Adolescencja

Adolescencja - znaczy wzrastanie ku dorosłości, to okres przemian w życiu człowieka, który z dzieciństwa prowadzi ku dorosłości.

Miejsce i rola adolescencji w przebiegu ludzkiego życia.

Okres adolescencji jest, po stabilnym okresie dzieciństwa, czasem intensywnych przemian, którym podlega większość procesów rozwoju (biologicznych, psychologicznych i społecznych), są one ze sobą wzajemnie powiązane.

W adolescencji, ujmowanej z perspektywy fizjologicznej, nacisk położony jest na zmiany w budowie i czynnościach ciała powstałych pod wpływem mechanizmów neuroendokrynnych (procesy nerwowe i hormonalne).

Najwięcej badań poświęcono psychologicznym zmianom w adolescencji, dotyczą one procesów emocjonalnych, poznawczych i rozumienia norm moralnych. Centralne miejsce w psychologii adolescencji zajmuje poszukiwanie przez dorastających własnej tożsamości. R. Oerter ujmuje adolescencje w dwóch punktach widzenia:

1. pozycja między dzieciństwem a dorosłością (pozycja marginalna);

2. dążenie do ukształtowania stabilnej struktury osobowości oraz mocnej osobowości.

Z marginalnej pozycji młodzieży według Lewina wynikają cztery rodzaje konsekwencji:

1. nieśmiałość, wrażliwość i agresywność;

2. konflikty między wartościami, ideologiami i stylami życia;

3. wynikające z tego afektywne napięcia;

4. skłonności do ekstremizmu, radykalizmu, rygoryzmu w myśleniu i działaniu oraz nagła zmiana statusu.

Poszukiwanie własnej tożsamości jest doświadczeniem wypełniającym przestrzeń między bezpieczeństwem dzieciństwa a autonomią człowieka dorosłego. Przestrzeń tą Erikson nazywa moratorium psychologicznym.

Wymienione procesy psychologiczne przebiegają w interakcji ze społecznym otoczeniem w jakim dorasta młodzież. Jej młodość realizuje się przede wszystkim na terenie rodziny, szkoły, w środowisku rówieśniczym. Wzajemne powiązania między zmianami fizjologicznymi, wpływami środowiska i dążeniem jednostki do kierowania własnym życiem wyznaczają różne psychologiczne wzory przebiegu adolescencji.

Z perspektywy socjologicznej adolescencja jest elementem kultury, a badaczy tego okresu życia interesują głównie procesy społecznego dojrzewania, tworzenie programów życiowych, twórcze przeżywanie relacji między obrazem świata a strukturą JA.

Bliskie ujmowanie dojrzewania społecznego, z punktu widzenia wchodzenia w role osób dorosłych, jest przejście do adolescencji antropologów kulturowych dokonujących porównań znaczenia tego okresu życia w różnych kulturach. Nadal we współcześnie istniejących społeczeństwach nazywanych prymitywnymi, przechodzenie z dzieciństwa w dorosłość następuje bezpośrednio po pojawieniu się pierwszych fizjologicznych objawów dojrzewania płciowego i jest zazwyczaj połączone z tradycją inicjacji, polegającą na przekazywaniu wkraczającym w dorosłość tajemnic życia. W społeczeństwach cywilizowanych takie ściśle określone rytuały nie występują, a niektórym zdarzeniom, takim jak np. matura czy bierzmowanie przypisuje się symboliczną dojrzałość. Pojęcia dojrzałości i dorosłości nie są tożsame. W psychologii odnosimy dorosłość do wieku życia, a dojrzałość do osobowości.

W adolescencji człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju:

1. zdolność do dawania nowego życia

2. zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia.

Rozwój każdej z tych zdolności przypada na różny wiek i rozdziela okres adolescencji na dwie fazy, jest to około 16 r. ż.:

1. faza pierwsza wczesna adolescencja (dorastanie)

2. faza druga późna adolescencja (wiek młodzieńczy).

Rozwój obejmuje najpierw gotowość organizmu do reprodukcji gatunku (wczesna adolescencja), a dopiero później nabywanie kompetencji osobistych i społecznych (późna adolescencja).

Problemy oraz związane z nimi trudności są odmienne w każdej w każdej z faz adolescencji, a na ich przełomie (~ 16 r. ż.) występuje tzw. kryzys tożsamości. Jest on definiowany jako okres w rozwoju tożsamości podczas którego młody człowiek musi dokonywać wyborów między ważnymi dla niego alternatywami. Wg Eriksona sposób rozwiązywania problemów i kryzysu determinuje w znacznym stopniu dalszy psychiczny rozwój młodego człowieka.

Młodzieńczy kryzys tożsamości nie zawsze ma miejsce, a przechodzenie jednej fazy w drugą przebiega bardzo płynnie. Dla jednych okresem burzliwym i trudnym jest wczesna adolescencja, inni przechodzą ten etap życia bez wstrząsów. Dla niektórych problem niesie ze sobą dopiero późna adolescencja.

Wczesna adolescencja (wiek dorastania).

Fizjologiczne przemiany organizmu.

Środowisko społeczne, jak i psychika nadają fizjologicznym przemianom organizmu określone znaczenie, wpływając przez nie na sposób przeżywania okresu adolescencji. Jednak te właśnie widoczne zmiany w obrębie ciała osób dorastających są zazwyczaj dla nich i dla ich otoczenia pierwszymi sygnałami, że kończy się ich dzieciństwo.

Obserwowalne ich fizjologiczne zmiany organizmu zaczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego, czyli szybkiego wzrostu ciała, który u chłopców występuje między 12 a 15 r. ż. i powoduje przyrost wysokości ciała około 20 cm i 20 kg wagi ciała. U dziewcząt skok ten rozpoczyna się około 2 lat wcześniej niż u chłopców, trwa krócej i jest mniej nasilony. Niektórzy chłopcy rosną do około 29 r. ż., a dziewczęta do 21 r. ż. Na ogół wzrost u jednych i u drugich ustala się kilka lat wcześniej.

Wkrótce po zakończeniu skoku pokwitaniowego organizm uzyskuje dojrzałość płciową:

- u dziewcząt zapowiada ją menstruacja;

- u chłopców obecność spermy w moczu może być pierwszym objawem dojrzałości

seksualnej, a jest nim niewątpliwie wystąpienie wytrysku nasienia, który często

pojawia się podczas snu tzw. zmazy nocne.

Fazy dojrzewania płciowego u chłopców (wg metodyki bilansu zdrowia dzieci 10 - letnich i młodzieży 14 letniej).

