ROZWÓJ W OKRESIE DORASTANIA

Dorastanie (in. adolescencja) stanowi pomost pomiędzy dzieciństwem, a dorosłością, jest to wiek fundamentalnych dla dalszego rozwoju przemian.

Przyjmuje się, że proces dojrzewania zaczyna się pomiędzy 10 a 12 rokiem życia, a kończy około 18 - 20 roku życia.

Istota okresu dorastania

• w pierwszym okresie adolescencji dominują zmiany o charakterze biologicznym, w drugim - zmiany psychiczne oraz, w konsekwencji owych zmian psychicznych - zmiany o charakterze społecznym (umowna cezura oddzielająca wczesne i późne dorastanie przypada na 16 - 17 rok życia)

• młody człowiek przygotowując się do wejścia w dorosłość weryfikuje doświadczenia z dzieciństwa, dokonuje rozeznania w aktualnych zasobach własnych i środowiskowych oraz patrzy w przyszłość, próbując określić kim i jaki chce być, a pod koniec tego okresu życia buduje swe plany na przyszłość,

Konsolidowanie i porządkowanie zdobyczy dzieciństwa poprzedza poddawanie ich rozmaitym eksperymentom, po to aby u progu dorosłości móc:

• określić granice własnej autonomii

• podjąć decyzje dotyczące nauki, pracy i związków z innymi ludźmi

• wybrać taki obszar aktywności życiowej, aby wykorzystać własne zasoby do zaspokojenia osobistych potrzeb i jednocześnie spełnić wymagania stawiane przez otoczenie

Formowanie własnej tożsamości odbywa się na dwóch płaszczyznach

1. płaszczyzna indywidualna

związana gł. z procesem dojrzewania biologicznego, uzyskiwaniem emocjonalnej stabilności, zaakceptowaniem swego ciała i płciowości, ale dotyczy też wyboru celów własnego życia, wartości, przekonań, zainteresowań, potrzeb, sposobów myślenia i kryteriów oceny,

2. płaszczyzna społeczna

dotyczy gł. określenia przez jednostkę grupy do której chce ona należeć, z którą się identyfikuje i o akceptację której zabiega.

Obok płaszczyzny indywidualnej i społecznej możemy także wskazać płaszczyznę kulturową, która staje się tłem dla dwóch pozostałych.

Zmiany okresu dorastania mają wielopłaszczyznowy i intensywny charakter, dlatego też kryzys tego okresu jest czasem niezwykle trudnym zarówno dla nastolatków jak i dla ich rodziców. Młody człowiek będzie ryzykował i popełniał błędy, ponieważ bez tego cały proces nie spełni swojej misji jaką jest samodzielne skonstruowanie własnej tożsamości.

Zadania okresu adolescencji

1. dojrzewanie intelektualne, emocjonalne i społeczne,

2. budowanie własnej filozofii życia,

3. poszukiwanie osobistej i społecznej autonomii,

4. poszukiwanie tożsamości płciowej

5. poszukiwanie tożsamości grupowej i osobistej,

6. akceptacja „zmieniającego się siebie”.

Społeczne środowiska rozwoju w okresie adolescencji

Czynniki od których uzależnione są zmiany okresu dorastania:

1. funkcjonowanie nastolatka w systemie rodzinnym, którego jakość wyznaczają

• status socjoekonomiczny rodziny,

• wykształcenie rodziców (szczególnie ojca)

• struktura rodziny, role w niej odgrywane i normy obowiązujące,

• podzielanie systemu wartości, filozofii i stylu życia,

• styl socjalizacji preferowany przez rodziców oraz system kar i nagród jaki stosują oni wobec dzieci,

• styl komunikacji między rodzicami oraz między rodzicami a dziećmi,

drugie ważne środowisko społeczne dla nastolatka to grupa rówieśnicza

funkcjonowanie rodziny i grup rówieśniczych zanurzone jest w określonej kulturze, współcześnie jest to przede wszystkim kultura popularna, której nośnikiem są media. Treści przekazywane za ich pośrednictwem mają duży wpływ na uznawanie przez młodzież pewnych wartości.

