

2. Podtrzymanie poczucia własnej tożsamości i odrębności

(procesy autoweryfikacji, podkreślanie unikalności)

3. Podtrzymanie poczucia kontroli nad zdarzeniami

4. Dążenie do trafnego samopoznania

5. Dążenie do wzrostu i rozwoju własnej osoby

Zdrowie psychiczne:

Trafne samopoznanie czy podtrzymywanie złudzeń na swój własny temat? (Sh. Taylor & J. Brown, 1988)

ROZBIEŻNOŚCI W „JA” A MOTYWACJA DO DZIAŁANIA:

1. Reakcje na informacje nie potwierdzające naszej wartości,

odrębności i kontroli

2. Konflikt między dążeniem do samopoznania a dążeniem do

pozytywnego myślenia o sobie: "ja" w ogniu krzyżowym

3. Rola rozbieżności między komponentami obrazu siebie (np.

Ja realnym, Ja idealnym, i Ja powinnościowym - Higgins).

DOSTĘPNOŚĆ POZNAWCZA "JA" jako warunek jego wpływu na przetwarzanie informacji i kontrolę działania:

Idea „roboczego „Ja” (H. Markus)

istota i konsekwencje autokoncentracji

istota i konsekwencje dezindywiduacji

AUTOSCHEMATY:

Poznawcze generalizacje n.t. samego siebie, wyprowadzone z ubiegłego doświadczenia, które organizują i ukierunkowują przetwarzanie informacji dotyczącej własnej osoby (Markus, 1977).

Autoschematy mogą być integralną częścią SCHEMATÓW RELACYJNYCH - zinternalizowanych reprezentacji powtarzających się relacji interpersonalnych, "zarządzających" oczekiwaniami ludzi co do przebiegu tych relacji, ich interpretacjami, i reakcjami emocjonalnymi na kontakt z innymi ludźmi (Baldwin, 1992).

Sposób diagnozy: Badania oceniali u siebie natężenie różnych cech charakteru, zarazem byli proszeni o określenie, na ile ważny jest dany atrybut.

Autoschemat, jeżeli:

• ocena ekstremalna (wysoka lub niska), i

• atrybut uznany za ważny przez osobę.

W oryginalnych badaniach Markus - schematy związane z zależnością-niezależnością. Wyodrębniono trzy grupy kobiet: z autoschematami niezależności, z autoschematami zależności, oraz pozbawione autoschematów w tej dziedzinie.

Tak diagnozowane schematy - istotny wpływ na przetwarzanie informacji. "Schematycy"

• szybciej rozpoznają słowa odpowiednich kategorii (brak różnic dla słów neutralnych względem tych kategorii);

• w odpowiedzi na prośbę, dostarczają więcej przykładów zachowań odpowiednich kategorii;

• uważają zaangażowanie się w zachowania danej kategorii za bardziej prawdopodobne niż w zachowania innej kategorii;

• są bardziej skłonne do odrzucania informacji niezgodnej z ich obrazem siebie.

Analogiczne wyniki (dla czasów rozpoznawania słów) stwierdzono dla szeregu innych autoschematów: kobiecości (sex-typing); otyłości, szczupłości itp.

Stwierdzono też, że ludzie szybciej odpowiadają na te pytania w kwestionariuszach osobowości, które w dotyczą autoschematów (Fekken & Holden, 1992).

Badania Furnhama i Fundera (1995) sugerują, że wytwarzane przez ludzi autoschematy są podzielane przez innych: Ekstremalność samoocen sprzyja nie tylko krótkim czasom reakcji przy przypisywaniu sobie odpowiednich cech przez sam podmiot, ale również - przy przypisywaniu takich cech przez innych ludzi (dobrych znajomych).

Autoschematy wpływają nie tylko na przetwarzanie informacji o sobie, ale też o innych ludziach.

• Proszeni o ocenę innych, ludzie biorą pod uwagę najczęściej te wymiary, w zakresie których są "schematykami"; oceny innych na tych wymiarach cechują się większą pewnością;

• wymiary osobowości, na których ludzie mają szczególnie pozytywny pogląd na siebie, są łatwiej dostępne poznawczo i chętniej wykorzystywane przy ocenie innych ludzi.

• Autoschematy sprawiają, że ludzie organizują informację społeczną (np. zawartą w narracji) w większe jednostki działania; może to wskazywać, że rozpoznają znaczenia wyższego rzędu w sekwencji działań.

ZŁOŻONOŚĆ JA (SELF-COMPLEXITY):

Linville (1985, 1987) - większa złożoność Ja - „bufor” przeciwko negatywnym konsekwencjom negatywnych zdarzeń życiowych.

Badania Linville : osoby o wysokim stopniu złożoności „Ja” wykazywały mniejsza reakcję emocjonalną na informacje zwrotną (o wynikach działania), i doświadczały mniej psychologicznych i fizycznych symptomów zaburzeń podczas stresowych okresów w życiu.

Ale: Woolfolk i in (1995) - Złożoność obrazu siebie nie jest konstruktem jednorodnym: wskaźniki złożoności pozytywnego i negatywnego Ja są słabo ze sobą skorelowane, różnią się właściwosciami psychometrycznymi, są związane w różny sposób z dystresem.

