CHARAKTERYSTYKA PRAWA CYWILNEGO
Termin prawo cywilne wywodzi się z dawnego prawa rzymskiego ius civile. Prawo cywilne możemy określić jako gałąź prawa, obejmującą normy regulujące stosunki majątkowe pomiędzy równorzędnymi w danym stosunku prawnym. Stosunki majątkowe regulowane są nie tylko przez prawo cywilne, część ich bowiem regulowane jest normami należącymi do innych gałęzi prawa. Dlatego też w definicji prawa cywilnego podkreślono, że reguluje ono te spośród stosunków majątkowych, w których występujące podmioty są w stosunku do siebie równorzędne, a więc, te w których żaden z podmiotów nie jest wyposażony w uprawnienia władcze względem drugiego.
Niektóre grupy stosunków majątkowych, mimo że posiadają cechy charakterystyczne stosunków cywilno prawnych, zostały ze względu na swoją specyfikę wyłączone z prawa cywilnego.
Prawo cywilne reguluje nie tylko stosunki majątkowe, ale również pewien wycinek stosunków niemajątkowych.
Prawo cywilne odgrywa istotną rolę w życiu społeczno-gospodarczym. Normy prawa cywilnego regulują fundamentalne stosunki: własnościowe, z zakresu inwestycji i stosunku obrotu. W szczególności reguluje szereg codziennych stosunków majątkowych powstających między ludźmi na tle takich umów, jak umowa sprzedaży, najmu, zlecenia, przewozu, pożyczki, przechowywanie.
W ramach prawa cywilnego wyodrębnić można następujące działy:
część ogólna
prawo rzeczowe
prawo zobowiązaniowe
prawo spadkowe
prawo autorski i wynalazcze
Podstawowym aktem normatywnym, stanowiącym zasadnicze źródło prawa cywilnego jest kodeks cywilny uchwalony w formie ustawy 23.04.1964 r., wielokrotnie później nowelizowany ( ostatnia 28.07.90 r. ).
STOSUNEK CYWILNO PRAWNY I JEGO ELEMENTY
Stosunek cywilno-prawny to stosunek społeczny regulowany normami prawa cywilnego. Cechami wyróżniającymi ten stosunek od innych gałęzi prawa jest to przede wszystkim jego wyjątkowy charakter oraz równorzędność podmiotów występujących w tym stosunek. Jako jego cechę dodatkową wymienia się ponadto swobodę podmiotów w ustanawianiu i kształtowaniu tych stosunków.
Na stosunek cywilno-prawny składają się następujące elementy:
strony ( podmioty ) stosunku prawnego
przedmiot stosunku prawnego
prawo ( uprawnienie )
obowiązek, będący korelatem tego prawa
podmiotami stosunków cywilno-prawnych mogą być bądź osoby fizyczne, bądź osoby prawne. Najczęściej po każdej ze stron występują pojedyncze podmioty. Niekiedy jednak po jednej stronie może występować po kilka podmiotów. Zdolność do tego, aby móc występować jako podmiot stosunków cywilno-prawnych nosi nazwę zdolności prawnej.
Prawa i obowiązki stron składają się na treść stosunku cywilno-prawnego. Prawa i obowiązki związane są ze sobą w ten sposób, że prawu jednego podmiotu odpowiada zawsze określony obowiązek innego podmiotu lub podmiotów.
Podmiotem stosunków cywilno-prawnych jest wszystko to na co są skierowane obowiązki i uprawnienia podmiotów tego stosunku. Przedmiotem jest więc określone zachowanie jego uczestników, np. zapłacenie ceny.
ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB FIZYCZNYCH
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być osoby fizyczne lub osoby prawne. Każda osoba fizyczna lub prawna może występować jako podmiot stosunków cywilnoprawnych. Zdolność prawna jest to właśnie możność występowania w charakterze podmiotu stosunku cywilnoprawnego, a więc zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków.
Zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia do momentu śmierci. Zdolność prawną mają więc nie tylko ludzie dorośli, lecz również dzieci, które mogą mieć pewne prawa i obowiązki, mogą uczestniczyć w stosunku prawnym jako właściciele określonych rzeczy. Fakt urodzenia stwierdzony zostaje urzędowo w drodze sporządzenia przez kierownika USC aktu urodzenia. W akcie takim stwierdzona jest też urzędowo data urodzenia. Fakt śmierci stwierdzony zostaje aktem zgonu, oznaczającym także ściśle datę i godzinę śmierci.
Od zdolności prawnej odróżnić należy zdolność do czynności prawnych. W przeciwieństwie do zdolności prawnej, którą mają wszyscy, zdolność do czynności prawnych ma nie każdy człowiek.
Zdolność do czynności prawnych polega na możności nabywania praw, zaciągania obowiązków i rozporządzania prawami przez własne działania.
Np. dziecko do 13 lat może być podmiotem praw i obowiązków, może być m. in. Właścicielem określonej rzeczy, ma bowiem zdolność prawną. Nie może samo zaciągać zobowiązań, nabywać praw i rozporządzać nimi, nie ma bowiem zdolności do czynności prawnych. O tym czy osoba fizyczna ma i w jakim stopniu zdolności do czynności prawnych, decydują 2 kryteria:
wiek danej osoby
jej ewentualne całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie
Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, które ukończyły 18 lat, a ponadto osoby małoletnie, które zawarły związek małżeński. Osoba pełnoletnia ma pełną zdolność do czynności prawnych z wyjątkiem przypadku, gdy została całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolniona.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat, a nie ukończyły 18 lat i nie zostały całkowicie ubezwłasnowolnione. Ponadto ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, częściowo ubezwłasnowolnione.
Ubezwłasnowolnienie może nastąpić jedynie w drodze orzeczenia sądu. Rozróżniamy ubezwłasnowolnienie: częściowe i całkowite.
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych jest nieważna.
POJĘCIE I CHARAKTERYSTYKA OSOBY PRAWNEJ
Osobą prawą jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, wyposażona przez normy prawne w zdolność prawną, która może występować w stosunkach cywilnoprawnych jako ich podmiot.
W systemie prawa polskiego osobami prawnymi są m. in. Spółki kapitałowe, spółdzielcze, przedsiębiorstwa państwowe, fundacje, uczelnie wyższe. Jednak nie wszystkie jednostki organizacyjne są osobami prawnymi. Nie są np. urzędy państwowe, jednostki wojskowe, szkoły podstawowe i średnie. O tym, którym jednostkom przyznana zostaje osobowość prawna decyduje ustawodawca, kierując się względami celowości gospodarczej, stopniem wyodrębnienia organizacyjnego.
Kodeks cywilny stanowi w tej materii, że osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególnie przyznają osobowość prawną.
Każda osoba prawna ma zarówno zdolność prawną jak i zdolność do czynności prawnych. Jest to podstawowa cech każdej osoby prawnej. W odróżnieniu od osób fizycznych, które uzyskują zdolność prawną znacznie wcześniej niż zdolność do czynności prawnych, osoby prawne uzyskują obydwie zdolności równocześnie z momentem ich powstania. Osoba prawna może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania oraz rozporządzać swymi prawami. Osoba prawna jako pewien twór społeczny może jednak składać oświadczenia woli tylko za pomocą swoich organów. Organy osoby prawnej składają się zawsze z osób fizycznych, które wyrażają jej wolę. Organem osoby prawnej może być pojedyncza osoba lub kilka osób. Działanie organu jest działaniem samej osoby prawnej. Zakres w jakim działają organy osoby prawnej, określony jest w przepisach prawa oraz w opartym na nich statucie.