Zmiany w sferze biologicznej (soma)

Symptomy dojrzewania pojawiają się dość gwałtownie z powodu zintensyfikowania się gospodarki hormonalnej (u chłopców wydzielanie testosteronu wzrasta około

osiemnastokrotnie, u dziewcząt produkcja estrogenu zwiększa się ok. ośmiokrotnie)

• Pierwszym etapem procesu dojrzewania jest rozwój układów i narządów wewnątrz ciała (macica, jajowody, jajniki, gruczoł krokowy, nasieniowody) oraz narządów zewnętrznych niedostępnych obserwacji osób postronnych (piersi, srom, członek, jądra). Są to pierwszorzędne cechy płciowe.

• Kolejnym etapem jest pojawienie się drugorzędnych cech płciowych, dostępnych bezpośredniej obserwacji i samoobserwacji.

• Przeobrażeniom ulegają nie tylko narządy płciowe, ale również całe ciało nastolatka. Celem biologicznego dojrzewania jest osiągnięcie gotowości do dawania nowego życia oraz ustalenie proporcji charakterystycznych dla dorosłej sylwetki. Zanim tak się stanie, ciało nastolatka wydaje się dla niego samego i dla otoczenia niezgrabne, nieskoordynowane i mało atrakcyjne.

Wyniki badań wykazały, że istnieje silny związek między jakością relacji w rodzinie w okresie dzieciństwa a tempem dojrzewania płciowego dziewczynek. Im te relacje były gorsze tym dziewczynki dojrzewały szybciej. Szczególne znaczenie dla tego procesu ma relacja ojciec - córka.

Kluczową rolę w przygotowaniu dziecka do okresu dojrzewania odgrywają rodzice. Brak wiedzy o jakości i tempie przemian może budzić w nastolatkach lęk, niepokój, napięcie emocjonalne i nadmierną na nich koncentrację. Młodzież nie znając przyczyn tego, co się z nimi dzieje często wyolbrzymia dostrzegane zmiany a nawet traktuje je jako objawy chorobowe. Skutkiem tego mogą być problemy natury psychospołecznej (np. depresja, wycofanie, agresja, autoagresja, zaburzenia łaknienia, a nawet próby samobójcze)

Zmiany w sferze psychicznej (psyche)

Oprócz widocznych zmian w sferze biologicznej dokonują się gwałtowne przekształcenia w sferze procesów psychicznych nastolatka. Postęp ten ujawnia się głównie w (1) sferze poznawczej - w sposobie myślenia, i (2) afektywnej - w sposobie przeżywania.

• (1) Zmianę w sposobie oglądu i interpretacji rzeczywistości umożliwia pojawiająca się ok. 11 - 12 r.ż. zdolność do myślenia formalnego, czyli hipotetyczno - dedukcyjnego. Oznacza to, że nastolatek potrafi sobie wyobrazić sytuacje i stany rzeczy, których nie doświadczył. Skłania to młodego człowieka do projektowania swojej przyszłości, do wyobrażania sobie siebie w roli partnera, rodzica, czy pracownika. Dzięki temu młodzi mogą samodzielnie planować swoją ścieżkę edukacyjną czy zawodową. Myślenie formalne może stwarzać jednak pewne ryzyko - młodzież zauważa, że realia nie przystają do jej wyobrażeń. Wyrazem rozczarowania są gwałtowne reakcje emocjonalne.

• (2) Funkcjonowanie afektywne i motywacyjne to druga sfera zmian psychicznych. Od ok. dziesiątego do 16 - 17 roku życia obserwujemy u młodzieży znaczną labilność emocjonalną i sporą dysproporcję pomiędzy rzeczywistym znaczeniem pewnych sytuacji a uczuciami jakie wywołują one w nastolatku. Młodzież szczególnie silnie ujawnia swój gniew i niezadowolenie w stosunku do osób znaczących - rodziców, nauczycieli - a jedną z form sprzeciwu jest bunt. Stanowi on odpowiedź na te stany rzeczy, które dorastający spostrzega jako ograniczające, zagrażające lub niezgodne z jego idealistycznymi wyobrażeniami.

Niestałość motywacji jest charakterystyczna gł. dla wczesnej adolescencji (tzw. słomiany zapał)

Zmiany w sferze społecznej (polis)

• RODZICE I NAUCZYCIELE

Rodzice nadal są dla dziecka bardzo ważni (badania przeprowadzone na grupach 7, 10 i 14 - latków potwierdziły, że dla wszystkich grup wiekowych najważniejszymi osobami są rodzice), choć w okresie dorastania nasilają się sprzeczki z opiekunami, a ważną rolę w życiu młodych ludzi zaczynają pełnić także rówieśnicy. Jakkolwiek od piętnastego do szesnastego roku życia zauważa się spadek przywiązania do rodziców, to na dalszych etapach dojrzewania ponownie rośnie.