Faza	Wiek typowy (w latach)	Typowe cechy rozwoju płciowego
Dziecięca	0-11	Nie stwierdza się zwiastunów pokwitania.
Przedpokwitaniowa	11-13	Powiększenie jąder (pierwszy zwiastun pokwitania)oraz towarzyszące temu zmiany fizjologiczne skóry moszny; początek rozwoju owłosienia łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyśpieszeniem wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „wyrostka”
Pokwitania właściwego	13-15	Dalszy intensywny rozwój narządów płciowych; dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego; początek owłosienia pachowego; mutacja głosu związana z powiększeniem krtani; utrzymuje się długokończynowość, zgrubienie rysów twarzy, często występuje trądzik młodzieńczy
Młodzieńcza	15-17	Zakończenie rozwoju narządów płciowych; owłosienie łonowe przybiera kształt rombu; owłosienie pachowe przybiera ostateczną postać; głos męski, „jabłko Adama” - w związku z zakończeniem rozwoju krtani; często pojawia się owłosienie na twarzy i innych częściach ciała; znacznie wolniejsze tempo przyrostu wysokości ciała

Faz dojrzewania płciowego u dziewcząt (wg metodyki bilansu zdrowia dzieci 10 - letnich i młodzieży 14 - letniej).

Faza	Wiek typowy (w latach)	Typowe cechy rozwoju płciowego
Dziecięca	0-10	Nie stwierdza się zwiastunów pokwitania.
Przedpokwitaniowa	10-12	Rozwój piersi do postaci „pączka” (pierwszy zwiastun pokwitania); początek rozwoju owłosienia łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyśpieszeniem wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „podlotka”
Pokwitania właściwego	12-14	Dalsze zaawansowanie rozwoju piersi; dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego; początek owłosienia pachowego; wystąpienie pierwszej miesiączki (w okresie 2 lat może być nieregularna); mniejsze przyrosty ciała, sylwetka długokończynowa, zaczyna się sylwetka kobieca; zgrubienie rysów twarzy, często występuje trądzik młodzieńczy
Młodzieńcza	14-16	Dalszy rozwój piersi; owłosienie łonowe przybiera kształt trójkąta; owłosienie pachowe przybiera ostateczną postać; ustalają się regularne miesiączki; zwolnienie tempa przyrostu ciężaru ciała, zaznacza się kobieca topografia podściółki tłuszczowej; sylwetka traci wygląd „podlotka” i przybiera wygląd typowo kobiecy; następuje wysubtelnienie rysów twarzy

Dostrzegane przez dorastających zmiany w wyglądzie i czynnościach ciała wpływają na ich obraz własnej osoby oraz na związane z nim emocje. Zmieniający się obraz samego siebie dotyczy cech fizycznych (JA - cielesne), zderza się z wyidealizowanymi normami dotyczącymi wyglądu i sprawności (JA - idealne). Porównanie siebie z lansowanymi przez media wzorami, zazwyczaj wypada negatywnie, szczególnie gdy chodzi o sylwetkę. Dorastający, którzy postrzegają siebie jako fizycznie odmiennych od stereotypu kulturowego mają obniżoną samoocenę.

W wyniku badań, stwierdzono, że zmiany wyglądu ciała są oceniane jako ważniejsze przez dziewczęta niż przez chłopców. Dziewczęta są bardziej skłonne łączyć wygląd z właściwościami psychicznymi. Ich poczucie własnej wartości jest bardziej związane z relacjami interpersonalnymi, z własną atrakcyjnością i popularnością, niż ze sprawnością czy osiągnięciami. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia u chłopców.

Konsekwencje emocjonalne i społeczne zmian fizycznych w adolescencji zależą od tego czy dziewczyna, czy chłopiec należą do wcześnie czy późno dojrzewających. U jednych i u drugich rozpiętość wieku w jakim rozpoczyna się dojrzewanie wynosi około 5 lat. U wcześnie dojrzewających dziewcząt zaobserwowano wystąpienie większej liczby osobistych problemów np. zakłopotanie wzrostem sylwetki, czy menstruacją. Wcześniej podejmują aktywność seksualną, mają więcej konfliktów z rodzicami.

Wpływ wczesnego lub późnego dojrzewania na zachowanie są wyraźniejsze i bardziej jednoznaczne u chłopców niż u dziewcząt. Wcześnie dojrzewający chłopcy są bardziej pewni siebie, swobodni i aktywni, są oceniani jako bardziej atrakcyjni.

Zmiany w zakresie emocji, jakie występują w fazie dorastania, nie są związane jedynie ze zmieniającym się obrazem własnej osoby. Procesy neurohormonalne przekształcające organizm przyczyniają się do występowania zwiększonego pobudzenia emocjonalnego oraz do chwiejności emocji. U wielu dorastających nasila się lękliwość i osiąga swój szczyt około 13 - 14 r. ż. Szczególnie często są to lęki społeczne, jak np. lęk przed niepowodzeniem, czy przed ekspozycją społeczną. Charakterystyczna dla dorastających jest też ambiwalencja uczuć (np. miłość - nienawiść).

Zmiany w zakresie czynności poznawczych.

Zmiany w okresie dorastania dotyczą czynności poznawczych, są zazwyczaj rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: w oparciu o koncepcję J. Piageta oraz z punktu widzenia procesów informacyjnych, czyli od procesów, od których zależy nabywanie informacji, ich magazynowanie i przetwarzanie, mają one udział w myśleniu i rozwiązywaniu problemów. Sposób w jaki dorastający rozwiązuje problemy, jak rozumieją samych siebie oraz innych, wynika - zdaniem Piageta - z przejścia ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych.

Dorastający głębiej wnikają w problemy, dostrzegają różne opcje, stawiają dociekliwe pytania. Ich otwartość i poszukiwanie racjonalnych wyjaśnień łączą się z krytycyzmem i niejednokrotnie z odrzuceniem dotychczasowych autorytetów. Zaczynają się posługiwać ironią, parodią i metaforą. Wszystkie te właściwości cechujące stadium operacji formalnych powodują, że życie intelektualne młodzieży staje się intensywne i bogate.

Tezy koncepcji Piageta znajdują potwierdzenie w wynikach badań, które wskazują, że wraz z okresem dorastania rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczne, zdolność do refleksji i autorefleksji, do rozważań natury moralnej, do perspektywicznego ujmowania zdarzeń oraz pojawiają się też zainteresowania społeczne i polityczne. Rozwój myślenia formalnego trwa przez cały okres adolescencji.