Osoby o większej złożoności negatywnego Ja były bardziej podatne na depresję. Brak dowodów na role złożoności poznawczej jako „bufora” przeciwko stresowi.

Podobnie: Donohue i in. (1993) - złożoność ja (przez role społeczne) - przewidywał wysoki poziom depresji i niską samoocenę. W miejsce elastyczności adaptacji - Ja fragmentaryczne, podzielone.

SAMOOCENA: UWARUNKOWANIA I FUNKCJE MOTYWACYJNE

Koncepcja E. T. Higginsa (1987):

Perspektywy Ja (punkty widzenia na Ja)

Obszary Ja (zakresy, dziedziny Ja)

Sześć aspektów Ja według Higginsa

__________________________________________________________

Dziedziny Ja podlegające Perspektywa oceny Ja

ocenie własna cudza

__________________________________________________________

Ja realne	Ja realne w oczach własnych (pojęcie Ja)	Ja realne w oczach innych ludzi (pojęcie Ja)
Ja idealne	Ja idealne w oczach własnych (ukierunkownie Ja)	Ja idealne w oczach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)
Ja powinnościowe	Ja powinnościowe w oczach własnych (ukierunkowanie Ja)	Ja powinnościowe w ocach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)

Teoria:

Rozbieżność ja realne - ja idealne - uczucia smutku, przygnębienia, i rozczarowania (sadness & dejection)

Rozbieżność ja realne - ja powinnościowe - pobudzenie & lęk (agitation & anxiety)

METODA pomiaru różnic indywidualnych w tym zakresie: Idiograficzna. badani deklarują (1) atrybuty które posiadają, (2) które chcieliby posiadać, (3) o których sądzą, że powinni je posiadać.

Kwantyfikacja - Dla każdej rozbiezności, odejmuje się ilość „zgodności” od ilości „niezgodności”.

Wybrane wyniki

(Higgins i in., 1986). Badani proszeni o plastyczne wyobrażenie sobie negatywnego zdarzenia życiowego. Osoby o rozbieżności ja -realne-ja idealne raportowały smutek, a nie emocje „pobudzeniowe”; osoby o rozbieżności ja realne-ja powinnościowe - emocje „pobudzeniowe” (napięcie, niepokój, lęk, złość).

(Strauman 1989) . Osoby z fobiami społecznymi wykazywały wysoka rozbieżność ja realne-ja powinnościowe; pacjenci z kliniczną depresją - wysoka rozbiezność ja realne-ja idealne.

Higgins i in (1992). Generalnie - wysoka rozbieżność między Ja i standardami ewaluatywnymi - problemy zdrowotne: stress, brak apetytu, problemy z układem trawienia itp.

Manian i in (1998). Schemat retrospektywny (diagnoza rodzaju rozbieżności; wspomnienia dotyczące relacji z rodzicami). Osoby skoncentrowane na Ja idealnym - „ciepły” styl wychowania rodzicielskiego; osoby skoncentrowane na Ja powinnościowym - przypominały sobie więcej przypadków odrzucenia przez rodziców.

Miary temperamentalne: rozbieżności 1-go typu - skorelowane z wyższymi poziomami pozytywnej afektywności; rozbieżności 2-go typu - skorelowane z wyższymi poziomami negatywnej afektywności.

INNE WAŻNE POJĘCIA:

Samooceny cząstkowe a samoocena globalna (poczucie własnej wartości)

Dążenie do pozytywnej samooceny: zjawisko autoafirmacji (Steele, 1975)

Strategie zapewniania pozytywnej samooceny (np.):

Egotyzm atrybucyjny

"kąpanie" się w cudzej chwale

porównania społeczne

pozytywna autoprezentacja

samoutrudnianie

Źródła dążenia:

teoria opanowania trwogi (Solomon, Greenberg, Pyszczynski,

1991)

teoria wykluczenia ze społeczności (Baumeister & Tice, 1990)

Istota negatywnej samooceny: brak ocen pozytywnych + deficyt adaptacyjnych iluzji na swój własny temat (nt.: własnych kompetencji, przyszłości, możliwości kontrolowania zdarzeń)

Dysfunkcjonalność negatywnej samooceny:

Nastrój

Nie podejmowanie działań

Generalizacja porażki + brak autoafirmacji

Oczernianie innych i przypisywanie wrogich intencji

Zagrożenia związane z wysoką pozytywną samooceną:

Podejmowanie zachowań ryzykownych (motocykliści - Pelham

& Taylor, 1991)

nieracjonalny upór (Baumeister, Heatherton & Tice, 1993)

negatywny odbiór u innych (zarozumiałość)

Funkcjonalność wysokiej samooceny a fazy działania (Gollwitzer & Kinney, 1989)

REGULACYJNE KONSEKWENCJE SAMOŚWIADOMOŚCI

Samoświadomość i metody jej wzbudzania w laboratorium

Samoświadomość a koncentracja uwagi na rozbieżnościach między standardami a zachowaniem (koncepcja R. A. Wicklunda),

Przykład z badań - samoświadomość a przestrzeganie normy

uczciwości (Diener & Wallbom, 1976)

Samoświadomość a emocje.