Zgodnie z art. 35 kc „Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut ”.
W teorii prawa cywilnego wyróżnia się trzy zasadnicze systemy powstania osób prawnych:
system aktów organów państwowych - zasadniczą przesłanką powstania osoby prawnej jest akt organu państwowego, może to być akt rangi ustawowej, lub akt wydany na podstawie ustawy przez odpowiedni organ administracji
system koncesyjny - z inicjatywą utworzenia osoby prawnej występują zainteresowane osoby fizyczne lub prawne, jednak jej utworzenie możliwe jest dopiero po uzyskaniu zezwolenia odpowiedniego organu, a więc swojego rodzaju koncesji
system normatywny ( rejestracyjno - meldunkowy ) - utworzenie osoby prawnej nie wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia, do jej założenia muszą być jednak spełnione wszystkie przesłanki przewidziane w aktach normatywnych. Spełnienie tych przesłanek podlega kontroli i jest warunkiem powstania osoby prawnej. W takiej drodze powstają u nas np. spółdzielnie i spółki z o. o.
oprócz odpowiednich aktów organów państwowych, udzielania zezwoleń z reguły podstawową przesłanką uzyskania osobowości prawnej lub jej utracenia jest wpis do rejestru lub wykreślenie z rejestru. Powstanie lub ustanie osobowości prawnej uzależnione jest od wpisu lub wykreślenia z rejestru. Wpis i wykreślenie mają charakter konstytutywny. Zarejestrowanie osób prawnych w rejestrze ma również znaczenie ewidencyjne.
SKARB PAŃSTWA JAKO OSOBA PRAWNA
Państwo jako aparat władzy politycznej nie uczestniczy w stosunkach cywilno-prawnych. Każde państwo ma jednak pewien majątek, jest więc podmiotem prawa własności. Gdy państwo uczestniczy w stosunkach cywilno-prawnych jako podmiot, występuje wtedy w postaci Skarbu Państwa. Skarb Państwa jest osobą prawną o tyle szczególnego rodzaju, że nie stosują się do niego przepisy o powstaniu i ustaniu osoby prawnej. Wynika to z faktu, że Skarb Państwa jest uosobieniem samego państwa w stosunkach cywilno-prawnych.
Skarb państwa nie występuje jako podmiot praw i obowiązków w odniesieniu do całości mienia państwowego. Znaczna część składników tego mienia należy do państwowych osób prawnych, które same we własnym imieniu występują jako podmiot stosunków cywilno-prawnych. Nabywają prawa, zaciągają zobowiązania, występują jako podmiot w sporach cywilno-prawnych. Natomiast Skarb Państwa jest podmiotem praw i obowiązków w zakresie tej części mienia państwowego, które nie należy do żadnej państwowej osoby prawnej.
POJĘCIE, TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Czynnością prawną nazywamy czynność składającą się z co najmniej jednego oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutków prawnych tj. do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.
Dokonując czynności prawnych, podmioty prawa dla urzeczywistnienia swych celów wchodzą z innymi podmiotami w stosunki prawne, nabywają lub przenoszą prawa, zaciągają zobowiązania, mogą istniejące stosunki prawne modyfikować lub znosić. Czynnością prawną jest np. złożenie oferty, zawarcie umowy lub wypowiedzenie umowy.
W każdej czynności prawnej koniecznym jej elementem jest oświadczenie woli, przy czym przy niektórych czynnościach prawnych jak np. oferta, testament, wystarczy tylko jedno oświadczenie woli. Elementem jednak ogromnej większości czynności prawnych zwanych umowami są zgodne oświadczenia woli dwóch stron.
Charakterystyczne dla czynności prawnych jest to, że oświadczenie woli zmierza do wywołania stosunków prawnych. Składający oświadczenie działa więc z zamiarem wywołania określonej konsekwencji w sferze prawnej. Czynność prawna wywołuje jednak nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikając z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.
Oświadczenie woli stanowi zawsze konieczny element każdej czynności prawnej, jest to uzewnętrzniony przejaw woli wywołania określonych skutków prawnych. Czynność prawna, aby wywołała zamierzony skutek musi być ważna.
Dla ważności czynności prawnej muszą być spełnione następujące przesłanki:
osoba dokonująca czynności prawnej musi mieć zdolność do czynności prawnych
gdy przepisy zastrzegają dla czynności prawnej formę pisemną pod rygorem nieważności lub inną formę szczególną, czynność musi być dokonana w przewidzianej przepisami formie
czynność prawna nie może być sprzeczna z ustawą ani z zasadami współżycia społecznego, nie może mieć na celu obejście ustawy
RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Kodeks cywilny przeprowadza szczegółową klasyfikację czynności prawnych, w zależności od wywoływanych przez nich skutków prawnych.
Do ważniejszych należą :
czynności jednostronne i dwustronne; jednostronne dochodzą do skutku w wyniku złożenia oświadczenia woli przez jedną osobę, np. złożenie oferty, sporządzenie testamentu; dwustronne dochodzą do skutku przez złożenie zgodnych oświadczeń woli dwóch stron
czynności konsensualne realne; konsensualne dochodzą do skutku z momentem złożenia oświadczenia woli, ogromna większość czynności prawnych to czynności konsensualne np. umowa sprzedaży, najmu; realne oprócz oświadczenia woli następuje ponadto wydanie rzeczy np. zadatek
czynności rozporządzające i zobowiązujące; czynność rozporządzająca powoduje bezpośrednio przeniesienie prawa podmiotowego, jego obciążenia lub zniesienia, np. zrzeczenie się własności nieruchomości, czynność zobowiązująca zobowiązuje jedynie do określonego świadczenia, nie powoduje jednak bezpośredniego rozporządzenia prawem podmiotowym, np. umowa zlecenia,
WADY OŚWIADCZENIA WOLI I ICH SKUTKI
Oświadczenie woli występuje w każdej czynności prawej, w przypadku oferty czy testamentu oświadczenie woli jest tylko jedno, a w przypadku umów występują zgodne oświadczenia dwóch stron.
Oświadczenie woli zmierza do wywołania skutków prawnych. Sprzedawca składając oświadczenie woli sprzedaży rzeczy działa z zamiarem wywołania określonych skutków prawnych ( przenosi prawo własności na kupującego i otrzymuje ceny kupna ).
Oświadczenie woli wyrażone na miejsce, gdy jest wyrażone za pomocą słów, znaków lub zachowania ujawniającego wolę, które wprost dąży do wywołania skutków prawnych. Niekiedy oświadczenie woli możemy stwierdzić na podstawie zachowania, wtedy takie oświadczenie woli nazywamy dorozumianym .
Oświadczenia muszą być wyrażone w sposób jasny i zrozumiały, tak aby 2 strona prawidłowo je odczytała.