Konflikty między opiekunami a dziećmi, których wzrost możemy zaobserwować w pierwszej fazie dorastania, mają podłoże zarówno w sferze somatycznej jak i psychospołecznej. Zintensyfikowana produkcja hormonów sprzyja niekontrolowanym wybuchom gniewu, złości i niezadowolenia u młodych ludzi.

Źródłem konfliktów jest też zmiana w realizowaniu ról społecznych, skutkiem czego jest bardzo ekspresyjne domaganie się przez młodzież określonych przywilejów (np. wakacyjny wyjazd bez opiekunów) lub zwolnienia z dotąd obowiązujących reguł (np. powrót do domu przed 20).

Wyrażanie sprzeciwu ma jednak istotną wartość rozwojową - przyczynia się do uruchomienia procesu indywidualizacji i separacji. Nastolatek zwiększa swoją autonomię, uniezależnia się od rodziców, nie tracąc z nimi więzi. Proces separacji możliwy jest tylko wówczas, gdy młodzi doświadczają akceptacji i wsparcia swoich opiekunów i nauczycieli.

• GRUPY RÓWIEŚNICZE

Przynależność do grupy rówieśniczej, której członkowie mają podobne wartości jest źródłem informacji zwrotnych, akceptacji, wsparcia, poczucia bezpieczeństwa i ważnym układem odniesienia na trudnej drodze do ukształtowania własnej tożsamości. Uczestnictwo w grupie jest ważnym etapem w przechodzeniu od pozycji członka rodziny do pozycji pełnoprawnego obywatela. Proces ten wymaga odrzucenia wyuczonych wzorców postępowania na rzecz przyjęcia zasad odpowiadających organizacji życia w społeczeństwie.

Dexter Dunphy wyróżnił dwie podkategorie grup rówieśniczych:

1. klika - typowa raczej dla wczesnego okresu dojrzewania, składa się zwykle z kilku (4 - 6) silnie ze sobą związanych osób tej samej płci, charakteryzuje się dużą spójnością oraz wysokim poziomem intymności,

2. paczka - tworzą je osoby obu płci, luźno ze sobą powiązane, paczki ulegają rozpadowi na rzecz „związków partnerskich”,

• ZWIĄZKI INTYMNE

Związki intymne okresu dorastania, zwłaszcza jego wczesnej fazy określa się mianem związków preintymnych. Charakteryzuje je nietrwałość, gwałtowność uczuć, podatność na czynniki zewnętrzne, tendencja do skrywania z jednoczesną potrzebą pokazania światu. Z drugiej strony zauważa się nich brak poczucia bliskości, a co za tym idzie - brak zdolności do poświęceń, albo poświęcenie, ale z lękiem o utratę związku.

Potrzeba bycia w związku jest w tym okresie bardzo silna, młody człowiek często nie potrafi zachować proporcji między zaangażowaniem uczuciowym a innymi zadaniami życiowymi, np. nauką.

Miłosne rozczarowania, zwykle przy odpowiednim wsparciu rodziców czy przyjaciół stają się ważnym doświadczeniem na drodze do budowania trwałych, odpowiedzialnych relacji.

Istota kryzysu adolescencyjnego

Kryzys adolescencyjny jest to przełom dokonujący się w dotychczasowej linii rozwoju psychicznego jednostki, obejmujący zmiany zarówno formalne jak i treściowe; wartości, które powinny pozwolić na lepsze określenie siebie jako indywiduum, a swojego życia jako jedynego i niepowtarzalnego. Celem jest tu określenie siebie jako istoty społecznej, funkcjonującej i współpracującej z innymi ludźmi według przyjętych lub wypracowanych norm i wzorów.

