Rozdział 12 - Rozwój społeczny i rozwój osobowości w okresie dorastania
Sposób pojmowania własnego „ja „ oraz związków z nim:
Pojecie „ja” w tym okresie słabiej związane jest z cechami fizycznymi, a nawet ze zdolnościami. Opisuje ono cechy wewnętrzne, ideologie i poglądy. Pojęcie „ja” staje się bardziej elastyczne, w tym pojęcie roli płci.
Pojęcie roli płci w okresie dorastania:
- porzucenie przypuszczenia, że czynności wykonywane przez reprezentantów ich własnej płci są lepsze lub bardziej pożądane, ponieważ większość nastolatków zaczyna określać siebie w kategoriach posiadania zarówno cech męskich i żeńskich .
- wyróżniamy 4 podstawowe typy ról płciowych:
1) męski - posiadanie wielu cech męskich i niewielu cech żeńskich
2) żeński – posiadanie wielu cech żeńskich i niewielu męskich
3) androgyniczny - posiadanie cech obu płci
4) nierozróżniony - nie posiadanie żadnych cech
- pojęcie „ja” w kategoriach androgynicznych lub męskich ról płciowych wiąże się z wyższym poziomem poczucia własnej wartości, zarówno u chłopców, jak i u dziewczynek, co można wyjaśnić istnieniem w społeczeństwach zachodnich „męskiego trendu” – wyższe poszanowanie cech męskich, jak niezależność czy współzawodnictwo (podjęcie przez dziewczynkę tradycyjnej roli właściwej jej płci, a jednocześnie mniej cenionej, może doprowadzić do obniżenia jej samooceny).
- u małych dzieci procesem normalnym jest tworzenie stałych reguł lub schematów roli płci. Zamazywanie tych schematów może być ważnym okresem dojrzewania.
Tożsamość w okresie dorastania:
Wg Eriksona główny dylematem okresu dojrzewania jest „tożsamość a niepewność roli”. Jest to okres przejściowy pomiędzy dzieciństwem a dorosłością – moratorium.
Dzieci należące do jakieś grupy stają się nietolerancyjnie, okrutnie względem innych grup, ludzi o innym kolorze skóry, itp., co nazywamy OBRONĄ PRZED POCZUCIEM POMIESZANIA TOŻSAMOŚCI.
Formowanie tożsamości opiera się na STATUSIE TOŻSAMOŚCI (Jamesa Marcii). Opierając się na teorii Eriksona, Marcia postulował, że na formowanie tożsamości składa się: kryzys (okres dokonywania nowych wyborów) i zobowiązania (związanego z przyjęciem nowej roli/ideologii). Wyróżniamy 4 statusy tożsamości:
1) Tożsamość osiągnięta- jednostka przeszła kryzys i doszło do przyjęcia zobowiązania w obszarze ideologicznych i zawodowych celów.
2) Moratorium - kryzys nadal trwa , nie przejęto jeszcze zobowiązania.
3) Tożsamość przejęta - doszło do przejęcia zobowiązania z pominięciem okresu kryzysu. Nie nastąpiło ponowne rozważenie dawnych stanowisk. Zamiast tego młoda osoba zaakceptowała zobowiązania wyznaczone przez kulturę lub rodziców.
4) Tożsamość rozproszona - młody człowiek nie przechodzi kryzysu i nie podjął się zobowiązania. Rozproszenie może oznaczać albo wczesny etap procesu (przed kryzysem), albo niepowodzenie w przejęciu zobowiązania po kryzysie.
Status osiągniętej tożsamości pojawiał się najczęściej dopiero na studiach; moratorium było stosunkowo rzadkie wśród tych badanych; w statusie tożsamości przejętej trwało około 1/3 badanych.
Tożsamość etniczna:
Rozwój tożsamości etnicznej wg Jean’a. Phinney’a ma 3 etapy:
Etap I – „Nie sprawdzonej tożsamości etnicznej” – przypomina tożsamość przejętą.