Samoświadomość a procesy kontroli działania:

Rola koncentracji na celach

Rola koncentracji na automatycznych składniach czynności

Złożonych

Samoświadomość a depresyjny styl funkcjonowania: model Pyszczynskiego i Greenberga (1987).

SPOŁECZNE ASPEKTY JA

I. KOLEKTYWNE IDENTYFIKACJE:

ROLA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ

Dwa główne podejścia teoretyczne:

teorie potrzymania pozytywnej samooceny (self-enhancement

theories, self-esteem maintenance theories)

teoria optymalnej dystynktywności (optimal distinctiveness theory)

TEORIE POTRZYMANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY

Teoria tożsamości społecznej (social identity theory - Tajfel, 1972; Tajfel & Turner, 1986) - jednostki dążą do podtrzymania bądź podwyższenia samooceny poprzez:

uczestnictwo w grupach dostarczających pozytywnej identyfikacji, bądź

obniżanie statusu i wartościowości innych, konkurencyjnych grup (np. poprzez przypisywanie im cech moralnie negatywnych].

Teoria auto-kategoryzacji (self-categorization, Turner, 1985, 1987) - obraz siebie jako złożenie dwóch składników: tożsamości indywidualnej i tożsamości społecznej.

tożsamość indywidualna - auto-kategoryzacja oparta na wydobyciu podobieństw intrapersonalnych [(np. między własnymi myślami, uczuciami, i zachowaniami w różnych sytuacjach - własnej stałości) i różnic między sobą a innymi jednostkami;

tożsamość społeczna - auto-kategoryzacja oparta na przynależności do grupy - tj. na wydobyciu podobieństw i różnic

interpersonalnych ze względu na grupę, do której przynależy [jestem podobny do innych członków naszej grupy i różny od członków innych grup]. Turner zakłada (za Tajfelem), że tożsamość społeczna rozwija się dzięki dążeniu do ugruntowania pozytywnej samooceny.

Znaczenie jednego lub drugiego typu tożsamości (wpływ na nasze sądy, oceny , wnioski, i zachowanie) zależy od aktualnej dostępności jednej lub drugiej reprezentacji. Dostępność wyznaczona z kolei przez:

• ubiegłe doświadczenie,

• aktualną sytuację,

• bieżące motywy i cele (np., cel osobisty czy cel grupowy; porównania "ja-ty" vs. porównania "my-oni", itp).

Konsekwencje przesunięcia uwagi z tożsamości indywidualnej na społeczną (zjawisko depersonalizacji):

Ludzie w mniejszym stopniu kierują się w swoich działaniach przesłankami osobistymi, a w większym - sygnałami grupowymi, tj. są bardziej skłonni do:

- używania stereotypów;

- współpracy z członkami grupy własnej i współzawodnictwa z członkami grupy obcej;

- tworzenia norm grupowych;

- przejawiania konformizmu grupowego;

- polaryzacji postaw.

Wyzwanie dla takiego podejścia: Teoria tożsamości społecznej przewiduje, że członkowie grup stygmatyzowanych (mniejszości o niskim statusie lub o negatywnym wizerunku społecznym - np. osoby rasy czarnej w USA; osoby niepełnosprawne; homoseksualiści; w Polsce - Cyganie) powinni cechować się niższą globalną samooceną, niż członkowie grup większościowych.

W świetle badań (por. Crocker & Major, 1989) - brak jest takiej zależności. Możliwe wyjaśnienia:

A. (w kategoriach strategii przetwarzania) Członkowie grup stygmatyzowanych mogą stosować szereg strategii redukujących znaczenie negatywnych informacji na temat ich grupy ze strony innych:

- zaprzeczając, że stosują się one właśnie do nich ("Może to i prawda, że Cyganie są niezbyt pracowici, ale ja haruję jak wół");

- porównując siebie z grupami jeszcze bardziej upośledzonymi społecznie, o niższym statusie;

- selektywnie obniżając ważność tych wymiarów, na których ich grupa wypada słabo (np. "Inni ludzie [z innych grup] dorabiają się dzięki kantom i znajomościom" - dewaluacja znaczenia wymiaru osiągnięć ekonomicznych, finansowych).

B. (w kategoriach metodologicznych) Stosowane dotąd narzędzia pomiaru samooceny mierzą raczej autoprezentację niż rzeczywistą samoocenę. Ponieważ badany wie, że należy do grupy stygmatyzowanej (o której opinia jest niezbyt dobra), może być silnie motywowany do zaprzeczania temu wrażeniu.

TEORIA OPTYMALNEJ DYSTYNKTYWNOŚCI

M. Brewer (1991, 1993) - tożsamość kolektywna - wyznaczona przez jednoczesne dążenie do "bycia podobnym" (dążenie wspólnotowe, potrzeba przynależności do jakiejś grupy) i do "bycia różnym" (dążenie indywiduujące). Dążenia te pozostają w konflikcie.