Przebieg kryzysu adolescencyjnego:

1.	1.Oczekiwania dorastającego wobec samego siebie	2. Aktualnie posiadane kompetencje (występuje niezgodność 1. wobec 3., oraz 1. i 3. wobec 2.)	3. Oczekiwania otoczenia wobec dorastającego
2.	Doświadczenie napięcia w sferze cielesnej (soma), psychicznej (psyche) i społecznej (polis)
3.	Poszukiwanie sposobu redukcji napięcia poprzez znoszenie niezgodności przy jednoczesnym dążeniu do zachowania poczucia ciągłości wobec własnego ja
4.	Przeorganizowanie osobowości (zdobycie nowych kompetencji, opanowanie nowych środków działania, radzenia sobie)

Etapy powstawania tożsamości wg koncepcji Jamesa Marcii:

Tożsamość powstaje w dwóch wyraźnie odmiennych etapach

1. Etap pierwszy to eksploracja (nazywany też „doświadczeniem kryzysu” lub „byciem w kryzysie”) - obejmuje ona rozpoznawanie możliwości działania na coraz to nowych obszarach, czyli rozpoznanie swoich indywidualnych zasobów, zasobów otoczenia, rozpoznanie relacji łączących jednostkę z innymi osobami oraz tego, jak widzą ją inni ludzie. Obszary eksploracji:

1. eksperymentowanie z własnym ciałem (różnorodne zabiegi zmieniające wygląd, eksperymentowanie ze strojem, tatuaże, diety, samookaleczenia, ekstremalne ćwiczenia fizyczne itp.)

2. sprawdzanie granic własnych możliwości działania (podejmowanie się wykonywania trudnych zadań w ograniczonym czasie, sprawdzanie swojej wydolności intelektualnej, emocjonalnej - stawanie do konkursów, olimpiad; sprawdzanie wydolności fizycznej w ekstremalnych sytuacjach - skoki na bungee, obozy przetrwania, wspinaczki; ryzykowne zachowania związane ze sprawdzaniem norm społecznych - zachowania seksualne, nadużywanie alkoholu, narkotyków),

3. eksperymentowanie w ramach relacji z innymi ludźmi i sprawdzanie granic ich wytrzymałości (nawiązywanie kontaktów przez Internet bez ujawniania swojej tożsamości, zachowania prowokacyjne wobec rodziców, nauczycieli, zachowania prowokacyjne wobec osób przeciwnej płci, używanie przemocy, ostentacyjne łamanie reguł społecznych , niewywiązywanie się z zawartych umów).

2. Drugim etapem jest zobowiązanie (podejmowanie zobowiązania) polega on na podjęciu decyzji dotyczących dalszych poczynań w życiu oraz wzięcie na siebie odpowiedzialności za bliskie i dalekie konsekwencje tych decyzji. Zobowiązanie mieści w sobie dwa elementy:

1. osobiste zaangażowanie w działania wynikające z podjętych wyborów (np. udział w ulicznych manifestacjach, wolontariat, wegetarianizm itp.)

2. świadomość konsekwencji podejmowanych decyzji i gotowość do ich przyjęcia (np. aresztowanie w czasie protestu ekologów, wyrzucenie ze szkoły za udział w manifestacji itp.)

Obecność lub nieobecność eksploracji oraz obecność bądź nieobecność zobowiązania daje cztery kombinacje nazwane przez Marcię „statusami tożsamości”:

RODZAJ TOŻSAMOŚCI	ETAP I EKSPLORACJA	ETAP II ZOBOWIĄZANIE
Osiągnięta	+	+
Moratoryjna	+	-
Nadana	-	+
Rozproszona	-	-

Koncepcja Alana Watermana dotycząca statusów tożsamości (rozwinięcie koncepcji Marcii)

• Na charakter zmian statusu tożsamości wpływa:

• przyzwolenie na eksperymentowanie,

• tworzenie młodym okazji do podejmowania wyborów,

• zachęcanie do podejmowania wyborów,

• oczekiwanie gotowości do ponoszenia odpowiedzialności za własne wybory.

1) Tożsamość rozproszona

Młody człowiek zaniepokojony jest zmianami zachodzącymi w jego wyglądzie, często uznaje je za przychodzące nie w porę lub za odmienne od jego oczekiwań. Nastolatek może wówczas próbować funkcjonować tak jak dawniej, mimo, że nie jest już tą samą osobą. Może również szukać szybkich sposobów poradzenia sobie z owym niepokojem i lękiem oraz trudnościami w kontaktach z innymi ludźmi, np. poprzez unikanie kontaktów, wagarowanie, uciekanie w narkotyki, w świat wirtualny itp. Taki stan Waterman określa mianem tożsamości rozproszonej. Zwykle pojawia się ok. 12 - 14 roku życia. Młody człowiek może być wówczas apatyczny, niezainteresowany swoim przyszłym życiem, skupiony na sobie i na tym, co daje mu chwilową satysfakcję, zwykle jest też chaotyczny i niezorganizowany w swych działaniach. O szybkości przejścia do kolejnego stadium decyduje więź łącząca nastolatka z rodziną. Najważniejsze jest stabilne środowisko(rodzina, szkoła), które stawia jasne wymagania i wyraźnie określa, co wolno, a co nie, jednocześnie daje wielorakie wsparcie, przez co zapewnia bezpieczeństwo. Bez odpowiedniego wsparcia otoczenia może się zdarzyć ,że nastolatek pozostanie na etapie tożsamości rozproszonej.