Tożsamość ta charakteryzuje się negatywnym wizerunkiem i stereotypami. Wiele czarnoskórych nastolatków uznaje dominację kultury białej lub żałuje, że się w niej nie urodziło. Mają negatywny obraz własnej grupy. Wstępna tożsamość nie jest samorodna, lecz pochodzi z zewnętrznych źródeł.
Etap II - „Poszukiwanie tożsamości etnicznej” – rozumiany analogicznie jak kryzys w analizie tożsamości ego wg Marcii.Od tego momentu młodzi ludzie zaczynają porównywać swoją wspólnotę z innymi i próbują wydawać samodzielny osąd.
Etap III – „Rozwiązania konfliktów i sprzeczności”- podobny jak tożsamość osiągnięta. Np. Afro amerykanie chcąc osiągać sukcesy w kulturze białej, narażają się na ostracyzm ze strony członków własnej grupy.
Ci, którzy nadal poszukują lub osiągnęli już wyraźną tożsamości (etap II lub III) mają wyższe poczucie własnej wartości. Pochodzenie etniczne nie ma związku z samooceną lub jakością dostosowania wśród studentów anglosaskich.
Poczucie własnej wartości
- samoocena wzrasta z wiekiem, ale z nastaniem okresu dorastania niespodziewanie spada (głównie u dojrzewających płciowo siódmoklasistów).
- przyczyna: zmiana szkoły.
Koncepcje związków z innymi - są bardziej abstrakcyjne i coraz mniej opierają się na wyglądzie zewnętrznym. Opis człowieka zawiera więcej porównań jednej osoby do drugiej, zauważenie niespójności i odstępstw od reguły, dostrzeganie, że istnieją też odcienie szarości.
Przyjaźnie w tym wieku ulegają zmianom, rosną i topnieją. Stają się bardziej wprawne i różnicujące. Pod koniec okresu dorastania nawet najbliższa przyjaźń nie zaspokaja wszystkich potrzeb.
Charakter związków:
Zależność przyczynowo-skutkowa działa w obu kierunkach.
a) związki z rodzicami
Nastolatki chcą uniezależnić się od nich, ale równocześnie zachować poczucie związku z nimi.
Wzrost liczby konfliktów:
- dotyczą zazwyczaj drobnych spraw: obowiązków domowych, praw jednostki, itp.
- Steinberg uważa, że jest to proces zdrowy i całkiem normalny, jest częściom procesu indywidualizacji i separacji
- Steinberg szacuje, że tylko w 5 do 10% rodzin w USA widać całkowite pogorszenie relacji rodzic-dziecko
- przyczyny konfliktów moją być wynikiem zmian hormonalnych, będących częścią dojrzewania płciowego
- ¾ rodziców deklaruje, że jest to najtrudniejszy etap wychowania, ponieważ tracą kontrole nad dziećmi i wzrasta w nich poziom lęku o ich bezpieczeństwo
- „nabieranie dystansu” jest podstawową częścią procesu rozwoju młodych ludzi w tym okresie (Steinberg)
Przywiązanie do rodziców - pozostaje silne
- w wieku 15-16 lat nieco słabnie, ale później na powrót wzrasta
- coraz ważniejszym źródłem wsparcia stają się przyjaciele (od 14 roku życia), ale najważniejsi nadal pozostają rodzice
- samopoczucie nastolatka silniej skorelowane jest z ich przywiązaniem do rodziców, a nie do przyjaciół
Zróżnicowanie stosunków rodzinnych:
- Najlepsze wyniki wychowawcze przynosi styl AUTORYTATYWNY. Dzieci są bardziej samodzielne, rzadziej sięgają po narkotyki i mają wyższe poczucie własnej wartości. Najgorsze rezultaty daje styl niedbały.