Tożsamość społeczna jest kompromisem między tymi dążeniami - jednostki najsilniej identyfikują się z grupami, które najlepiej rozwiązują taki konflikt.

Implikacje:

Dystynktywność zależy od wielkości grupy. Zatem - stopień identyfikacji z grupą mniejszościową powinien być silniejszy, niż z grupą większościową.

Badania (Mullen et al., 1992) wskazują, że nasilenie "in-group bias" (tendencji do faworyzowania "swoich") jest tym większe, im mniejsza grupa własna w porównaniu do grupy obcej.

Inne badania (Brewer & Schneider, 1990) wykazują, że skłonność do działania we własnym interesie, bądź interesie grupy, zależy od jej wielkości. Jeżeli jest duża i "amorficzna" - ludzie działają w interesie własnym, jeżeli jest umiarkowana - w interesie grupy.

II. INNI JAKO CZĘŚĆ "JA"

Relacja z innymi ludźmi jako źródło :

- wiedzy na temat swoich cech i właściwości;

- programów działania (wiedzy o tym, jak się zachować);

- pozytywnej samooceny i autoafirmacji.

Jeszcze inna możliwość: inna osoba, i relacja między nami a tą osobą, staje się integralnym składnikiem samoopisu (znajduje się "wewnątrz granic" obrazu własnej osoby).

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ:

Markus i Oyserman (1989): autoschematy u kobiet mają częściej charakter relacyjny (kolektywistyczny, socjocentryczny, oparty na więzi) = JA WSPÓŁZALEŻNE,

autoschematy u mężczyzn - charakter atrybutywny (indywidualistyczny, egocentryczny, "samotniczy") = JA NIEZALEŻNE.

W autoschematach relacyjnych, podstawowym elementem są relacje z innymi. W autoschematach atrybutywnych, własna osoba reprezentowana jest jako byt odrębny od innych ludzi (podstawowa jednostka samoopisu: taki atrybut "Ja" jak cecha, motyw, przekonanie).

Przy schematach atrybutywnych, myślenie o sobie nie implikuje myślenia o innych. "Inni" pojawiają się dopiero w kontekście samooceny, jak publicznego, itp.

Przy schematach relacyjnych, ilekroć myśli się o sobie, tylekroć myśli się też o innych. Podobnie, jeżeli myśli się osobach znaczących - dostępna staje się część wiedzy o sobie.

Konsekwencja - osoby ze schematami relacyjnymi - będą szczególnie wrażliwe na potrzeby innych, i będą miały rozbudowaną wiedzę o innych i zdolność do ich rozumienia.

Prawdopodobnie dlatego kobiety, w porównaniu do mężczyzn:

cechują się większą złożonością poznawczą reprezentacji

innych osób;

- trafniej rozpoznają i interpretują wzrokowe i słuchowe oznaki emocji u innych;

- odznaczają się większą tendencją do empatii we wszystkich jej zakresach (przyjmowania perspektywy innej osoby; współczucia; odczuwania przykrości wtedy, gdy innym jest przykro).

Jakie mogą być przyczyny tych różnic? Różne spekulacje:

Wywodząca się z psychoanalizy. Chodorow (1978) -Odmienny typ wczesnych relacji matka-dziecko.

W wypadku dziewczynki, przesłanką samookreślenia jest odkrycie własnego podobieństwa do matki (matka skłonna jest traktować dziewczynkę jako przedłużenie samej siebie - relacja niesprzyjająca psychologicznej separacji dziecka od opiekunki).

W wypadku chłopca, przesłanką samookreślenia jest odkrycie własnej odrębności od matki (matka jest skłonna traktować chłopca raczej jako "zewnętrzny obiekt" niż "przedłużenie siebie").

Bad. empiryczne: Tolman, Diekmann, & McCartney (1989) - W wypadku nieobecności matki od wczesnego dzieciństwa - u dziewczynek znaczący spadek "społecznego uzależnienia" (mierzonego Skalą Orientacji Interpersonalnej). U chłopców - brak takiej zależności.

(2). Wywodząca się z koncepcji feministycznych. (np. Miller, 1986). Władza jest nierówno rozdzielona w społeczeństwie. W świecie zdominowanym przez mężczyzn, los kobiety zależy od jej umiejętności dostosowania się do oczekiwań mężczyzn. Dlatego też rozwijają swoją wrażliwość na innych i umiejętności interpersonalne.

[Fiske, 1996 - różnice miedzy psychologią zwierzchnika a psychologią podwładnego: związek między posiadaniem władzy nad innymi a tendencją do ich stereotypizacji].

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z KULTURĄ(H. Markus, 1990)

Koncepcja kultur Zachodu (indywidualistycznych): Jednostka jest "bytem odrębnym", samoistnym, istniejącym niezależnie od innych, unikalnym (różnym od innych), oddzielonym od kontekstu społecznego, niezmiennym w różnych rolach i związkach.

Normatywne zadanie kulturowe: uzyskać niezależność od innych, znaleźć i wyrazić swoje unikalne właściwości, odnaleźć "swoją własną drogę".