W myśleniu na poziomie operacji formalnych można wg badaczy wyróżnić dwie fazy:

- wczesną fazę operacji formalnych, w której zwiększająca się zdolność hipotetycznego

myślenia owocuje swobodnym, nieskrępowanym myśleniem;

- późną fazą operacji formalnych, w której dorastający konfrontują swoje rozumowanie z

rzeczywistością, z czego wynika przywrócenie intelektualnej równowagi.

Procesy informacyjne przebiegają u dorastających szybciej niż u dzieci. W zakresie percepcji stwierdzono, że spostrzeżenia dorastających są w porównaniu ze spostrzeżeniami dzieci bardziej dokładne, wielostronne i ukierunkowane. Wiąże się z m.in. z najwyższą w ciągu życia wrażliwością zmysłów. U dorastających rozwija się uwaga dowolna i pamięć logiczna i dowolna.

W okresie dorastania pod wpływem nauki szkolnej zachodzą zmiany w strukturze języka oraz w jego funkcjach, dotyczą one:

- wzrostu zasobu słownictwa i jego treści;

- zrozumienie struktury gramatycznej języka;

- kultury języka w zakresie mowy ustnej i pisanej.

Czynny język dziecka wstępującego do szkoły zawiera około 3000 słów, a pod koniec szkoły podstawowej obejmuje on już około 10 000 słów. Młodzież potrafi używać słów w znaczeniu potocznym i naukowym, dosłownym i przenośnym, rozumie metafory i symboliczny sens wypowiedzi. Sprzyja to młodzieńczej twórczości i uczestnictwu w życiu kulturalnym, co wpływa na rozwój zdolności językowych młodzieży.

Dorastający potrafią coraz lepiej obserwować i analizować aktywność własnego umysłu (tzw. monitoring kognitywny). To znaczy ujmują krytycznie swoje umysłowe właściwości i potrafią je modyfikować. „monitoring kognitywny” sprzyja tworzeniu koncepcji samego siebie, a skupienie się na własnej osobie jest określane, jako młodzieńczy egocentryzm.

W skutek młodzieńczego egocentryzmu dorastający wytwarzają w myślach „wyimaginowaną publiczność”. Wielu spośród nich prezentuje przed taką wyobrażoną publicznością swoje ciało, przedstawia swoje argumenty, czuje się w centrum uwagi, posiadanie jej przyczynia się u młodzieży do porywów entuzjazmu, pragnienia czynów nadzwyczajnych. Zjawisko „wyimaginowanej publiczności” świadczy o rozwoju wyobraźni, która ujawnia się w marzeniach oraz w twórczości młodzieży. Młodzieńcze marzenia mają charakter życzeniowy, ale też często ucieczkowy i kompensacyjny.

Badania potwierdzają, że środowisk społeczne w jakim wzrasta człowiek wpływa na jego rozwój poznawczy. Interakcja społeczna w okresie dzieciństwa i dorastania, w tym przede wszystkim rozmowy, wywierają głęboki wpływ na struktury poznawcze oraz na sprawność myślenia.

Rozwój społeczny i interakcje z rówieśnikami i dorosłymi.

Rozwój społeczny w okresie dorastania, zmierzający do coraz wyższego poziomu społecznej dojrzałości, jest rozpatrywany z punktu widzenia:

• stadiów rozwoju kognitywnego;

• teorii psychoanalitycznych;

• teorii społecznego uczenia się;

• teorii biologicznych.

Szczególnie ważnym aspektem tego dojrzewania są związki interpersonalne dorastających, i to zarówno związki z rówieśnikami, jak i z rodzicami oraz innymi osobami i dorosłymi.

Związki rówieśnicze.

Dorastający zbliżają się do rówieśników, którzy znajdują się w pobliżu, i z którymi mogą się wspólnie bawić, bardziej aktywnie dobierają sobie partnerów, oczekując od nich wymiany myśli i współdziałania. Niekiedy na samym początku okresu dorastania, można zaobserwować przejściową fazę tzw. antagonizmu płci (wzajemna niechęć do siebie osób odmiennej płci). Dorastający spędzają coraz więcej czasu z rówieśnikami niż z rodzicami. Ich uczucia społeczne znajdują wyraz między innymi w tworzeniu związków rówieśniczych, które mogą być trojakiego rodzaju:

• paczki (kliki) - blisko ze sobą zżyte małe grupy, złożone najpierw z osób tej samej płci, a później z obojga płci. Członkowie paczki są zazwyczaj w tym samym wieku, mają zbliżone zainteresowania i pochodzą z podobnego środowiska społecznego;

• grupy - są zazwyczaj liczniejsze, a kontakty między ich członkami oparte są o podobne zainteresowania oraz orientacje zawodowe;

• związki przyjaźni - obejmują zazwyczaj jednego lub oboje bliskich przyjaciół, z którymi kontakty są intensywne, oparte na lojalności i zaufaniu.

Dunphy wyróżnił 4 fazy w procesie kształcenia się grup rówieśniczych:

1. faza poprzedzająca tworzenie się grupy właściwej, powstają wówczas odizolowane od siebie jednopłciowe paczki, które często cechuje tajemnicza obrzędowość.

2. początek paczek heteroseksualnych, kontakty z innymi paczkami podejmowane są sporadycznie i tylko zespołowo, do innych paczek nastawienie jest antagonistyczne.

3. członkowie paczek o wysokim statusie nawiązują indywidualne kontakty z członkami innych paczek, można przynależeć więcej niż do jednej paczki, w ten sposób tworzy się „ponad paczkami” luźniejsza grupa rówieśnicza.

4. potrzeba przynależenia do grupy słabnie, wyodrębniają się w niej pary przyjaciół.

W zdecydowanej większości przyjaciel jest tej samej płci. Badacze sądzą, że związki przyjacielskie osób tej samej płci lepiej przyczyniają się do wzmocnienia poczucia własnej wartości i pozwalają na lepszą eksplorację tego „kim jestem”.

Wpływ związków rówieśniczych na poszczególne jednostki bywa różny. Zazwyczaj tworzy się poczucie wspólnoty, a wraz z nim podział na „my” (młodzież) i na „oni” (dorośli). Pojawia się też pragnienie zewnętrznego upodobnienia się. Dorastający ubierają się i czeszą podobnie, zachowują się w zbliżony sposób, mówią żargonem. Tworzenie przez młodzież własnego świata symboli, obowiązujących norm, wzorów zachowań - wyodrębnia ją i składa się na zjawisko kultury młodzieżowej. Jest ona uznawana za sposób wzmacniania tożsamości młodzieży, zaznaczania jej odrębności, wzmacniania więzi przynależności generacyjnej. Niekiedy, szczególnie wobec braku bliskości uczuciowej z rodziną, dorastający silnie identyfikuje się z grupą rówieśniczą i dochodzi do znacznej zależności od niej. Występuje wówczas nasilony konformizm wobec grupy rówieśniczej, polega on na podporządkowaniu się gotowym wzorom, schematom postępowania oraz dostosowanie się do grupy i opinii większości.