Struktura rodziny:
- rozwód i drugi związek rodziców ma gorszy wpływ na chłopców; ale w okresie dorastania gorzej znoszą to dziewczynki
- dorastające dziewczęta maja większy problem w porozumiewaniu się z nowym opiekunem; częściej cierpią na depresję i sięgają po narkotyki
b) związki z rówieśnikami:
- Pełnią ważną funkcją pomostu między zależnością, a niezależnością.
- Ponad połowę swojego aktywnego czasu nastolatki spędzają z rówieśnikami, a tylko 5% czasu z rodzicami.
- Lojalność i zaufanie zaczynają być coraz bardziej cenionymi cechami związków rówieśniczych.
-Przyjaźnie trwają dłużej niż rok (20% związków 4-klasistów przetrwało rok, podczas gdy związków 10-klasistów – 40%).
- Hermetyczność i konformizm grupy jest nieodzowną częścią tego procesu.
- Uległość osiąga najwyższy stopień w wieku 13-14 lat, ale zazwyczaj dotyczy nakłaniania do działań pozytywnych.
- Rówieśnicy są w okresie dorastania główną siłą kształtującą osobowość dziecka.
-Wpływ rówieśniczy nie jest ani jednolicie monolityczny, ani negatywny.
Czy dorastający Afro amerykanie są bardziej podatni na wpływy rówieśników?
- w badaniach Giordano młodzież afroamerykańska wykazała znacznie silniejsze niż u białych związki rodzinne, lepszy nadzór i kontrolę ze strony rodziców, mniejszą potrzebę akceptacji przez grupę i mniejszy nacisk ze strony grupy.
- młodzież afro amerykańską charakteryzuje niższy poziom uległości wobec przyjaciół i przypisuje ona większe znaczenie związkom z rodzicami.
- Dunphy wyróżnił dwie podkategorie grup rówieśniczych:
klika – od 4 do 6 osób silnie ze sobą związanych; charakteryzują się dużą spójnością i wysokim poziomem intymności; w okresie dorastania zazwyczaj jednopłciowe, później mieszane, a następnie luźno połączone pary.
Paczki - połączone kliki; składają się z przedstawicieli obu płci (Brown zmienił nazewnictwo i terminu paczka używa do grupy powstałej na bazie reputacji, np. mięśniaki, popularni, strojnisie)
- opisywanie siebie i innych jako członków jakiejś grupy pozwala stworzyć i wzmocnić tożsamość nastolatka.
Związki heteroseksualne a okres dorastania:
Umiejętności zachowań intymnych z osobnikami płci przeciwnej (flirt, komunikacja, itp.) wykorzystywane są najpierw w klikach -> paczkach -> na randkach -> spotkaniach sam na sam.
randki zaczynają się zwykle w wieku 15, 16 lat
aktywność seksualna ok.18 lat
Nastolatki afro amerykańskie umawiają się na randki i zaczynają współżyć wcześniej niż anglosaskie czy latynoskie.
Wcześniejsze randki i współżycie częściej obserwowane jest wśród biednych nastolatków, u których wcześniej rozpoczął się okres dojrzewania, pochodzących z niepełnych rodzin, lub gdy któryś z rodziców ponownie się ożenił.
Dziewczęta z rodzin o silnej tożsamości religijnej później zaczynają się umawiać na randki i ich doświadczenie seksualne jest skromniejsze.