Obraz samego siebie - Ja niezależne (independent self). Centralne składniki obrazu siebie - swoje cele, motywy, cechy, przekonania. Inni - ważni, ale tylko jako źródło porównań społecznych, ocen odzwierciedlonych, informacji zwrotnych.

Koncepcja kultur Wschodu (kolektywistycznych):

Jednostka nie jest bytem "samoistnym". Istnieje poprzez określenie swoich relacji społecznym z innymi, identyfikacją z grupą.

Normatywne zadanie kulturowe: określić swoje miejsce w świecie społecznym.

Obraz samego siebie - Ja współzależne (interdependent self). Jego centralne składniki to wzajemne powiązania z innymi (relacje interpersonalne), oraz lokalizacja własnej osoby w większych jednostkach społecznych (przynależność grupowa, rola i pozycja społeczna). [pozytywna samoocena - uwarunkowana harmonijnymi relacjami interpersonalnymi, oraz przynależnością grupową i pozycją].

Badania potwierdzają niektóre hipotezy dotyczące tych różnic. (np. Markus & Kitayama (1989); Cousins (1989).

ROZWÓJ "JA"

percepcja samego siebie ("Ja" egzystencjalne) - spostrzeganie siebie jako bytu odrębnego od innych osób i obiektów fizycznych.

samoświadomość ("ja" kategorialne) - zdolność do rozpoznania siebie i autorefleksji (zastanawiania się nad sobą i swoimi działaniami, przypisywania sobie różnych właściwości itp).

PRZESŁANKI ROZWOJU PERCEPCJI SIEBIE: (od narodzin do ok. 1,5 roku życia).

1. Inne doświadczenia percepcyjne niemowlęcia z własnym ciałem niż z obiektami fizycznymi i innymi ludźmi

(np. doświadczenia dotykania; gryzienia; percepcja ruchu)

2. Uczenie się kontyngencji między własnymi ruchami a zmianami w fizycznym i społecznym otoczeniu.

Odkrywanie kontyngencji własne działanie-zmiana prowadzi nie tylko do percepcji siebie jako odrębnego od otoczenia, ale i - percepcja siebie jako kogoś wywierającego wpływ na bieg zdarzeń.

3. Rosnąca z wiekiem stałość obiektu, związana z rozwojem pamięci długoterminowej - stałość "mnie samego" jako obiektu.

PRZESŁANKI ROZWOJU SAMOŚWIADOMOŚCI

Pierwotne przejawy - zdolność do rozpoznania samego siebie.

Badania Gallupa (1970) nad rozpoznawaniem siebie u szympansów - reakcje na widok siebie w lustrze.

Początkowo szympans traktuje swoje odbicie jak obraz innego szympansa. Jednakże, po kilku dniach wykorzystuje lustro do zachowań skierowanych na siebie (np. iskanie).

Eksperyment: Uśpionemu szympansowi umieszczono na twarzy jaskrawoczerwone, pozbawione zapachu znamię. Po przebudzeniu, i po spojrzeniu lustro, szympanse natychmiast dotykały plamy na twarzy usiłując "zbadać" co to jest i usunąć.

Lewis & Brooks-Gunn (1979). Używając podobnej metody, porównywali reakcje dzieci na swój widok w lustrze w trzech grupach: 9-12 miesięcy, 15-18 miesięcy, i 21-24 miesięcy. Matka niepostrzeżenie przyklejała dziecku do noska czerwone znamię.

- dzieci z g. 9-12 miesięcy - uśmiechały się do lustra i dotykały go, ale brak było działań skierowanych na to znamię (reagowały "społecznie").

- dopiero dzieci z obu starszych grup - dotykały znamienia i próbowały coś z nim zrobić - dając świadectwo rozpoznania siebie w lustrze.

Inne aspekty rozwoju zbieżne z hipotezą "budzenia się samo-wiadomości" ok. 15-go miesiąca życia:

(a) posługiwanie się językiem w sposób wskazujący na rozróżnianie siebie i innych;

(b) przejawianie uczuć związanych z samoświadomością [self-conscious emotions] - emocje zakłopotania, dumy, i wstydu.

PROCESY, ODPOWIEDZIALNE ZA TWORZENIE

I ROZWÓJ SAMOWIEDZY.

Podejście kulturowe - społeczne konstruowanie "Ja". Treść "ja" pochodzi od innych ludzi (systemu kulturowego) - np. wartości, cele, pożądane i niepożądane wzorce zachowania.

Z drugiej strony - znaczny udział własnej aktywności jednostki w interpretowaniu informacji na swa temat, w wyborze celów i zadań osobistych, w konstruowaniu własnej drogi życiowej.

Shweder (1982) - 10 podstawowych tematów społecznej samowiedzy jednostki ("themes of social existence").

Odpowiedzi na pytania (problemy, dylematy) dotyczące:

1. granic między Ja i nie-Ja;

2. tożsamości płciowej: Na czym polega męskość, a na czym kobiecość?

3. dojrzałości: Nas czym polega dorosłość a na czym bycie dzieckiem?