W przypadku konfliktu między normami głoszonymi przez dorosłych i przez grupę - zwyciężają zasady rówieśników. Chcąc uniknąć konfliktów, dorastający ustalają sfery wpływów, w których podporządkowują się bądź dorosłym, bądź rówieśnikom. W licznych badaniach wykazano, że młodzież przyjmuje wartości przede wszystkim od rodziców, natomiast rówieśników naśladuje w błahszych sprawach. W sprawach zasadniczych rodzice zachowują rolę model niezależnie od wpływów rówieśników.

Grupa rówieśnicza może wywierać pozytywny i negatywny wpływ na dorastającego. Do pozytywów zalicza się solidarność grupową, wzmocnienie poczucia własnej wartości, bezpieczeństwo emocjonalne, rozwijanie zainteresowań oraz współdziałania. Niestety solidarność grupowa może też wyzwalać niechęć oraz nienawiść do innych, poczucie własnej wartości może przerodzić się w zuchwałość, obawa o własne bezpieczeństwo w agresję wobec domniemanych wrogów, a zainteresowania mogą przybrać kierunek aspołeczny.

Funkcje grupy rówieśniczej.

D. P. Ausubel wyróżnił 7 podstawowych funkcji grupy rówieśniczej, które zmodyfikował D. Humacheka:

1. zastępowanie rodziny, w grupie dorastający czuje się bezpiecznie i ma określony status.

2. stabilizacja osobowości, w okresie gwałtownych przemian grupa wpływa stabilizująco na osobowość jej członków.

3. wzbudzanie poczucia własnej wartości, przyjęcie do grupy powoduje wzrost poczucia własnej wartości.

4. określenie standardów zachowania, w grupie kształtują się nowe odniesienia i powstają nowe formy zachowań, co przygotowuje dorastających do funkcjonowania w szerszym społeczeństwie.

5. zapewnienie bezpieczeństwa wynikającego z liczebności, grupa do pewnego stopnia chroni przed przymusem ze strony dorosłych .

6. rozwijanie społecznych kompetencji, wspólne uczestnictwo w imprezach, dyskutowanie, podejmowanie zbiorowych form aktywności to praktyczne ćwiczenia społecznego funkcjonowania.

7. przyjęcie wzorców i ich naśladowania, wielu dorastającym grupa rówieśnicza dostarcza jednych wzorów (gdy rodzice nie są wzorami).

Na okres dorastania przypadają początkowe fazy uczucia miłości, do których zalicza się:

• miłość szczenięcą - ważne jest samo kochanie niż jego obiekt;

• miłość cielęca - obiekt uczuć otoczony jest bezgranicznym uwielbieniem;

• miłość romantyczna - przypada na wiek młodzieńczy.

Związki z dorosłymi.

Wraz z dorastaniem wyraźnie zmienia się stosunek dorastających do rodziców. W dzieciństwie rodzice są akceptowani bezrefleksyjnie, teraz stosunek do nich staje się bardziej realistyczny, a nieraz i przekorny. Dorastający stają się w stosunku do rodziców bardziej zamknięci niż w dzieciństwie. Rodzice często nie radzą sobie z uznaniem autonomii dorastających dzieci, nie są pewni ich odpowiedzialności, boją się negatywnego wpływu rówieśników, w wyniku czego postępują niekonsekwentnie i ograniczają tą autonomię. Staje się to źródłem licznych konfliktów.

Obszary konfliktowe między rodzicami, a dorastającymi wynikają z następujących sprzeczności:

• między kontrolą ze strony rodziców - a potrzebą swobody u dorastających;

• między odpowiedzialnością rodziców - a dzieleniem się nią z dorosłymi;

• między przykładaniem przez rodziców dużej wagi do nauki - a poświęceniem czasu na inne rodzaje aktywności przez dorastających.

W rodzinie częstsze są konflikty z synami niż córkami, ale też chłopcy dojrzewają bardziej burzliwie i ich relacje są zazwyczaj bardziej gwałtowniejsze. Mimo konfliktów, badania stwierdziły, że między dorastającymi a rodzicami utrzymuje się zazwyczaj pozytywna więź i czują się przez nich kochani.

Stopniowe psychiczne oddalanie się dorastających od rodziców nie musi oznaczać utraty więzi, lecz jej zmianę: przejście z więzi dziecięcej zależności do więzi opartej na partnerstwie.

Rodzeństwo odgrywa także dużą rolę w rozwoju społecznym dorastających, wpływ ten zależy od liczby, różnicy wieku, konstelacji płci. Jedynactwo nie wpływa negatywnie na przebieg dorastania w różnych jego aspektach.

Główne rodzaje działalności.

Działalność dorastających i jej właściwości to: zdolność do wyznaczania odległych celów oraz podporządkowania im zorganizowana i planowana aktywność. Właściwości te wiążą się z rozwojem poznawczym i intelektualnym, pozwalającym na spostrzeganie własnego życia w odległej perspektywie wraz w szerokim kontekście społecznym. Możliwość samodzielnego stawiania celów bywa często zakłócana przez chwiejność emocjonalną i nie zrównoważenie, stąd zapał dorastających bywa „słomiany” i ukierunkowanie na to działanie jest krótkotrwałe.

Inną właściwością dorastania jest poszerzanie działalności wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i nowe środowiska społeczne oraz skutek poznawania nowych obszarów wiedzy i utworów człowieka. Zmianie ulega także kierunek aktywności. Po zwracaniu się w okresie dzieciństwa do świata przyrodniczego i materialnego, w okresie dorastania następuje zwrot ku światu wewnętrznemu, a następnie ku zagadnieniom społecznym.

Do innych właściwości działalności młodzieży należy dążenie do przeżyć wzruszających i pięknych. Młodzież lubi zazwyczaj ryzyko i tajemniczość, nastrój romantyzmu pociąga ją nieokreśloność i nowość.

Cechą wspólną aktywności większości dorastających jest intensywność ich działań, oddanie się jakiejś ulubionej czynności bez reszty. Intensywność działań łączy się z potrzebą czynu, zdążeniem do silnych wrażeń wzbudzających podziw innych. Przy braku możliwości zaspokojenia tych potrzeb w sposób społecznie akceptowany może dojść do czynów chuligańskich i przestępczych.