Wady oświadczenia woli - pojawiają się, kiedy samo podjęcie woli było nieprawidłowe, bądź zachodzi rozbieżność pomiędzy wolę wewnętrzną a treścią składającego oświadczenie.
Bezwzględnie:
dokonanie czynności prawnych w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli ( zaburzenia psychiczne, upojenie alkoholowe ),
pozorność - osoba składa oświadczenie woli dla pozoru ( wola wewnętrzna jest inna ), jeżeli przejaw tej woli jest pozorny to jest ona nieważna, ze szczególną formą pozorności mamy do czynienia wówczas, gdy oświadczenie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej
względne:
błąd - kiedy pojawia się sprzeczność w powzięciu woli i jej wyrażeniu ( sprzedawca zapewnia, że obraz jest oryginalny, a okazuje się falsyfikatem - taka umowa jest nieważna). Błąd może być istotny ( uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu, nie złożyłby oświadczenia tej treści ) lub nieistotny. Błąd jest najczęściej błędem w pobudce złożenia oświadczenia woli. Gdyby błąd dotyczył czynności prawnej i był istotny, prawo zezwala na uchylenie się od skutków oświadczenia woli. Jeśli jednak oświadczenie było złożone innej osobie, uchylenie jest niemożliwe, jeśli błąd został wywołany przez inną osobę. Ograniczenia te nie dotyczą czynności prawnej nieodpłatnej czy darowizny. Błąd nie dotyczący treści czynności prawnej jest w zasadzie z punktu widzenia prawa obojętny, podobnie jak błąd nieistotny,
groźba - przymus psychiczny, kiedy oświadczenie woli składane jest pod groźbą poważną i bezprawną to po ustaniu tej groźby następuje unieważnienie oświadczenia
Możliwość uchylenia się wygasa w wypadku błędu z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.
POJĘCIE I RODZAJE PRZEDSTAWICIELSTWA
Przedstawicielstwo - jedna osoba ( przedstawiciel ) dokonuje w granicach posiadanego umocowania czynności prawnej w imieniu innej osoby ( reprezentowanego ), wywołując skutki bezpośrednie dla reprezentowanego. Tylko nieliczne czynności prawne np. sporządzenie testamentu muszą być dokonane osobiście. Dokonanie czynności prawnych przez przedstawiciela pozwala reprezentować te osoby, które nie posiadają same zdolności do czynności prawnych. Możliwość przedstawicielstwa umożliwia przyciągnięcie do zawierana umów osób fachowych, które nie są organami osoby prawnej.
Rodzaje przedstawicielstw:
ustawowe - działanie w cudzym imieniu opira się na ustawie
pełnomocnictwo - działanie w cudzym imieniu opiera się na oświadczeniu woli reprezentowanego
Rodzice są przedstawicielami ustawowymi.
Przedstawicielem osób częściowo ubezwłasnowolnionych jest krator, a całkowicie opiekun.
PEŁNOMOCNICTWO
Gdy przedstawicielstwo ustanowione zostało z woli reprezentowanego mówimy o pełnomocnictwie. Przedstawiciela nazywamy pełnomocnikiem, a osobę reprezentowaną mocodawcą. Pełnomocnictwo jest jednostronną czynnością prawną, udzielone zostaje w drodze oświadczenia woli mocodawcy. Uprania ono pełnomocnika do działania w imieniu mocodawcy w stosunku do osób trzecich. Granice umocowania określone są w treści pełnomocnictwa. Z pełnomocnictwa wynika prawo pełnomocnika do działania w imieniu mocodawcy. Zwykle oprócz prawa pełnomocnik posiada również obowiązek działania wynikający np. ze stosunku pracy. Ważność umowy zależy od potwierdzenia osoby, w której imieniu umowa została zawarta. Pełnomocnik fałszywy - osoba, która zawiera umowę bez umocowania lub przekracza jej zakres. Jeśli umowa nie zostanie potwierdzona, fałszywy pełnomocnik musi zwrócić to co otrzymał i jest zobowiązany do naprawienia szkód.
Rodzaje pełnomocnictwa ze względu na granice umocowania:
pełnomocnictwo ogólne - umocowanie do czynności zwykłego zarządu, powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie,
pełnomocnictwo szczególne - umocowanie do czynności określonego rodzaju np. sprzedaż działki
pełnomocnictwo rodzajowe - upoważnienie do dokonania czynności podobnej lub wielokrotnej tego samego rodzaju np. sprzedawca
Pełnomocnictwa rodzajowe i szczegółowe udzielane są w takiej formie w jakiej ma być dokonana czynność, do której upoważniliśmy pełnomocnika.
pełnomocnictwo domniemane np. sprzedawca domniemujemy, że jest osobą upoważnioną do zawierania umów sprzedaży z klientem
prokura - szczególny rodzaj pełnomocnictwa udzielany w spółkach prawa handlowego
Pełnomocnikiem jest prokurent. Prokura musi być przedstawiona na piśmie i wpisana do „Rejestru Handlowego”. Prokurent upoważniony jest do dokonania czynności związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa zarobkowego.
Pełnomocnictwo może być udzielane na określany czas, wygasa wtedy, gdy dokonano określonej czynności lub upłynął przewidziany czas. Jeśli w pełnomocnictwie nie określono żadnych terminów, pełnomocnictwo może być odwołane w każdej chwili. Pełnomocnictwo wygasa z chwilą śmierci mocodawcy lub pełnomocnika lub odwołania pełnomocnika.
PRZEDAWNIENIE
Dochodzenie roszczeń jest ograniczone w przepisach prawa cywilnego granicami czasowymi, zwykle z nimi może utrudniać postępowanie dochodowe. Kodeks ustala, że przedawnieniu ulegają wszystkie roszczenia majątkowe ( wymierne w pieniądzu ). Wyjątkiem od tej zasady jest roszczenie o zniesienie współwłasności.
przedawnieniu ulegają jedynie roszczenia, a nie same prawa podmiotowe, jeśli z jednego prawa wynika kilka roszczeń, przedawnienie jednego roszczenia nie powoduje przedawnienia drugiego
przedawnieniu nie ulegają roszczenia majątkowe np. płynące z praw osobistych
Kodeks cywilny ściśle określa terminy przedawnienia, a więc nie mogą być one skracane lub przedłużane przez czynność prawną. Przedawnienia są przepisami imperatywnymi - bezwzględnie obowiązującymi.
Ogólne terminy przedawnienia : ( art. 118 k.c. ) jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi 10 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe 3 lata.
Szczególnym terminem przedawnienia jest roszczenie z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności, z tytułu sprzedaży płodów rolnych, które ulega przedawnieniu po upływie 2 lat.
Od roku 1990 kwestia uchylenia się od zadośćuczynienia roszczeniu musi być pozbawiona woli tego, przeciwko komu roszczenie przysługuje. Z upływem terminu przedawnienie nie wygasa ale staje się tzw. niezupełnym.
Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.
Zawieszenie biegu przedawnienia - w pewnych wypadkach bieg przedawnienia nie rozpoczyna się albo przez pewien okres nie jest liczony. Jeśli nastąpi ustanie przyczyny , która spowodowała przerwę, biegnie dalej, a nowy okres przedawnienia dolicza się do okresu poprzedniego.