4. pokrewieństwa (wspólnoty rodzinnej): Kto jest krewnym a kto nie?

5. przynależności etnicznej: Kto jest "swój" a kto "obcy"?

6. Hierarchii społecznej: Dlaczego obciążenia i korzyści są nierówno rozdzielone między ludzi? Jakie jest moje miejsce w hierarchii?

7. natury i kultury: Co jest ludzkie, a co zwierzęce?

8. autonomii: Czy jestem niezależny od innych, zależny, czy też współzależny?

9. norm społecznych i celów osobistych: Czego ja pragnę vs. czego grupa oczekuje ode mnie?

10. osobistego bezpieczeństwa: Jak można uniknąć przemocy ze strony innych?

W jaki sposób dylematy te są wprowadzane?

Znaczenie codziennych, potocznych konwersacji pomiędzy rodzicami i dziećmi, i pomiędzy samymi dziećmi - komunikaty ważne dla konstruowania "ja", Np.: "Tylko dzieci płaczą", "Musisz z tym sam sobie poradzić", "Co dzisiaj robiłeś w szkole?", "Kim chciałbyś być jak dorośniesz?" .

"Inni" - nie tylko stawiają problemy, ale podsuwają kulturowo polecane sposoby ich rozwiązania.

PODSTAWOWE ŻRÓDŁA SAMOWIEDZY:

1. Wczesne interakcje opiekunka-dziecko - źródło tzw. wewnętrznych, roboczych modeli Ja (Bowlby, 1969).

Model roboczy - to źródło zgeneralizowanych oczekiwań dotyczących całego świata społecznego, "rama" poznawczo-afektywna, decydująca o sposobie konstruowania przyszłych doświadczeń.

2. Jaźń odzwierciedlona (Cooley, 1902)

Dowiadujemy się, jacy jesteśmy, z obrazów jaki tworzymy w oczach innych ludzi - rodziców, kolegów, nauczycieli.

3. Wnioskowanie z własnych zachowań i doświadczeń

Wnioskowanie z tego, co robimy, o tym, co lubimy, i jakie mamy dyspozycje (procesy autopercepcji - teoria Bema);

znaczenie informacji zwrotnej o wyniku działania - np. wnioskowanie z sukcesów i niepowodzeń o własnych zdolnościach i możliwościach - poczucie własnej skuteczności (Bandura).

4. Porównania społeczne (L. Festinger).

Istnieje naturalne dążenie do samookreślenia (samowiedzy, która jest pewna) - tj. wiedzy dotyczącej posiadania pewnych zdolności, umiejętności i cech charakteru, prawdziwości własnych poglądów i opinii.

Porównania społeczne:

-pozwalają określić, jak się plasujemy pod względem naszych umiejętności czy zdolności na tle innych;

-pozwalają zmniejszyć niepewność co do trafności własnych poglądów i postaw (rola consensusu);

-stwarzają szansę osobistego rozwoju (porównania w górę);

-pozwalają obronić zagrożone poczucie własnej wartości (porównania w dół).

5. Procesy identyfikacji

Całościowe "inkorporowanie" postaw, przekonań, wartości i aspiracji, stylu komunikowania się od konkretnej osoby.

OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA 1:

CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI

Od Ja do zachowania: Ja idealne, długodystansowe dążenia, a cele działań

JA IDEALNE ROLE I KONTRAKTY SPOŁECZNE

CELE WYMAGANIA

DYSTALNE (OCZEKIWANIA)

ZE STRONY INNYCH

CELE CELE

PROKSYMALNE PROKSYMALNE

„PRAGNIENIA” „ZOBOWIĄZANIA”

INICJOWANIE I KONTROLA DZIAŁANIA

CELE DZIAŁAŃ Różnią się na wielu wymiarach:

1. stopień trudności (wyzwanie)

2. treść (osiąganie nagród vs. unikanie strat; nabywanie nowych umiejętności vs. jak najlepsze wykorzystanie umiejętności wcześniej nabytych)

3. cele odległe vs. cele krótkodystansowe

4. cele szerokie vs. cele wąskie

5. cele mogą tworzyć struktury hierarchiczne: cele doraźne (np. "opalić się") mogą służyć celom bardziej odległym (np. "zrobić dobre wrażenie na pierwszej randce"), a te z kolei - ważnym dążeniom życiowym (np. "mieć stałego partnera", "założyć rodzinę").

6. stopień uświadomienia (cele w pełni artykułowane vs. cele wzbudzane przedświadomie - J. Bargh)

Ważniejsze ustalenia empiryczne:

(np. Locke & Latham, 1990; Locke i in., 1981; Bandura & Schunk; 1981)

Generalnie rzecz biorąc, cele „ambitne” (challenging) pobudzają do bardziej intensywnych działań i podnoszą poziom wykonania zadań.

Cele bardziej specyficzne (kiedy kryterium osiągnięcia celu jest jasno sprecyzowane) - motywują do lepszych wyników, niż cele mniej specyficzne (np. "postarać się jak najlepiej").