W czasie wolnym od nauki dorastająca młodzież podejmuje różne formy aktywności indywidualnej i zbiorowej (kino, dyskoteki, komputer, wycieczki, majsterkowanie, sport, ruchy proekologiczne).

Okres dorastania można scharakteryzować jako czas burzliwej aktywności, czas chaotycznych poszukiwań i wzniosłych, często nierealnych pragnień. Młodzi są zazwyczaj pełni pomysłów, na których realizację brak im czasu. Ich aktywność wyznaczana jest pragnieniami, których treść zależy od sytuacji życiowej konkretnej osoby.

Główna formą aktywności młodzieży jest jednak uczenie się przyporządkowane systemowi szkolnemu. Uczeniu poświęcają najwięcej czasu, jest ono źródłem sukcesów lub niepowodzeń determinujących często dalsze plany życiowe.

Postawy i przekonania. Kształtowanie się poglądu na świat.

Właściwości myślenia dorastających oraz ich zwiększające się doświadczenia społeczne wpływają na to, że poddają oni ocenie postępowania cudze a także własne. Ten wzrost ujęć wartościujących wpływa na kształtowanie się postaw i przekonań dorastających, które stopniowo stają się coraz stabilne przyjmują postać światopoglądu. Światopogląd ma wtedy swoją specyficzną barwę młodości: bywa burzliwy, ofensywny, zmienny, a jego funkcje dopiero zaczynają się rozwijać. Jest on wyrazem młodzieńczego, intelektualnego ujmowania świata, jego oceną i zachętą do działania i jest nierozerwalnie związany z moralnością człowieka.

Rozwój moralny.

Piaget stwierdził, że po charakterystycznym dla dzieciństwa stadium realizmu moralnego, w okresie dorastania młodzież osiąga stadium autonomii moralnej, w którym postępowanie uniezależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje wynikające z subiektywnej odpowiedzialności. Siłą kształtującą rozwój moralny jest wg Piageta współdziałanie z rówieśnikami w wyniku, którego powstaje wewnętrzna potrzeba traktowania innych ludzi w taki sam sposób, w jaki sami chcieliby być traktowani.

Na podstawie teorii rozwoju poznawczego Piageta L. Kolberg wyróżnił przypadający na wczesny okres dorastania tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego, w którym jednostka kieruje się standardami należącymi do innych np. do rodziców. Wyodrębnia on dwa stadia:

1. ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, przy czym wżną rolę odgrywa aprobata rówieśników;

2. ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku oraz odczuwany jest szacunek dla autorytetów.

Rygoryzm moralny czyli ujmowanie powinności moralnych jako bezwzględnych, od których nie wolno odstępować, powoduje, że młodzież bywa pryncypialna i surowa w swoich ocenach. A. Gołąb w swych badaniach wykazał, że rygoryzm moralny wykazuje najwyższy poziom w wieku wczesnoszkolnym (7 - 11 r. ż.), następnie systematycznie maleje, osiągając minimalny poziom około 20 r. ż. Dziecięca odmiana rygoryzmu jest wg niego związana z niedojrzałością poznawczą, egocentryczną motywacją i surowym treningiem wychowawczym.

Idealizm młodzieży - występowanie u młodzieży różnorodnych postaw zarówno idealizmu, jak nihilizmu, czy cynizmu oraz rozbieżności między deklarowanymi przekonaniami, a dokonywanymi w codziennym życiu wyborami. Świadczą one o tym, że idealizm młodzieńczy, rozumiany jako potrzeba czynienia dobra, jest uznaną właściwością okresu dorastania, wymaga jednak wystąpienia pewnych warunków takich, jak: respektowanie prawa młodzieży do samodzielności i do szacunku. Wybitny polski psycholog S. Szuman wyróżnił 3 fazy idealizmu młodzieńczego:

1. idealizm antycypacyjny, który jest oczekiwaniem dobra, młodzież wytwarza sobie idealny model rzeczywistości;

2. idealizm kompensacyjny, który występuje po złych doświadczeniach, jako protest i ucieczka od rzeczywistości, jako niezgoda na brutalność świata;

3. idealizm normatywny, gdy staje się przyjętą normą, świadomym wyborem.

Cenił on bardzo idealizm młodzieńczy, przypisywał mu funkcję rozwojową i ochronną. Mawiał on „przykrywa szarzyznę życia barwną osłoną”.

Wiara i religia.

Dorastanie jest okresem poszukiwania swojego stosunku do Boga i religii, jest czasem buntu i podważania tradycji, pragnienie dobra idealnego. Nie dostrzegając go wokół siebie młodzież niekiedy odchodzi od religii, albo ulegając obietnicom zbliża się do sekt religijnych. Różnorodne postacie młodzieńczego buntu religijnego ulegają zazwyczaj w kolejnych latach modyfikacjom, z których ostatecznie wyłania się bądź świadoma akceptacja religii, w której się wyrosło, bądź jej negacja.

Krystalizowanie się tożsamości. Akceptacja własnej płci.

Rozwój tożsamości jest procesem długotrwałym, którego początek wiąże się ze zjawiskiem przywiązania i poczuciem własnej odrębności w niemowlęctwie. Małe dziecko poznaje siebie przez stosunek innych ludzi do niego, dorastający szuka wiedzy o sobie samym przez refleksję.

Koncepcja kształtowania własnej tożsamości.

Obuchowska wyróżniła poszukiwanie własnej tożsamości w:

• ciągłości istnienia np. sprawdzanie niezawodności miłości rodziców;

• próbach zmieniania siebie (eksperymentowanie z samym sobą);

• sprawdzaniu siebie (podejmowanie i realizowanie postanowień).

Wg koncepcji rozwoju społecznego Eriksona na okres dorastania przypada kryzys tożsamości. Aby go pokonać dorastający musi scalić dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez niego rolach (syna, córki, ucznia, przyjaciela, itp.) i uzyskać integrację swojej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Od tego czy młody człowiek pokona kryzys tożsamości zależy - zdaniem Edisona - dalszy rozwój osobowości.

Niektórzy dorastający unikają przechodzenia przez trudny proces poszukiwania własnej tożsamości, przyjmując gotowe wzory tożsamości ukształtowane przez zbiorowość np. grupę rówieśniczą, jest to tzw. tożsamość syntetyczna. U innych dorastających wytwarza się opozycja do przypisanych im ról, doprowadzająca do poczucia depersonalizacji i alienacji, przeżywanych jako wewnętrzna dezorganizacja i pustka tzw. negatywna tożsamość.