Przerwa przedawnienia - cały dotychczasowy bieg zostaje przekreślony, a przedawnienie biegnie od początku.
POJĘCIE I RODZAJE RZECZY
Przedmiotem stosunku cywilno - prawnego są te rzeczy, na które skierowane są obowiązki i uprawnienia podmiotów stosunku cywilno prawnego.
Rzeczami nazywamy materialne części przyrody, które w stosunku społeczno prawnym mogą być traktowane jako dobra samoistne.
Cechy rzeczy:
są zawsze materialnymi częściami przyrody
są przedmiotami samoistnymi, a więc nie stanowią elementu innej rzeczy
Klasyfikacja rzeczy:
ruchome ( tzw. ruchomości ) wszystkie rzeczy, które nie są nieruchomościami
nieruchome - grunty, budynki, nieruchomości nie mogą być przenoszone z miejsca na miejsce
oznaczone co do tożsamości
określone co do gatunku
podzielne - gdy występuje kilku dłużników każdy z nich odpowiada za część świadczenia
niepodzielne, które nie można dzielić bez istotnej zmiany ich charakteru bądź wartości
Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany rzeczy. Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem własności lub innych praw rzeczowych. Częścią składową gruntu są budynki. Przeważnie budynki stanowią część składową nieruchomości, jednak istnieje pewne odstępstwo od tej zasady.
Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, jeśli pozostają z nią w faktycznym związku.
Pożytki rzeczy mogą być:
naturalne - owoce, warzywa, torf
cywilne - dochody, które przynosi rzecz na podstawie stosunku prawnego
Pożytki praw: dochody, które przynosi rzecz na podstawie stosunku prawnego.
CZĘŚCI SKŁADOWE, PRZYNALEŻNOŚCI I POŻYTKI RZECZY
Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być odłączone bez uszkodzenia lub istotnej rzeczy. Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem własności lub innych praw rzeczowych np. częścią składową samochodu są koła, domu - okna. Częścią składową gruntu są budynki, drzewa, rośliny trwale związane z gruntem. Przeważnie budynki stanowią część składową nieruchomości, jednak istnieją pewne odstępstwa od tej zasady np. budynki wzniesione na gruncie państwowym wzniesione przez użytkownika wieczystego stanowią jego własność.
Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, jeśli pozostają z nią w faktycznym związku np. narzędzia lub koło zapasowe są przynależnościami do samochodu. W razie sprzedaży, sprzedawca samochodu zobowiązany jest do wydania nabywcy również lewarka, narzędzi. Jeśli chciałby tego uniknąć to wzmianka powinna znaleźć się w umowie.
Pożytki rzeczy mogą być:
naturalne - owoce, warzywa, ale także glina lub torf wydobyte z ziemi
cywilne - dochody, które przynosi rzecz na podstawie stosunku prawnego np. czynsz najmu
Energia nie jest w rozumieniu prawa cywilnego rzeczą, może jedynie stanowić przedmiot obrotu.
Pożytki praw: dochody, które przynosi rzecz na podstawie stosunku prawnego np. odsetki od udzielonej pożyczki.
POJĘCIE, TREŚĆ I OGRANICZENIA PRAWA WŁASNOŚCI
Własność rozpatrywana jest w 3 kategoriach:
z punktu widzenia ekonomicznego - stosunek do dóbr materialnych i przynależności tych dóbr do jednostek
z punktu widzenia socjologicznego - układ istniejący między ludźmi i ich grupami, uzależniony od ich stanu posiadania
prawo własności - możliwość korzystania z rzeczy w granicach ustawy zasadniczej współżycia społecznego, a także pobieranie dochodów i pożytków z tych rzeczy; daje właścicielowi uprawnienie do korzystania z rzeczy z wyłączeniem innych osób
Cechy prawa własności:
własność jest prawem mającym za przedmiot rzeczy
własność jest prawem bezwzględnym, skutecznym wobec całego otoczenia uprawnionego
treścią własności jest korzystanie i rozporządzanie rzeczą
Ograniczenia prawa własności oznaczają, że właściciel nie może wykorzystywać swego prawa, nie licząc się z innymi podmiotami czy interesem społecznym.
Korzystanie z rzeczy - uprawnienie do posiadania, używania, pobierania pożytku, przetwarzania, zużywania i zniszczenia rzeczy.
Rozporządzania rzeczą polega na dysponowaniu rzeczą. Istnieją pewne ograniczenia dotyczące właścicieli nieruchomości np. należy powstrzymać się od działań, które zakłócałyby korzystania z nieruchomości sąsiadujących.
SPOSOBY NABYCIA PRAWA WŁASNOŚCI
Nabycie prawa własności może nastąpić w przypadku: umowy sprzedaży, darowizny, zasiedzenia, spadkobrania, a nawet przy zawłaszczeniu rzeczy niczyjej. Nabycie prawa własności przez jeden podmiot wiąże się z utratą tego prawa przez inny podmiot.
Nabycie prawa własności może być:
pierwotne - następuje niezależnie od praw poprzednika, brak ciągłości; nie ma następstwa prawnego; nabycie prawa własności przez nowego właściciela następuje samoistnie, następstwo prawa ma charakter czasowy:
wywłaszczenie - nabycie prawa własności nieruchomości przez państwo
nabycie prawa własności od osoby nieuprawnionej - istnieje odstępstwo od zasady, że nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada; nabycie rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej wymaga 2 przesłanek: nabywca musi działać w dobrej wierze i rzecz musi być wydana nabywcy
zasiedzenie - nabycie prawa własności przez samoistnego posiadacza, po upływie określonego czasu określonego w ustawie; w drodze zasiedzenia nabyć można prawo własności nieruchomości ( 20 lat w złej wierze 30 lat) i rzecz ruchomej ( 3 lata i w dobrej wierze )
znalezienie - znalazca powinien niezwłocznie powiadomić osobę uprawnioną do odbioru rzeczy lub powiadomić organ państwowy; znalazca może żądać znaleźnego w wysokości 10%
odłączenie pożytków- uprawniony do pobierania pożytków naturalnych rzeczy nabywa ich własność przez odłączenie od rzeczy
przeistoczenie rzeczy - ten kto wytworzył nową rzecz ruchomą z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiału, właściciel ma prawo do rzeczy jeśli jej przetworzenie było dokonane w złej wierze
pochodne charakteryzują się ciągłością praw poprzedniego właściciela i jest uzależnione od jego prawa; mamy do czynienia z następstwem czasowym i prawnym, czyli tzw. sukcesją; nabycie pochodne może nastąpić na podstawie umowy: sprzedaży, darowizny, zamiany
Nabycie własności wyniku spadkobrania regulowana jest przepisami prawa spadkowego. Przeniesienie własności ruchomości nie podlega ograniczeniom występującym przy przeniesieniu własności, nie wymaga aktu notarialnego, formy pisemnej, chyba że przepisy stanowią inaczej.
WSPÓŁWŁASNOŚĆ
Współwłasność jest wtedy, gdy prawa własności tej samej rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku osobą.