Cele proksymalne (bliskie) silniej motywują niż cele dystalne. Dlatego też zadanie odległe - podzielone na odcinki (cele pośrednie) - jest lepiej wykonywane, niż zadanie nie podzielone na takie odcinki.

Jednak: jeżeli ludzie okazują w punkcie wyjścia duże zainteresowanie daną aktywnością (motywacja wewnętrzna wysoka) - ustanawianie celów odległych może lepiej podtrzymywać to zainteresowanie niż ustanawianie celów krótkoterminowych.

Moderatory efektów ustanawiania celów:

Wymagające (challenging) cele nie zawsze podnoszą motywację do działania. Ważne moderatory:

1. Złożoność zadania.

W zadaniach prostych - ustanowienie celu zwiększa wysiłek i podnosi wykowanie. W zadaniach złożonych - niekiedy efekty paradoksalne (pogorszenie wykonania). Silnie motywujący cel może zakłócać procesy "chłodnej" analizy wymogów zadania, niezbędne do osiągnięcia sukcesu.

2. Informacja zwrotna (feedback)

Wymagające cele pobudzają motywację (i podnoszą poziom wykonania) o tyle, o ile ludzie uzyskują informację zwrotną o cząstkowych wynikach swoich działań.

Stwierdzono w licznych badaniach, że jeżeli takiej informacji zwrotnej nie ma, samo ustanawianie ambitnych celów nie modyfikuje wykonania.

FUNKCJE DĄŻEŃ (CELÓW DYSTALNYCH):

Wybór celów proksymalnych

Wytrwałość w realizacji celów proksymalnych

Subiektywne znaczenie ich realizacji

Fantazjowanie i planowanie

Zadowolenie z życia

TREŚĆ DĄŻEŃ (CELÓW DYSTALNYCH) A ADAPTACJA (Emmons, 1996)

Dążenia dotyczące bliskości (intimacy strivings)

Dążenia do władzy i osiągnięć

Motywacja wewnętrzna vs. motywacja zewnętrzna

(intrinsic vs. extrinsic motivation)

Dążenia „ku” vs. dążenia „od” (approach vs. avoidance

goals)

FORMALNE CECHY CELÓW A ADAPTACJA

Poziom specyfikacji celów (Emmons, 1996)

Punktowy vs. przedziałowy charakter celów

(Wieczorkowska, 1992)

INTEGRACJA DĄŻEŃ: Kongruencja i koherencja

(Sheldon & Kasser, 1994)

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI 1: ROLA ORIENTACJI NA DZIAŁANIE

Siła woli a orientacja na działanie: koncepcja Rubikonu psychologicznego (H. Heckhausen). Teorie P. Gollwitzera i J. Kuhla.

Fazy aktywności:

Faza przeddecyzyjna

Faza przeddziałaniowa

Faza działania

Faza podziałaniowa

Stan deliberacyjny a stan implementacyjny. Przejście z fazy deliberacji do implementacji intencji a:

Zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie

wybranej opcji, wyłączanie alternatywnych kierunków działania)

zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny,

przyrost nierealistycznego optymizmu)

zjawisko energizacji działania (R. Wright, 1998)

Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?

Podjęcie działania

Podtrzymanie aktywności

Zakończenie aktywności

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI 2: ROLA IDENTYFIKACJI WŁASNEGO DZIAŁANIA, ZAANGAŻOWANIA MYŚLOWEGO, I KONTROLI UMYSŁU

Pojęcie identyfikacji własnego działania (Vallacher & Wegner, 1987). Konsekwencje wysokiego i niskiego poziomu identyfikacji działania.

Zaangażowanie umysłu (mindfulness) a "bezmyślność (mindlessness) - koncepcja E. Langer (1989).

Procesy kontroli umysłu

Badania W. Mischela nad procesami odraczania gratydikacji: rola spontanicznie produkowanych dystraktorów (czynników odwracających uwagę od odroczonej nagrody).

Paradoksalne następstwa kontroli umysłu: Przykład z badań nad tłumieniem myśli stereotypowych (Macrae, Bodenhausen, Milne, & Jetten, 1994)

Dlaczego kontrola umysłu może mieć paradoksalne następstwa? Teoria D. Wegnera (ironic processes of mental control).

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI 3: DEPRYWACJA KONTROLI

Pozytywne następstwa deprywacji kontroli: pobudzenie motywacji do kontroli (Brehm, Pittman)

Deprywacja kontroli a wyuczona bezradność (Seligman)

Deprywacja kontroli a orientacja na stan (Kuhl)

Deprywacja kontroli a wyczerpanie poznawcze (Kofta & Sędek).

OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA

I SAMOREGULACJA 2:

KONCEPCJA CAROL DWECK (1990)

CELE A KONTROLA DZIAŁANIA: Przekonania o naturze inteligencji, rodzaj celów, a zachowanie w sytuacjach edukacyjnych

Dwa style reagowania na trudności (np. niepowodzenia) u dzieci szkolnych:

styl bezradny (helpless style): W reakcji na trudności:

- negatywne samooceny ("Nie jestem w tym dobry", "To mój błąd");

- doznawanie nudy, niepokoju, awersji wobec zadania.