K. Obuchowski wyróżnia 3 fazy w poszukiwaniu własnej tożsamości:

1. faza identyfikacji - kiedy dorastający utożsamiają się z zewnętrznymi wzorami.

2. faza kosmiczna - którą charakteryzuje oderwanie od rzeczywistości, rozmach, a zarazem chaos w poszukiwaniu celu i sensu życia.

3. faza dojrzałego sensu życia - przypadająca na okres późnej adolescencji i lata dalsze, gdy człowiek potrafi określić siebie i sens swojego istnienia.

Rozwój tożsamości w okresie dorastania można rozpatrywać z punktu widzenia trzech dymensji:

1. wzrastającej dyferencjacji (różnicowanie się);

2. wzrastającej stabilizacji;

3. wzrastającej realistycznej postawy o samoocenie i tworzeniu koncepcji własnej osoby.

Identyfikacja z własną płcią.

W społeczeństwie istnieje wiele stereotypów i przesądów odnoszących się do płci. Trudności w tym zakresie mają właściwie tylko dziewczęta, gdyż chłopcy zazwyczaj w pełni akceptują własną płeć. Na ambiwalentny wpływ dziewcząt do własnej płci wpływają m.in. dolegliwości związane z menstruacją. Przyczyniać się to może do niechęci pożegnania z dzieciństwem, co przejawia się w psychicznym infantylizmie. Niekiedy występuje u dziewczynek tzw. kompleks Diany, polegający na tym, że nie chce ona być kobietą - strojem i zachowaniem naśladuje chłopców. Zazwyczaj jestto zjawisko przejściowe.

B. Hille wyróżniła 3 typy planów życiowych dziewcząt:

1. typ tradycyjno - konserwatywny, w którym zadaniem kobiety jest zajmowanie się rodziną i gospodarstwem domowym;

2. progresywno - modny, w którym praca zawodowa i małżeństwo odgrywają równą rolę;

3. progresywno - rygorystyczny, w którym kobieta jest wyzwolona z dotychczasowej roli, centralna pozycja przypada pracy zawodowej bez równoczesnych więzi z rodziną.

W identyfikacji z własną płcią i związaną z nią rolą społeczną, duże znaczenie mają rodzice. Szczególnie silna jest identyfikacja dziewcząt z matkami, zarówno matka, jak i ojciec pełnią ważne funkcje w rozwoju tożsamości młodzieży obojga płci. Badania wskazują na bardziej jednolity wpływ na tożsamość synów ich identyfikacji z ojcami niż w przypadku identyfikacji matek z córkami.

Począwszy od lat 80 zmienia się rozumienie ról związanych z płcią. Uznanie psychologów zyskała koncepcja androgyniczna, tj. uznająca za pożądaną kombinacje męskich i żeńskich cech osobowości.

Późna rola adolescencji. Wiek młodzieńczy.

Dojrzałość uczuciowa.

Rozwój uczuć przypadający na wiek młodzieńczy, zmierza w kierunku uzyskania dojrzałości uczuciowej, którą charakteryzuje przejście:

• od zależności uczuciowej do niezależności;

• od niekontrolowanego uzewnętrznienia uczuć do poddania ich kontroli;

• od nieopanowanego ulegania uczuciom do ich opanowania;

• od egocentryzmu do socjocentryzmu.

Dojrzałość uczuciowa to także zdolność do odraczania reakcji, do powściągliwości i nieraz do rezygnacji. Pełnej dojrzałości uczuciowej nie osiąga się w okresie młodzieńczym, kształtuje się ona w dalszych latach, a i tak różni ludzie uzyskują ja w różny sposób. Na dojrzałość uczuciową składa się całe uprzednie życie i jego doświadczenia w kolejnych fazach rozwoju.

Na wiek młodzieńczy przypada wychodzenie z chaosu uczuciowego. Uczucia stabilizują się, nabierają indywidualnego wyrazu, następuje rozwój uczuć wyższych.

Rozbudowa związków interpersonalnych.

Podstawą związków z rówieśnikami są wspólne zainteresowania i orientacje zawodowe, a grupy stają się heteroseksualne. Na znaczeniu zyskują związki przyjaźni.

Coraz częściej młodzież nawiązuje bliskie i serdeczne kontakty z osobami starszymi, chętnie rozmawia z nimi na tematy osobiste, zwraca się o poradę. Konflikty interpersonalne w rodzinie stają się zazwyczaj łagodniejsze, młodzież cechuje większe zrozumienie dla argumentów rodziców, częściowo wzrasta także tolerancja w stosunku do nauczycieli.

Potrzeby seksualne.

Wraz z dojrzewaniem płciowym i powodowanymi przez nie zmianami pojawiają się nowe odczucia i pragnienia, dotyczą one w dużej mierze sfery seksualnej. Dopiero na podłożu dojrzewania rozwija się potrzeba seksualna. W okresie dorastania wyraża się ona stanem ogólnego pobudzenia, objawami napięcia seksualnego wywołującymi chęć jego zredukowania w dostępny sposób, jakim jest masturbacja. W okresie młodzieńczym potrzeba seksualna krystalizuje się i dąży ku osobie płci przeciwnej. Pragnienia seksualne są zazwyczaj silniejsze u chłopców.

Na okres młodzieńczości przypada najczęściej pierwsza miłość zwana romantyczną. Rzadko dochodzi wtedy do stosunków seksualnych. Pragnienia są zaspokajane poprzez pieszczoty:

- necking (obejmuje górną część ciała);

- petting (całe ciało i narządy).

Wyróżniamy trzy odmienne nastawieni młodzieży do seksu:

1. hedonistyczne;

2. wulgarne;

3. świadomie powściągliwe - uzasadnione trojako:

1. czekaniem na wielkie uczucie;

2. czekaniem na większą swoją dojrzałość;

3. czekaniem na zawarcie związku małżeńskiego (to podejście dotyczy raczej dziewcząt).

Postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego.

To trzeci poziom rozwoju moralnego, na którym moralność jest zinternalizowana, nie oparta na cudze standardy. Zasady są ujmowane autonomicznie, niezależnie od autorytetu osób czy grup. Na tym poziomie Kolberg wyróżnia dwa stadia:

1. prawa społeczne przeciw prawom indywidualnym - polega na ujmowaniu przez jednostkę zasad moralnych w terminach umowy, wartości i prawa są względne, standardy są zróżnicowane. Przyjęte reguły są ważne dla danego społeczeństwa, ale mogą być zmienione, a niektóre wartości są ważniejsze od innych.