Rodzaje:
łączna - powiązana z określonym stosunkiem prawnym, który stanowi jej podstawę i bez którego ta współwłasność nie może istnieć ( współwłasność między małżonkami ); udział stron w rzeczy wspólnej nie jest oznaczony
w częściach ułamkowych - każdy z właścicieli ma swój udział oznaczony ułamkiem i może rozporządzać swoją częścią bez zgody pozostałych współwłaścicieli; w przypadku sprzedaży nieruchomości przez jednego z nich pozostałym przysługuje prawo pierwokupu
Zniesienie współwłasności może nastąpić w drodze porozumienia współwłaścicieli oraz na mocy orzeczenia sądu. Ustanie współwłasności może nastąpić poprzez fizyczny podział rzeczy, sprzedaż osobie 3 lub nabycie rzeczy przez jednego ze współwłaścicieli.
POSIADANIE
Posiadanie jest stanem faktycznym, przy którym posiadacz korzysta z rzeczy w taki sposób, w jaki mógłby z niej korzystać w wyniku przysługującego mu prawa podmiotowego. Są 2 warunki posiadania: faktyczne władztwo nad rzeczą wola tego władztwa.
Rodzaje posiadania:
samoistne - podsiaczem jest ten, kto rzeczą faktycznie włada tak jak właściciel
zależne - posiadaczem jest ten kto faktycznie włada jak użytkownik, najemca, dzierżawca
posiadanie jest stanem o charakterze ciągłym. Posiadacz samoistny nie traci rzeczy przez to, że oddaje drugiemu rzecz w posiadanie zależne.
Znaczenie posiadania:
posiadanie regulowane jest przepisami prawa rzeczowego i podlega ochronie
posiadanie polegające na faktycznym władaniu rzeczą odpowiada prawu podmiotowemu
posiadacz samoistny nie musi udowadniać swego prawa własności
Nabycie posiadania poprzez jednostronny akt objęcia rzeczy w faktyczne władanie lub akt dwustronny, czyli przeniesienie posiadania z jednej osoby na drugą.
Przeniesienie posiadania jest aktem 2-stronnym, które polega na oddaniu rzeczy posiadaczowi, najczęściej poprzez wydanie rzeczy ( przekazanie dokumentów, środków dających faktyczną władzę nad rzeczą).
OCHRONA WŁASNOŚCI I POSIADANIA
Ochrona własności, prawa podmiotowe chronione są przez fakt, iż każde naruszenie prawa powoduje iż można się zwrócić do odpowiedniego organu państwowego ( najczęściej są to sądy) o ochronę swego prawa. Tego typu ochronie podlega również prawo własności, istniejące jako prawo podmiotowe. Przepisy prawne dają możliwość właścicielowi wystąpienia z roszczeniem o ochronę prawa własności, mającym również nazwę roszczenie petytoryjne.
Roszczenie petytoryjne może być:
roszczeniem windykacyjnym - polega na tym, że właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, aby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne wobec właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Chociażby przykład tego typu, iż właściciel nie może żądać zwrotu rzeczy od osoby, której rzecz wynajął, chyba iż upłynął okres wypowiedzenia lub okres na jaki zawarta została umowa najmu. Występując z roszczeniem windykacyjnym, właściciel domaga się wydania rzeczy od osoby, która nią włada bez podstawy prawnej, żąda więc zwrotu swojej rzeczy. Roszczenie windykacyjne ma charakter prawnorzeczowy i podstaw tego roszczenia jest takie naruszenie prawa własności, które pozbawia właściciela faktycznego władania rzeczą.
Roszczeniem negatoryjnym - przysługuje właścicielowi przeciwko osobie która narusza własność w inny sposób, aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Treścią tego roszczenia jest żądanie przywrócenia stanu zgodnie z prawem i zaniechania naruszeń. Roszczeniem negatoryjnym może być np. właściciel gruntu może kierować roszczenie przeciwko osobie, która składa na jego nieruchomości swoje rzeczy, przechodzi bezprawnie przez nieruchomości, pobiera z niej wodę.
Roszczenia windykacyjne i negatoryjne, jeśli dotyczą nieruchomości nie ulegają przedawnieniu, dochodzone są zawsze w postępowaniu sądowym.
Ochrona posiadania:
Posiadacz może wystąpić do właściwego organu państwowego ( sądu ) o ochronę posiadania, wnosząc tzw. powództwo posesoryjne. Z powództwem posesoryjnym, wystąpić może posiadacz przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie, jak również przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło. Treścią tego powództwa jest żądanie przywrócenia stanu poprzedniego i zaniechania naruszeń. Powództwo posesoryjne, mające na celu ochronę posiadania, różni się istotnie od powództw petytoryjnych ( windykacyjnych i negatoryjnych ), mających na celu ochronę prawa własności.
Powództwo posesoryjne nie jest powództwem o ochronę prawa, a jedynie powództwem o ochronę posiadania ( tj. powództwem o ochronę stanu faktycznego ), posiadacz występujący z powództwem nie musi udowadniać swego prawa własności. Roszczenie posiadacza nie jest zależne ani od jego dobrej wiary ani od zgodności posiadania ze stanem prawnym. Natomiast posiadacz występujący z powództwem posesoryjnym musi udowodnić:
fakt, że rzecz posiadał
fakt naruszenia posiadania
Roszczenie posesoryjne przysługuje posiadaczowi przeciwko każdemu kto samowolnie narusza posiadania, więc nawet właściciel rzeczy nie może samowolnie odebrać swej rzeczy posiadaczowi ponieważ gdyby to uczynił posiadacz może wystąpić z powództwem posesoryjnym i spór zostanie rozstrzygnięty na korzyść posiadacza rzeczy. Więc w postępowanie o ochronę posiadania chodzi o szybkie przywrócenie naruszonego samowolnie posiadania.
UŻYTKOWANIE WIECZYSTE
Użytkowanie wieczyste jest to prawo rzeczowe polegające na długotrwałym użytkowaniu gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa, lub własność gmin lub też ich związków. Użytkownik terenu może z niego korzystać z wyłączeniem innych osób w granicach, które określają ustawy. Użytkowanie wieczyste ma na celu ułatwienie zarówno osobą fizycznym jak i osobom prawnym np. spółdzielniom mieszkaniowym wykorzystywanie terenów państwowych lub też gminnych na potrzeby budownictwa mieszkaniowego, oczywiście nie tylko. Korzyści płynące z użytkowania wieczystego mają skłonić użytkowników do podejmowania inicjatyw gospodarczych i dokonywania wszelkich inwestycji na gruntach, które stanowią własność Skarbu Państwa, tym bardziej, że korzystanie z gruntu ( trwające zwykle 99 lat ) może przynosić niemałe korzyści użytkownikom ponieważ ma on możliwość stawiania na tych gruntach wszelkich budynków i innych urządzeń. Ich interesy są zabezpieczone ponieważ stawiane budynki i inne urządzenia stanowią własność użytkownika gruntu wieczystego.
Istnieją jednak korzyści dla tych, którzy dany grunt oddają w użytkowanie wieczyste. Konstrukcja użytkowania wieczystego zapewnia również ochronę interesów oddających te grunty w użytkowanie. Użytkowanie gruntu stanowi bowiem przez cały czas okresu ich użytkowania ich własność, za użytkowanie pobieraną są opłaty i jako pierwotni właściciele gruntu mogą oni wywierać wpływ na sposób korzystania z terenu przez wieczystego użytkownika, daje to podstawę do czuwania nad prawidłowością zagospodarowania gruntów.