Homoseksualizm
- 1% chłopców i 0,4 % dziewczynek określiło siebie jako homoseksualne; o wiele więcej przyznało się do niepewności swoich orientacji; a 2-6% oświadczyło, że czuje pociąg do własnej płci
- przyczyny: podłoże biologiczne (jeśli jedno z bliźniąt jednojajowych ma naturę homoseksualną, drugie będzie ją miało w 50-60%; współczynnik ten wynosi 20% u bliźniąt dwujajowych; i 11% par biologicznie niespokrewnionych ze sobą chłopców, adoptowanych przez jedną rodzinę); różnice w układzie genów i budowie mózgu (chłopcy, którzy w dzieciństwie naśladowali zachowania płci przeciwnej, będą wykazywali homoseksualne preferencje); działanie hormonów w życiu prenatalnym (kobiety, których matki podczas ciąży brały DES będą częściej wykazywały skłonności homoseksualne); czynniki zewnętrzne
- problemy z jakimi się spotykają: wyszydzani , atakowani słownie, 1/3 doświadczyła fizycznego ataku; pogorszenie wyników w nauce (4/5); porzucenie szkoły (1/4); utrata przyjaciół (41%); dylemat związany z ujawnieniem się (2/3 homoseksualnych nastolatków nie mówi rodzicom o swojej orientacji)
Różnice indywidualne
Opis osobowość przedstawiony za pomocą 5 wymiarów:
| cecha | Charakter jednostki wykazującej tę cechę | Możliwe składniki temperamentu |
|---|---|---|
| ekstrawersja | Aktywna, asertywna, energiczna, entuzjastycznie nastawiona, otwarta, gadatliwa | Wysoki poziom aktywność; życzliwość; emocjonalność; pozytywna |
| zgodność | Czuła, łatwo przebaczająca, hojna, łaskawa, współczująca, ufająca | Prawdopodobnie silna postawa ku / emocjonalność pozytywna, utrzymywanie samokontroli, |
| Sumienność | Sprawna, zorganizowana, rozważna, niezawodna, odpowiedzialna, dokładna | Utrzymanie samokontroli/ wytrwałość w zadaniu |
| Neurotyczność(brak stabilności emocjonalnej) | Niespokojna, rozczulająca się nad sobą, spięta, łatwa do zranienia, niestabilna, zamartwiająca się | Emocjonalność negatywna, drażliwość |
| otwartość | Artystycznie uzdolniona, o szerokich zainteresowaniach, pomysłowa, wnikliwa, oryginalna | Postawa ku; brak zahamowań |
- chłopcy wykazujący skłonności przestępcze mieli niższe wyniki sumienności i zgodności niż chłopcy bez skłonności przestępczych.
Depresja:
Depresja kliniczna: obniżenie nastroju, który utrzymuje się przez co najmniej 6 miesięcy; ponadto zaburzenia snu, łaknienia, trudności w koncentracji
Statystyki:
- 10% dzieci i 30-40 % nastolatków doświadcza krótkotrwałych stanów depresyjnych
- znaczna część przyznaje się do myśli samobójczych
- 1-2% dzieci i 5-8% młodzieży cierpi na depresję kliniczną, z czego 1/5 prze 18-tym rokiem życia próbowała się zabić
- od 13 roku życia dziewczynki dwa razy częściej popadają w depresję kliniczną/chroniczną (różnica ta utrzymuje się przez cały okres dorosłości)
Czynniki ryzyka:
- czynnik genetyczny: dzieci rodziców chorujących na depresję częściej (w40%) same przechodzą depresję
- stres: kłótnie, choroba, utrata dochodów, strata kogoś bliskiego, separacja rodziców, itp.
- niskie poczucie własnej wartości
Dziewczynki częściej chorują, ponieważ bardziej przeżywają swój smutek, narażone są na więcej sytuacji stresujących
Samobójstwa wśród nastolatkó:
- u dzieci między 10 a 14 rokiem życia przypadki samobójstw są rzadsze niż 1 na 100 tysięcy rocznie
- 24,1% uczniów szkół średnich przyznało się do myśli samobójczych; 19% - przygotowało plan działania, a 8,6% nawet część tego planu zrealizowało
- prawdopodobieństwo dokonania samobójstwa jest 5 razy wyższe u chłopców i prawie 2-ktotnie wyższe wśród białych (20/100 tysięcy rocznie) niż innych grup etnicznych (z wyjątkiem Indian – 26,3/100 tysięcy rocznie)
- próby samobójcze 3 razy częściej podejmowane są przez dziewczyny (wybierają one mniej skuteczne metody)
- czynniki, które mogą mieć wpływ: problemy wychowawcze, podobne przypadki w rodzinie, nadużywanie alkoholu, narkotyków
-Shaffer wyróżnia trzy inne przyczyny: 1) odmienny stan umysłu (bezradność, wściekłość), 2) sytuacje stresujące (odrzucenie, upokorzenie), 3) sprzyjające okoliczności (pistolet, pigułki nasenne w domu).