2. stadium uniwersalnych praw etycznych - charakteryzuje się samodzielnym poszukiwaniem przez człowieka reguł zgodnych z logiką, przy uznaniu ich stałości i uniwersalności.

Orientacja moralna jednostki jest konsekwencją jej rozwoju poznawczego, a istotne znaczenie w rozwoju moralnym mają interakcje z rówieśnikami.

Postawy wobec wartości.

Raporty prezentujące wyniki badań nad młodzieżą wskazują na coraz większe jej zróżnicowanie. W jednych raportach jest podkreślona samodzielność i przedsiębiorczość, w innych konformistyczna i konsumpcyjna mentalność młodzieży. Część młodzieży skłonnej do refleksyjnego ujmowania siebie i świata, unikania autonomicznych decyzji, charakteryzuje ją lęk przed przyszłością, występuje u niej syndrom spadłego liścia (przekonanie, że się jest kimś zbędnym, nikomu nie potrzebnym, z czym występuje uczucie beznadziejności i bezradności).

Niezależnie od takiego zróżnicowania w późnej adolescencji młodzież jest coraz bardziej autonomiczna w myśleniu, cechuje ją twórcze myślenie do problemów. W coraz większym stopniu przemawiają do młodzieży takie wartości, jak wolność jednostki, jej godność, otwartość i tolerancja wobec inności.

Tempo zachodzących zmian cywilizacyjnych przyczynia się do poczucia zagubienia i odrzucenia dorosłości, jako pożądanego statusu. Zanim w nowych czasach sprawdzą się dawne wartości oraz wytworzą nowe, trwa okres anomii, który charakteryzuje się chaosem moralnym, w którym młodzież jest pozbawiona wyraźnych „drogowskazów”. Przyczynia się to do poczucia bezradności i opuszczenia. Badacze stawiają w sytuacji anomii.

Światopogląd młodzieży w świecie badań.

Analiza badań przedstawiona przez H. Świdę - Ziembę pozwoliła jej wyróżnić 4 typy idealne:

1. typ autentycznego katolika - najważniejszą w życiu wartością jest postępowanie moralne zgodne z sumieniem. Nie zależy im na zadowoleniu z pracy, nie cenią osiągnięć, a rywalizacja jest dla nich równoznaczna z utratą sensu życia;

2. typ chłodno - rywalizacyjny, obejmuje młodzież uznającą konkurencję za zdrową zasadę, preferującą swobodne życie, nie skrępowane zależnością uczuciową. Osoby te cenią aktywne życie i odrzucają wartości rodzinne;

3. typ emocjonalnego indywidualisty - dla tej młodzieży sens ma tylko życie nasycone silnymi emocjami oraz samorealizacja w miłości, rodzicielstwie, jak i w pracy. Młodzież ta chce mieć przekonanie, że sama kieruje własnym życiem;

4. typ homeostatyczno - wspólnotowy, dla tej młodzieży podstawową wartością jest wewnętrzny spokój i brak zaangażowania. Cenią oni przyjaźń i dostosowanie, poddanie się losowi bez buntu.

Powyższa typologia wskazuje na daleko idące zróżnicowanie postaw współczesnej młodzieży. Młodzież w swym światopoglądzie zakłada bardzo duży margines jednostkowej wolności nie ograniczonej przeciwnościami losu. Świat jawi się jako teren wyborów i chociaż każdy sam wybiera sobie drogę życiową, to powinien akceptować wybory innych. Młodzież ma podmiotowe nastawienie do życia (tzn. nadaje własnemu życiu piętno swojej niepowtarzalnej indywidualności).

Z badań A. Guryckiej nad światopoglądem młodzieży (powtarzanych co 10 lat, od końca lat 40 do 80) wynika, że światopogląd młodzieży zależy od świata, w jakim ona żyje, że czas społeczny stanowi tworzywo podmiotowego rozumienia świata.

W wyniku analiz A. Gurycka wyodrębniła trzy typy dojrzałe młodzieży końca lat 80:

1. typ pierwszy cechują wyraźne tendencje humanistyczne. Młodzież ceni takie wartości, jak afiliacja i prospołeczność, jest zorientowana podmiotowo. Natomiast najmniej ceni wartości obywatelskie, łączące się z powinnościami wobec państwa i narodu;

2. typ drugi - cechuje zarówno humanizm, jak i konkretność, która stanowi przeciwwagę dla idealizmu wyrażającego się w marzeniach. Młodzież ujmuje idealizm pragmatycznie, jako siłę oddziaływania;

3. typ trzeci zawiera obraz świata zagrożonego: o ludzkim losie decyduje przemoc. Młodzież odżegnuje się od niej, wyraża niechęć do pustych i wzniosłych słów, do sloganów.

W badaniach odnoszących się do przekonań religijnych i ich wpływu na światopogląd młodzieży, to uzyskane wyniki są zgodne - 95% młodzieży deklaruje się jako wierząca, przy czym w ogromnej większości uznają przynależność do wiary katolickiej.

Wg A. Przecławskiej tylko 44% młodzieży praktykuje regularnie. Autorka ta ocenia model religijności młodzieży jako bardzo tradycyjny, oparty o przesłanki obyczajowo - emocjonalne, a nie intelektualne. Wykazuje, iż deklarowana wiara nie pociąga za sobą konsekwencji w postaci zachowań zgodnych z zasadami religii.

Aktywność społeczna i polityczna. Orientacje społeczne młodzieży. Początek

profesjonalizacji.

W wyniku kontynuowanego w wieku młodzieńczym kształcenia się, następuje dalszy rozwój myślenia logicznego, które wraz ze zdobywanym coraz większym doświadczeniem przyczynia się do tego, że przekorny krytycyzm okresu wczesnej adolescencji łagodnieje, młodzież staje się podatna na racjonalną argumentację, odrzuca demagogię. Wyraźnie wzbogaca się słownictwo młodzieży - dyskusje, rozmowy przyjmują postać namiętnych sporów. Rozwija się też wyobraźnia, co najczęściej ma swój wyraz w marzeniach oraz twórczości. W większym stopniu o kierunku zainteresowań decydują jednostkowe uzdolnienia i talenty, które dodatkowo różnicują młodzież: wyodrębnia się młodzież, którą charakteryzuje twórcze myślenie.

Rodzaje podejmowanej aktywności.

W procesie rozwoju aktywności przypadającej na wiek młodzieńczy, Tyszkowa wyróżniła następne tendencje rozwojowe:

1. postępujące porządkowanie aktywności i eliminowanie aktywności bezładnej, chaotycznej i nie ukierunkowanej;

2. różnicowanie się aktywności, organizowanie i wyodrębnianie nowych jej rodzajów;

3. wytwarzanie się złożonych form aktywności ukierunkowanej i uprzedmiotowionej (działań);

4. kształtowanie się i przemiany wewnętrznych mechanizmów regulacji aktywności.