W systematyce kodeksu cywilnego użytkowanie wieczyste pomimo że jest prawem rzeczowym na rzeczy cudzej, nie zostało zaliczone do ograniczonych praw rzeczowych. Jest to skutek bardzo szerokiego zakresu uprawnień przyznanych użytkownikowi wieczystemu co zbliża wieczyste użytkowanie do własności.
W kodeksie cywilnym użytkowanie wieczyste zostało ukształtowane jako instytucja pośrednia pomiędzy prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Musimy pamiętać, że podmiotem użytkowania wieczystego mogą być tylko grunty stanowiące własność gmin i Skarbu Państwa, natomiast nie mogą ich stanowić grunty należące do spółdzielni.
Podmiotami, które mogą otrzymać grunty w użytkowanie wieczyste są osoby fizyczne i osoby prawne. Nie są oddawane grunty w użytkowanie wieczyste państwowym jednostkom organizacyjnym. Niezbędne tereny jednostki takie mogą nabywać tylko w drodze umów o nabycie lub dzierżawę nieruchomości, czasem w drodze aktów administracyjnych.
Granice korzystania z gruntów przez wieczystego użytkownika są ustalane nie tylko poprzez ustawy i zasady współżycia społecznego ale również poprzez umowy. Umowa ustala z reguły okres użytkowania oraz sposób korzystania z gruntu, w szczególności jeżeli oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje w celu wzniesienia na gruncie budynków bądź innych urządzeń umowa wówczas powinna określać: termin rozpoczęcia i zakończenia robót, rodzaje budynków bądź urządzeń oraz obowiązek utrzymania ich w należytym stanie, warunki i termin odbudowy w razie zniszczenia albo rozbiórki budynków lub urządzeń w czasie trwania użytkowania wieczystego, wynagrodzenie należne wieczystemu użytkownikowi za budynki lub urządzenia istniejące na gruncie w dniu wygaśnięcia użytkowania wieczystego.
Rozwiązanie umowy o wieczyste użytkowanie przed upływem określonego terminu jest możliwe jeżeli wieczysty użytkownik korzysta z niego w sposób sprzeczny z jego przeznaczeniem określonym w umowie, w szczególności jeżeli w określonym terminie nie wzniósł budynków i urządzeń przewidzianych w umowie.
UŻYTKOWANIE
Użytkowanie podobnie jak służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipoteka stanowią ograniczone prawa rzeczowe określone ściśle poprzez kodeks cywilny. Ograniczone prawa rzeczowe uszczuplają prawa właściciela, dają bowiem możliwość wykonywania części jego praw innym osobom. Stanowią one formy korzystania z rzeczy, której właścicielem jest inna osoba.
Wszystkie prawa rzeczowe należą do grupy praw podmiotowych bezwzględnych tzn. rodzą stosunki między uprawnionym a całym otoczeniem, strony w drodze umowy nie mogą tworzyć praw rzeczowych nie przewidzianych przez ustawę.
Użytkowanie jest ograniczonym prawem rzeczowym polegającym na możliwości używania cudzej rzeczy i możliwości pobierania jej pożytków.
SŁUŻEBNOŚĆ
Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym, które może być ustanowione tylko na nieruchomości. Polega ona na obciążeniu nieruchomości prawem, którego treść może polegać albo na korzystaniu w oznaczonym zakresie przez uprawnione z nieruchomości obciążonej, albo na ograniczeniu właściciela nieruchomości obciążonej w jego prawach.
Wyróżniamy 2 rodzaje służebności:
służebność czynna - jej treścią jest możliwość korzystania w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, np. służebnością czynną będzie służebność drogi polegająca na prawie przejazdu przez daną nieruchomość lub służebność pobierania wody
służebność bierna - polega na obowiązku powstrzymywania się właściciela od pewnych działań lub wykonywania uprawnień, np. służebnością bierną może być służebność polegająca na ograniczeniu możliwości zabudowy gruntu przez właściciela na danym terenie, na ograniczeniu wysokości stawianych budynków
Ze względu na to komu służebność przysługuje, kodeks cywilny przeprowadza klasyfikację:
służebność gruntowa - ustanawiana jest na rzecz właściciela innej nieruchomości, celem jej jest jednak zapewnienie określonych korzyści nie ściśle oznaczonej osobie, a każdemu właścicielowi oznaczonej nieruchomości
służebność osobista - ustalana jest na rzecz konkretnej osoby fizycznej
Służebność ustanawia się zazwyczaj w drodze umowy ( służebność gruntowa może też być nabyta przez zasiedzenie ), może również powstać przez orzeczenie sądu bądź na skutek organu administracyjnego.
Wygaśnięcie służebności może nastąpić z wielu przyczyn tzn. wygasa w terminie w jakim przewidziała to umowa. Służebność gruntowa czynna wygasa wskutek niewykonania jej przez 10 lat. Służebność osobista wygasa wskutek śmierci uprawnionego. Prawo dopuszcza również możliwość wygaśnięcia służebności przez zrzeczenie się jej przez uprawnionego.
ZASTAW
Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym służącym do zabezpieczenia wierzytelności na rzeczy ruchomej. Treść zastawu polega na możności zaspokojenia przez wierzyciela swojej wierzytelności z rzeczy zastawionej z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Ten kto oddaje rzecz w zastaw jest zastawcą. Ten czyja wierzytelność zabezpieczona jest zastawem, zwany jest zastawnikiem.
Zastaw może być ustanowiony w drodze umowy lub może powstać z mocy ustawy. Umowny zastaw powstaje przez zawarcie umowy między właścicielem a wierzycielem, któremu musi towarzyszyć wydanie rzeczy ( umowa zastawu zaliczana jest do grupy umów realnych ).
Specyfiką charakteryzuje się sytuacja w przypadku tzw. zastawu bankowego. Przedmiotem tego zastawu mogą być maszyny, samochody, surowce będące własnością podmiotu ubiegającego się o przyznanie kredytu bankowego. Ponieważ bank nie posiada możliwości przechowywania rzeczy objętych zastawem więc w tym przypadku kodeks cywilny odstępstwo od generalnej reguły, mówiące, że gdy w celu zabezpieczenia udzielonych przez bank kredytów brany jest pod uwagę zastaw wówczas rzeczy ruchome mogą pozostać w posiadaniu zastawcy bądź osób trzecich. Umowa zastawu bankowego powinna być zapisana pod rygorem nieważności zawarta na piśmie i określać przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom. Umowa powinna być wpisana do rejestru zastawów prowadzonych przez bank ponieważ powstaje dopiero z chwilą wpisania do umowy rejestru. Zastaw ustawowy powstaje w przewidzianych przez przepisy sytuacjach z mocy samej ustawy. Ponieważ zastaw jest prawem rzeczowym, zastawnik może dochodzić zaspokojenia swych praw z rzecz oddanej w zastaw, bez względu na to czyją własnością stała się po ustanowieniu zastawu.