Przestępczość nieletnich:
jest odmianą zaburzenia zachowania, na które składa się wysoki współczynnik agresji, kłótliwość, tyranizowania, nieposłuszeństwa, drażliwości, grożenia i głośnego zachowania.
Przestępczość odnosi się jedynie do łamania prawa.
USA (1993): 7% młodzieży między 10-17 r. ż została aresztowana; najwyższy procent aresztowań ma miejsce między 15-17 r. ż, i wynosi 10%; 1/3 aresztowań dotyczy morderstw, gwałtów i podpaleń.
4/5 Amerykanów (11-17 lat) przyznaje się do zachowań przestępczych; 1/3 przyznaje się do wagarów, a 1/5do napadów lub kradzieży.
W Nowej Zelandii 93% mężczyzn przyznało się do jakiejkolwiek formy przestępczości przed 18-tym r. ż (Moffitt, 1993)
Łamanie prawa i aresztowania dotyczą raczej chłopców i mężczyzn niż kobiet (stosunek 4:1)
Rodzaje przestępczości:
- zaburzenia zapoczątkowane w dzieciństwie (częste napady złości, przeciwstawianie się rodzicom): niosą ze sobą wysoki poziom agresji i prawdopodobieństwo zachowań przestępczych
- zapoczątkowane w okresie dorastania: są zwykle mniej poważne, stanowią raczej odzwierciedlenie procesów zachodzących w grupie przyjaciół
Skutki zaburzenia:
Nadużywanie alkoholu, narkotyków, wagary, porzucenie szkoły, wczesne niebezpieczne praktyki seksualne,
Przyczyny:
- nie odpowiednia kontrola dorosłych, brak wsparcia emocjonalnego, efekty złego wychowania.
- przynależność i poddawanie się naciskowi grupy, ale raczej dotyczy to nastolatków przejawiających od dzieciństwa takie skłonności (nastolatek, którego zachowanie jest już wypaczone, wybiera sobie tak samo nieprzystosowanych przyjaciół).
Przestępczość dziewcząt:
- dziewczęta częściej dokonują kradzieży w supermarkecie i zażywanie narkotyków
- dziewczęta, u których dojrzewanie płciowe zaczęło się wcześniej lub w terminie, będą bardziej skłonne popełniać czyny karalne, zwłaszcza w szkołach mieszanych (Caspi) <- argument popierający istnienie szkół żeńskich
Praca:
Nastolatki pracujące na część etatu jest coraz częściej spotykana (w Ameryce więcej niż 3/5 uczniów szkół średnich)
Pogląd pesymistyczny:
- im więcej nastolatek pracował, tym więcej stosował używek; więcej agresji okazywał rówieśnikom; częściej kłócił się z rodzicami; mniej spał i jadł, wykonywał mniej ćwiczeń i był mniej zadowolony; mieli gorsze stopnie i byli mniej zaangażowani w zajęcia.
(uczniowie z dobrymi ocenami i chcący kontynuować naukę rzadziej podejmują pracę)// badania korelacyjne – efekt selekcji (Bachman i Schulenberg; badanie na uczniach pracujących po 20 godzin tygodniowo).
Pogląd optymistyczny:
- tylko praca w ciągu tygodnia ma zły wpływ na oceny (Miller, 1995)
- praca, aby dostarczała pozytywów musi być dobra jakościowo
- pozytywne doświadczenia
- rozwijanie poczucia kompetencji i skuteczności
- zdobywanie nowych kwalifikacji
- „kształtowanie charakteru”
- badania Mortimer: jedyne niepożądane zachowanie było spożywanie alkoholu u uczniów pracujących dużo