W procesie tych zmian wzrasta świadomość własnej aktywności i zdolności do działań zespołowych. Coraz większą rolę odrywają oczekiwania, marzenia, antycypacje, ideały i plany odnoszące się do przyszłości.

Ta skierowana ku przeszłości aktywność dotyczy własnych planów życiowych i jest realizowana indywidualnie lub zespołowo, włączając się w działania o charakterze społecznym i politycznym.

Na podstawie badań Przecławska stwierdza brak zaufania młodzieży do instytucji i życia społecznego i politycznego. Zainteresowania młodzieży budzą subkultury młodzieżowe. E.Zamojska wymienia 10 subkultur funkcjonujących w Polsce, spośród których największą popularnością cieszą się papowcy (49,3% chłopcy i 32,1% dziewczęta) oraz hippisi (33,8% z LO). W codziennych kontaktach z młodzieżą można zaobserwować jej zaangażowanie, które jest najbardziej spektakularne w działaniach na rzecz ekologii czy pacyfizmu, przy opiece nad osobami starszymi i chorymi, czy niepełnosprawnymi.

Orientacje społeczne.

Kształtowanie się orientacji społecznych jest procesem zmieniającym się wraz z nabywaniem nowej wiedzy i wzrostem kompetencji. Poszerzanie doświadczeń życiowych młodzieży sprzyja krystalizowaniu się jej społecznych orientacji.

Badania przeprowadzone w 1993 roku na młodzieży szkolnej (15 - 18 r. ż.) pozwoliło na wyodrębnienie 10 typów orientacji społecznych charakteryzujących polską młodzież:

1. konformizm;

2. autorytaryzm;

3. patriotyzm;

4. optymizm;

5. orientacja proreformatorska;

6. poczucie anomii;

7. lęk;

8. poczucie deprywacji;

9. roszczeniowy egalitaryzm;

10. przedsiębiorczy pragmatyzm.

Orientacje te potwierdzają znaczne zróżnicowanie młodzieży wynikające z jakiego środowiska się wywodzi, wsparcia, jakie otrzymuje z różnic na poziomie intelektualnym.

Cele i dążenia.

Stawiane w okresie młodzieńczym cele oraz zadania, których realizacja ma tym celom służyć, są bardziej realistyczne niż to miało miejsce we wczesnej adolescencji, są też realizowane z większą konsekwencją i uporem. Poszukiwanie, a wraz z nim działanie oparte na metodzie prób i błędów, zostaje zastąpione systematycznością i większą pewnością co do słuszności wyboru. Właściwości te dobrze przygotowują młodzież do pracy zawodowej.

Pierwsze kontakty z pracą zawodową.

Już wcześniej w działalności młodzieży pojawiają się elementy pracy, zalicza się do nich udział w gospodarstwie domowym, dorywcze prace zawodowe. W innej sytuacji była zawsze młodzież wiejska, z reguły obciążona pracą w gospodarstwie, a podczas wakacji praca w polu. Z kolei młodzież szkół zawodowych pracuje w warsztatach szkolnych oraz podczas praktyk zawodowych.

Obecnie sytuacja zmieniła się. Już młodzież licealna i studencka, podejmuje różnego rodzaju prace zarobkowe, które nie odnoszą się do przyszłego zawodu. Jest to rezultatem tzw. połowu głów prowadzącego przez różne firmy chcące kształtować przyszłego pracownika. Nowym zjawiskiem jest posiadanie przez część młodzieży sporych zarobionych przez siebie pieniędzy, niejednokrotnie rodzice zwracają się do nich z prośbą o pożyczkę.

Badacze rozwoju młodzieży poszukiwali prawidłowości odnoszących się do wyboru przyszłego zawodu. E. Ginzberg wyróżnił 3 etapy wyboru:

1. etap fantazji (do około 11 r. ż.), na którym możliwości wydają się nieograniczone;

2. etap próbny (od 11 r. ż. do około 17 r. ż.), na którym dorastający przechodzą do kierowania się zainteresowaniami przez kierowanie się zdolnościami do kierowania wartościami;

3. etap realistyczny (od około 17 - 18 r. ż. do około 20 r. ż.), na tym etapie młodzież intensywnie poszukuje korzystnego dla siebie zawodu, stara się go poznać, selekcjonuje konkretny rodzaj pracy w ramach wybranego zawodu.

Koncepcja Ginsberga jest krytykowana ze względna to, że dotyczy młodzieży ze środowisk uprzywilejowanych, pozostała młodzież ma niewielkie szanse swobodnego wyboru miejsca pracy i zawodu.

Praca, w której można opanować nowe umiejętności, która jest interesująca i cieszy, sprzyja ogólnemu rozwojowi młodego pokolenia. Ważny jest stosunek przełożonego i innych osób do młodego człowieka. U wielu młodych ludzi ich wczesne doświadczenia zarobkowe przyczyniają się do negatywnego, cynicznego ustosunkowania się do pracy w ogóle.

Wypełnianie zadań rozwojowych adolescencji.

Człowiek w adolescencji powinien osiągnąć 2 zdolności:

1. dawanie nowego życia - cel ten jest realizowany głównie genetycznie i realizuje się w pierwszej fazie adolescencji, niezależnie od woli;

2. samodzielnego kształtowania własnego życia, nie może być realizowany bez woli jednostki i jej aktywnego udziału. Jego realizacja przypada na drugą fazę adolescencji, do głosu dochodzi wtedy kultura.

Wg R. J. Havighurstema na wiek adolescencji przypadają następujące zadania:

1. osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci;

2. ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej;

3. akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem;

4. osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych;

5. przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie;

6. przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej);

7. rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego zachowaniem.

8. dążenie i rozwijanie postępowania akceptowanego społecznie.

W adolescencji młody człowiek jest na ogół zdolny do wypełnienia większości zadań przypominających na ten okres życia. Jednak realizacja niektórych z nich jest kontynuowana we wczesnej dorosłości, wynika to ze zwiększającej się złożoności zjawisk społecznych, wydłużających czas konieczny do przygotowania się do aktywnego uczestnictwa w rozwoju cywilizacyjnym? Czy też niekorzystne czynniki takie, jak: zbyt szybkie przemiany cywilizacyjne, brak odpowiedniej edukacji, bezrobocie, ograniczają wypełniania zadań?

5

---