POJĘCIE I CHARAKTERYSTYKA ZOBOWIĄZAŃ
Zobowiązanie jest to stosunek prawny między dwiema ( lub więcej ) osobami, w którym jedna zwana wierzycielem może żądać od drugiej zwanej dłużnikiem określonego zachowania się świadczenia.
Uprawnienie wierzyciela to wierzytelność, a zobowiązanie dłużnika zwane jest długiem. Uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika stanowią treść stosunku zobowiązaniowego. Prawa wierzyciela wynikające stosunku zobowiązaniowego mają charakter praw podmiotowych względnych, tzn. przysługują tylko w odniesieniu do konkretnej osoby ( dłużnika ).
Istnieją różne rodzaje zobowiązań:
zobowiązania wzajemne będące następstwem zawartych umów ( np. przewozu )
zobowiązania solidarne ( kilka osób jednocześnie uprawnionych - wierzycieli, lub kilka jednocześnie zobowiązanych - dłużników np. zobowiązania wekslowe )
zobowiązania podzielne np. dług pieniężny
zobowiązania niepodzielne np. samochód będący przedmiotem świadczenia
Wykonanie zobowiązań zgodnie z ich treścią, to sprawa istotnej wagi dla wierzyciela. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań jest sprzeczne z interesem wierzyciela, dlatego zdarza się, że wierzyciel stara się zabezpieczyć przed takimi ewentualnościami.
Czynnikami mającymi dać pewnego rodzaju gwarancję i zabezpieczenie wykonania zobowiązań jest :
kara umowna - jest zastrzeżeniem poczynionym w umowie, że dłużnik zobowiązany jest do świadczenia niepieniężnego zobowiązany będzie do zapłaty określonej kwoty pieniężnej w przypadku jego niespełnienia lub nienależytego wypełnienia
zadatek - jest to pewna suma pieniędzy lub rzecz jaką daje jedna strona drugiej w momencie zawarcia umowy, niejako na poczet wynikającego z tejże umowy świadczenia. Dający zadatek w przypadku niedotrzymania umowy traci zadatek, natomiast biorący jest zobowiązany zwrócić go w podwójnej wysokości, jeżeli złamał warunki umowy.
Wygaśnięcie zobowiązań - różne są zdarzenia powodujące wygaśnięcie zobowiązań jednym z nich jest spełnienie świadczenia przez dłużnika. Do nich należą:
śmierć dłużnika, z wyjątkiem zobowiązań przechodzących na spadkobierców
dobrowolne zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia
rozwiązanie umowy
niemożność świadczenia ( niezawiniona przez dłużnika )
potrącenie odnowienie
złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego
ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ
Istnieją różne zdarzenia prawne powodujące powstanie zobowiązań, mogą nimi być:
umowy i inne czynności prawne
akty administracyjne
czyny niedozwolone i niektóre czyny dozwolone
bezpodstawne wzbogacenia
Umowa jest to dwustronne oświadczenie woli, mające na celu stworzenie stosunku zobowiązaniowego. Źródłem zobowiązania bywa też jednostronne oświadczenie woli ( np. darowizna, publiczne przyrzeczenie nagrody ).
Akt administracyjny powoduje powstanie zobowiązania nie na zasadzie równorzędności podmiotów, lecz na zasadzie zwierzchności organu uprawnionego do wydania określonych w ustawie decyzji. Obecnie akty administracyjne wywołują skutki na gruncie prawa cywilnego w wyjątkach przypadkach. Cech charakterystyczną prawa cywilnego jest bowiem równorzędność ( a nie zwierzchność ) podmiotów.
Czynem niedozwolonym jest na ogół zawiniony czyn człowieka wyrządzający drugiemu szkodę majątkową lub niemajątkową. Pojęcie to obejmuje wiele zagadnień, a wynikające z nich odpowiedzialność nie zawsze jest odpowiedzialnością z tytułu winy. Jako czyn niedozwolony powodujący obowiązek odszkodowania traktuje prawo cywilne również niektóre zdarzenia będące wynikiem niezawinionych działań ludzkich, powodujących szkody ( np. szkody wyrządzone przez zwierzę bez winy właściciela ).
Przesłankami powstania odpowiedzialności z czynu niedozwolonego są:
zaistnienie szkody
spowodowanie szkody przez fakt, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowania
istnienie związku przyczynowego między zaistniałą szkodą faktem który ją spowodował
Mówiąc o szkodzie mamy na myśli zarówno szkody materialne, jak krzywdy moralne, jakich doznaje poszkodowany wskutek cierpień fizycznych np. spowodowanych uszkodzeniem ciała lub naruszeniem dobrego mienia.
Można wyróżnić następujące rodzaje czynów niedozwolonych:
czyny własne
czyny osób trzecich, za które określona osoba ponosi odpowiedzialność ( np. odpowiedzialność rodziców za dzieci )
czyny funkcjonariuszy państwowych
czyny powodujące powstanie krzywdy moralnej
wyrządzenie szkody przez zwierzęta lub rzeczy
wyrządzenie szkody w wyniku użycia sił przyrody
wyrządzenie szkody wywołane mechanicznymi środkami komunikacji
Prócz czynów niedozwolonych, źródłem powstania zobowiązania mogą też być niektóre czyny dozwolone ( np. zapłata świadczenia za światło )
UMOWA PRZDWSTĘPNA
Umowę przedwstępną nazywamy umowę, przez którą jedna ze stron lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy.
ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE
Gdy w zobowiązaniu występuje kilku dłużników lub wierzycieli zobowiązanie dzieli się na odpowiednie części a każdy z dłużników odpowiada za swoje własne wyodrębnione zobowiązanie nie mające związku z pozostałymi.
Odmiennie jest, gdy:
zobowiązanie ukształtowane jest jako zobowiązanie solidarne
świadczenie jest niepodzielne
Zobowiązania solidarne może istnieć po stronie wierzycieli bądź dłużników. Częstsza w praktyce i mająca większe znaczenie jest solidarność po stronie dłużników ( tzw. bierna ). Przy solidarności dłużników są oni zobowiązani w ten sposób że wierzyciel może żądać całości ( lub części ) świadczenia według swego uznania od wszystkich dłużników łącznie od kilku z nich lub od każdego z osobna. Każdy z dłużników musi liczyć się z tym, że odpowiadać może za całość zobowiązania. Gdy jeden z dłużników spełni w całości świadczenie pozostali dłużnicy są zwolnieni od obowiązku świadczenia. Zaspokojenie któregokolwiek wierzyciela zwalnia dłużnika względem wszystkich wierzycieli. Spełnienie świadczenia w całości przez jednego dłużnika lub otrzymanie świadczenia w całości przez jednego wierzyciela powoduje powstanie roszczeń wzajemnych między współdłużnikami lub współwierzycielami. Roszczenie takie nosi nazwę roszczenia regresowego lub zwrotnego. Zobowiązanie jest solidarne tylko wtedy gdy solidarność wynika z ustawy lub czynności prawnej, może być również ustanowiona umową stron.
ZASADY WYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ
Wykonanie umowy polega na spełnieniu przez dłużnika świadczenia do którego był on zobowiązany. Zobowiązanie wygaśnie tylko wtedy, gdy świadczenie określone w umowie zostanie spełnione w sposób należyty.