2) Tożsamość nadana (lustrzana)

Nastolatek, aby poradzić sobie z dyskomfortem tożsamości rozproszonej, poszukuje idei, które nadadzą sens jego życiu oraz ludzi, którym mógłby zaufać. Status tożsamości lustrzanej oznacza, że jednostka przejmuje czyjeś poglądy, sposoby postępowania, wybory zawodowe, czy przekonania religijne jako swoje bez uprzedniego ich weryfikowania. Z czasem młody człowiek zauważa, że poglądy, które przejął nie odpowiadają jego własnym albo odpowiadają w bardzo małym stopniu, stwierdza również, że naśladując inną osobę zatraca swą indywidualność. Przejście do kolejnego etapu - możliwe dzięki wsparciu otoczenia. Możliwe jest pominięcie stadium tożsamości lustrzanej na rzecz aktywnego wypróbowania dostępnych w najbliższym otoczeniu ofert i przejście od razu ze stanu tożsamości rozproszonej do moratorium. Może się zdarzyć także, że młody człowiek pozostanie na etapie tożsamości nadanej i na niej zakończy proces poszukiwań.

3) Tożsamość moratoryjna (odroczona)

Moratorium to czas aktywnego samodzielnego poszukiwania czegoś, co dla nastolatka będzie nie tylko atrakcyjne, ale też zgodne z jego potrzebami i wartościami. Dla tego okresu charakterystyczne jest to, że młodzi ludzie często zmieniają swoje upodobania i decyzje. Czas próbowania jest niezbędny do podjęcia świadomego wyboru własnej drogi życiowej. Eksploracja zachodząca w poczuciu, że znaczące osoby dorosłe to akceptują sprzyja realizacji celu tych poszukiwań - samodzielnemu budowaniu własnej tożsamości. Możliwym rozwiązaniem kryzysu tożsamości jest także pozostanie w stadium moratorium i uchylanie się od podejmowania zobowiązania.

4) Tożsamość osiągnięta

Społeczne przyzwolenie na moratorium, połączone z doświadczaniem wsparcia i z poczuciem akceptacji bliskich, jest szansą na zakończenie tego etapu formowania tożsamości i osiągnięcia kolejnego, ostatecznego statusu - tożsamości dojrzałej. Człowiek podejmuje wówczas zobowiązanie dotyczące tego, kim chce być, jest świadomy zasobów własnych i środowiska oraz ograniczeń, ma poczucie ciągłości w czasie i przestrzeni, cechuje go realistyczna samoocena, niezależna od okoliczności oraz sądów innych ludzi na jego temat. Badania wykazują, że współcześnie młodzi ludzie osiągają status dojrzałej tożsamości nawet po 30 - tym roku życia, jest to związane z sytuacją społeczno - ekonomiczną. Równocześnie należy wspomnieć, że krytyczne wydarzenia życiowe mogą powtórnie wywołać stan rozproszenia, wymagający podjęcia wysiłku ponownego zdefiniowania siebie i poszukiwania sensu swojego życia w nowy sposób, uwzględniający odmienność własnego funkcjonowania.

Zróżnicowanie form tożsamości w okresie dorastania

Przedstawiony model kształtowania tożsamości jest jednym z możliwych ujęć tego złożonego procesu. Splot różnorodnych czynników może zmodyfikować ten proces w taki sposób, że:

1. któryś z etapów zostanie pominięty

2. pojawi się regres do któregoś z etapów wcześniejszych

3. nie dojdzie do ukształtowania tożsamości na skutek fiksacji na jednym z wcześniejszych statusów

Badania przeprowadzone na młodzieży pozwoliły wyodrębnić, obok trzech statusów tożsamości, czwartą, której koncepcja Marcii nie uwzględniała. Ta czwarta grupa prezentowała tzw. ewolucyjny styl kształtowania się tożsamości, nie doświadczała bowiem ani kryzysu tożsamości ani objawów buntu młodzieńczego.

---