- traktowanie trudności jako porażek - wskaźników braku zdolności; trudności jako źródło negatywnych prognoz na przyszłość;

styl zaradny (mastery-oriented style): W reakcji na trudności:

- pozytywne samooceny ("Zrobiłem to przedtem, zrobię to znowu”) doznawanie pobudzenia, zainteresowanie zadaniem (pobudzenie motywacji wewnętrznej)

- traktowanie trudności jako wyzwania - czasowego kłopotu, który jest doskonałą okazją do nauczenia się czegoś

PRZESŁANKI: różna koncepcja inteligencji i różne cele

bezradni - widzą inteligencję jako niezmienny byt (entity beliefs)

zaradni - widzą inteligencję jako coś co podlega rozwojowi (incremental beliefs)

Dla osoby bezradnej - celem jest osiągnięcie określonego standardu wykonania (performance goals)

dla osoby zaradnej - celem jest rozwój własnych kompetencji - zdolności, umiejętności (learning goals)

Prywatna koncepcja inteligencji, rodzaj celów, a motywacja wewnętrzna.

Tabela 35.3 (podręcznik Strelaua 2000, t. II, s. 590.)

CHARAKTER CELÓW EDUKACYJNYCH A PRZEKONANIA O NATURZE ZDOLNOŚCI I REAKCJE NA TRUDNOŚCI W NAUCE: MODEL CAROL DWECK

Charakter celów edukacyjnych

Spełnić określone Nauczyć się

wymiary różnic kryterium wykonania czegoś nowego

Ogólny pogląd na Są czymś Są czymś co

naturę zdolności niezmiennnym, można rozwijać,

danym raz podnosić na wyższy

na zawsze poziom

Typ reakcji na Orientacja Orientacja

trudności w nauce bezradnościowa zaradnościowa

sposób trakto- zagrożenie wyzwanie

wania trudności

wytrwałość mała duża

emocje lęk, napięcie ciekawość, ożywienie

atrybucja do braku zdolności do braku wysiłku

trudności

rodzaj motywacja motywacja

motywacji zewnętrzna wewnętrzna

OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA

I SAMOREGULACJA 3

Seymour Epstein:

POZNAWCZO-DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA

(CEST - Cognitive-Experiential Self Theory)

Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy (emocjonalny) i system racjonalny.

Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW:

• Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji.

- Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste,

konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.

- Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem

samoweryfikującym się.

• Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).

• Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się"głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania.

• Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - lit. piękna, Biblia, mity itp - uczy poprzez przypowieści a nie abstrakcyjny dyskurs.

• Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).

Seymour Epstein: Charakterystyka CEST

I. PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA:

1. zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości; (Freud)

2. potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky);

3. potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);

4. potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport; Kohout).

II. SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI:

1. Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny - nieprzewidywalny; itp]

2. Teoria Siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane - niekochane etc]

3. Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania świata]

III. NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW (BUILDING BLOCKS):

• w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata).

Ich źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny

(kulturowy).

• w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata).

Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie

ważnych doświadczeń.

Istnieją schematy opisowe i motywacyjne.

• Przykłady schematów opisowych: "autorytety są

niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"

• Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy"

(if-then, means-end relations).

-------------------------------------------------------------------------SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY SYSTEM RACJONALNY

-------------------------------------------------------------------------

Holistyczny Analityczny

Emocjonalny: zorientowany na Logiczny: zorientowany przyczynowo przyjemność-ból (na utrzymanie (na analizę naszego doświadczenia)

dobrego samopoczucia)

Związki skojarzeniowe Związki przyczynowo-skutkowe

Zorientowany bardziej na wynik Zorientowany bardziej na proces

Zachowanie zapośredniczone przez Zachowanie zapośredniczone przez

"wibracje" (vibes) z przeszłych świadomą ocenę zdarzeń

doświadczeń

Koduje rzeczywistość w obrazach, Koduje rzeczywistość w symbolach

metaforach i opowiadaniach abstrakcyjnych: słowach i liczbach

Przetwarzanie szybkie, zorien- Przetwarzanie powolne, zorientowane towane na bezpośrednią na czynności odroczone

aktywność

Zmiany następują wolniej: dzięki Zmiany następują szybciej

powtarzaniu lub intensywnemu

doświadczeniu

Bardziej zgrubne różnicowanie: Większe zróżnicowanie, myślenie

rozległy gradient generalizacji, „wymiarowe” (dimensional)

myślenie (sądy) kategoryczne

Zintegrowany z grubsza: dysocja- Silniej zintegrowany

cyjny, zorganizowany w kompleksy

emocjonalne (moduły poznawczo-

afektywne)

Doświadczamy biernie i przed- Doświadczany aktywnie i świadome:

-wiadome: jesteśmy „porywani” pozostajemy pod kontrolą

przez emocje naszych myśli

Samoweryfikacja sądów: "doświad- Sądy wymagają uzasadnienia przy

czając przekonujemy się" użyciu logicznego rozumowania i

dowodzenia

-------------------------------------------------------------------------

---