Zasady wykonywania:
zasada wykonywania zobowiązań zgodnie z celem społeczno-gospodarczym oraz zasadami współżycia społecznego - wykonanie zobowiązania zgodnie z jego treścią oznacza przede wszystkim to, że świadczenie powinno być właściwe co do ilości i jakości oraz że powinno być spełnione we właściwym czasie i miejscu. Mimo, że obowiązek spełnienia świadczenia spoczywa na dłużniku prawo nie wymaga, aby świadczenie było spełnione osobiście przez dłużnika. Możliwe jest spełnienie świadczenia za dłużnika przez osobę trzecią. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy wynika to z treści umowy, którą strony zawarły lub gdy wynika to z ustawy albo z właściwości świadczenia. Jakość świadczenia jest w stosunku zobowiązaniowym zagadnieniem pierwszoplanowym. dla ułatwienia późniejszych ustaleń czy jakość świadczenia odpowiada umowie należy podkreślić konieczność precyzyjnego określenia jakości świadczenia w umowie. Miejsce i czas wykonania zobowiązania powinna określać umowa. Gdy brak takich danych i nie wynikają one z charakteru świadczenia spełnienie świadczenia niepieniężnego powinno nastąpić w miejscu zamieszkania dłużnika, gdy jest to świadczenie pieniężne to powinno nastąpić w miejscu zamieszkania wierzyciela. Zobowiązanie powinno być spełnione ( jeśli nic innego nie wynika z umowy lub przepisów ) niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela
zasada współdziałania stron przy wykonywaniu zobowiązań - jeśli chodzi o zobowiązania wynikające z umów wzajemnych to kc ustala jeszcze jedną istotną regułę. Art. 488 kc przewiduje, że świadczenia obu stron powinny być spełnione jednocześnie chyba, że z umowy z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, że jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Jest to tzw. zasada „z ręki do ręki”. Konsekwencją ww. zasady jest stwierdzenie zawarte w kodeksie, iż jeśli świadczenia powinny być spełnione jednocześnie każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego
zasada realnego wykonania zobowiązania - dłużnik winien wykonać zobowiązanie w sposób realny zgodnie z jego treścią, nie może on bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania
zasada należytej staranności - dłużnik obowiązany jest do dołożenia staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju ( należyta staranności ). Tę należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. Oznacza to praktycznie, że od podmiotów prowadzonych zawodowo działalność gospodarczą wymagać można wyższego stopnia staranności, niż od podmiotów nieprofesjonalnie dokonujących pojedynczej transakcji. W art. 472 kc ustanawia zasadę, iż jeśli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest wobec wierzyciela za niezachowanie należytej staranności.
POJĘCIE I ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI DELIKTOWEJ I KONTREKTOWEJ
Odszkodowanie to również świadczenie, polega na naprawieniu szkody. Obowiązek odszkodowania powstaje tylko wtedy, gdy za powstanie szkody prawo czyni kogoś odpowiedzialnym. Gdy szkoda zaistniała, a za jej powstanie prawo nikogo nie obciąża odpowiedzialnością skutki takiej szkody ponosi w sensie ekonomicznym sam poszkodowany. Obowiązek odszkodowania może być spowodowały przyczynami, które usystematyzować można w trzy grupy:
obowiązek odszkodowania wynikać może z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Szkoda powstaje w tych wypadkach w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego. Strony łączy więc określony stosunek prawny, jednak jedna ze stron nie wykonuje lub wykonuje niewłaściwie swe obowiązki. Szkoda tak powstała nazywana była skrótowo szkodą kontraktową a odpowiedzialność związana z naprawieniem takiej szkody - odpowiedzialnością kontraktową. Np. gdy dłużnik w ogóle nie spełnia świadczenia z przyczyn, za które odpowiada gdy świadczenie jest złej jakości lub nie zostało spełnione w terminie.
Obowiązek odszkodowania powstać może w wypadku wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym ( tzw. deliktem ). O szkodzie deliktowej mówimy wówczas, gdy wyrządzona została ona nie w ramach, a poza stosunkiem zobowiązaniowym, a odpowiedzialność w takich wypadkach nazywa się odpowiedzialnością deliktową. Np. ten, kto z winy swej wyrządził szkodę innej osobie uszkadzając lub niszcząc jej rzecz. Zarówno przy odpowiedzialności deliktowej jak i kontraktowej głównie przesłanki odpowiedzialności mają elementy wspólne.
Przesłankami w obydwu rodzajach odpowiedzialności są:
szkoda
powiązanie przez ustawodawcę z faktem wyrządzenia szkody obowiązku jej naprawienia ( np. powiązanie takiego obowiązku z czynem niedozwolonym, z niewykonaniem zobowiązania )
istnienie związku przyczynowego między powyższym faktem ( np. czynem niedozwolonym lub niewykonaniem zobowiązania ) a powstałą szkodą.
Powiązanie przez ustawodawcę z faktem wyrządzenia szkody obowiązku jej naprawienia związane jest z istnieniem podstawy odpowiedzialności. Taką podstawę stanowi najczęściej wina sprawcy szkody. Tak więc obowiązek odszkodowania opiera się zwykle na zasadzie winy. Niekiedy jednak odpowiedzialność może być oparta na innej podstawie np. odpowiedzialność deliktowa oparta jest niekiedy na zasadzie ryzyka. Obowiązek naprawienia szkody może ( przy deliktach ) opierać się na zasadzie słuszności, gdy wymagają tego zasady współżycia społecznego. Istotne znaczenie dla określenia odszkodowania ma ustalenie wysokości szkody.
Na szkodę składają się:
faktyczny uszczerbek jaki nastąpił w majątku poszkodowanego
utrata spodziewanych korzyści, które mógłby on osiągnąć gdyby mu szkody nie wyrządzono
Naprawienie szkody może być dwojakie:
przywrócenie stanu poprzedniego
zapłaty tytułem odszkodowania odpowiedniej sumy pieniężnej
Poszkodowany ma wybór jednego z powyższych sposobów. Gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe to wymagane jest świadczenie w pieniądzu. Wysokość szkody może zostać ograniczona przepisami ustawy lub umową stron.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA ZA CUDZE CZYNY
Odpowiedzialność taka kc przewiduje: w wypadku odpowiedzialności osób obowiązanych do nadzoru nad osobą niepoczytalną lub małoletnią poniżej 13 lat, w wypadku powierzenia wykonania czynności drugiemu oraz w wypadku powierzenia przez zwierzchnika czynności podwładnemu. ( art. 427 ). Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru, albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonujących bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego, którym nie można przypisać winy. Odpowiedzialność ta może obowiązywać, gdy sprawca jest z powodu psychicznego (...) nie jest odpowiedzialny za szkodę a nie ma osoby zobowiązanej do nadzoru lub nie można od nich uzyskać naprawienia szkody poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.
Odpowiedzialność deliktowa za c. Cz. Obowiązuje też wtedy, gdy powierzymy wykonanie czynności drugiej osobie to jesteśmy odpowiedzialni za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej czynności chyba, że nie ponosi winy w wyborze albo czynność wykonywała osoba, przedsiębiorstwo lub zakład, który w zakresie swej działalności trudni się wykonywaniem takich czynności.
3
14
- 14 -