Rozdział 6: Rozwój społeczny i rozwój osobowości w okresie niemowlęcym

Teoria przywiązania:

• John Bowlby: skłonność do tworzenia więzi międzyludzkich silnych emocjonalnie jest podstawowy składnikiem ludzkiej natury, a jej pierwotną formę można zauważyć już u noworodków.

• Ainsworth pisze że:

-więzi uczuciowe to: stosunkowo długotrwały związek, w którym partner jest ważny ze względu na to, że jest jednostką niepowtarzalną i niezastąpioną; charakterystyczna jest dla nich chęć pozostawania w bliskości partnera.

- przywiązanie to podtyp więzi uczuciowych, w przywiązaniu doznaje się wrażenia bezpieczeństwa i komfortu z powodu obecności drugiej osoby, traktowanej jako „bezpieczna baza”; zatem związek dziecka z dorosłym jest przywiązaniem.

Oba są stanami wewnętrznymi, które obserwujemy poprzez:

• Zachowania przywiązaniowe: wszystkie typy zachowań umożliwiające dziecku lub dorosłemu zdobycie i utrzymanie w bliskości osoby, do której są przywiązani. Są to: uśmiech, kontakt wzrokowy, uśmiech, wołanie, uwieszanie się, płacz.

• Liczba ujawnianych zachowań przywiązaniowych niekoniecznie jest precyzyjnym wyznacznikiem siły przywiązania; to struktura tych zachowań, a nie częstotliwość świadczy o sile i wartości więzi uczuciowych i przywiązania.

Więzi łączące rodziców z dziećmi:

Pierwsze więzi:

• Klaus i Kennell: pierwsze godziny po porodzie to „okres krytyczny” w rozwoju więzi matka- dziecko, brak kontaktu w tym czasie indukuje podwyższone ryzyko kłopotów wychowawczych w przyszłości.

• Bee pisze, że ich hipoteza była błędna; ten kontakt nie jest wystarczający ani niezbędny do powstania silnej, długotrwałej więzi (Myers).

• Dla większości matek ten bezpośredni czy wydłużony kontakt nie jest czynnikiem warunkującym wykształcenie długotrwałej, silnej więzi.

• Różnice widoczne są jedynie u matek, które rodzą po raz pierwszy, żyją w ubóstwie lub są bardzo młode. Wtedy wydłużenie bezpośredniego kontaktu z dzieckiem w pierwszych dniach obniża prawdopodobieństwa późniejszego maltretowania czy zaniedbania go.

Rozwój synchronii:

• Synchronia to wzajemna stymulacja rozwoju przez rodziców i dziecko, sprzyja powstawaniu więzi.

• To nauka „kroku tanecznego”.

• Większość dorosłych podobnie reaguje na dzieci, zachowują się, jakby chcieli nawiązać z nim kontakt, uśmiechają się, unoszą brwi.

• Badania H. i M. Papousków: u Chinek, Amerykanek, Niemek występuje tendencja do modulacji wznoszącej, by zaznaczyć, że kolej na reakcję dziecka; opadającej, by uspokoić dziecko.

Więź pomiędzy ojcem a dzieckiem:

• Więź ojca (jak i matki) zależy nie od kontaktu bezpośrednio po porodzie, ale od wzajemnego rozwoju.

• Ojcowie posiadają podobny repertuar zachowań jak matki w pierwszych tygodniach życia dziecka (Parke, Tinsley).

• Specjalizacja ról: ojciec więcej czasu spędza na zabawie z dzieckiem, matki - rutynowe czynności związane z opieką.

Przywiązanie dziecka do rodziców

Fazy rozwoju przywiązania dziecka do rodziców wg Bowlby'ego (1969):

• Faza 1. Niesprecyzowane ustosunkowanie i sygnalizacja

- wg Bowlby'ego dziecko jest wyposażone we wzory zachowań, które ustosunkowują je wobec innych, sygnalizują potrzeby.

- M. Ainsworth określa ja jako zachowania „wywołujące bliskość”- zmniejszające dystans między ludźmi; u noworodka są to: płacz, nawiązywanie kontaktu wzrokowego, kurczowe chwytanie się, tulenie się, wyciszenie na zabiegi opiekuna.

- Ainsworth: w tej fazie gesty przywiązania nie są skierowane do konkretnej osoby, ale są wysyłane w eter (brak jeszcze przywiązania).

- w tej fazie tworzą się dopiero korzenie przywiązania: dziecko buduje oczekiwania, schematy, zdolność odróżnienia rodziców od innych ludzi.

• Faza 2. Skupienie na jednej lub większej liczbie osób

- ok. 3-ciego miesiąca dziecko zawęża pole działania gestów przywiązania (częstsze uśmiechanie się do osób, które się nim zajmują niż do obcych).

- przywiązanie nie jest jeszcze kompletne, brak wybrania „bezpiecznej bazy”.

- nie wykazywanie strachu przed obcymi, zaniepokojenia oddzieleniem od rodziców.

• Faza 3 Zachowanie oparte na bezpiecznej bazie

- ok 6-stego miesiąca powstaje u dziecka szczere przywiązanie.

- dzieci zaczynają się poruszać - umiejętność zbliżania się do osoby.

- ich zachowania przywiązaniowe zmieniają się z „wywołujących bliskość” na zachowania „poszukiwania bliskości”.

- 8 miesiąc: całkowite wykształcenie przywiązania, wykształcenie odniesień społecznych, najważniejsza osoba stanowi bezpieczną bazę.

- w 10-tym miesiącu następuje kierowanie własnym zachowaniem na podstawie rozróżniania wyrazów twarzy, np. zanim coś zacznie robić, patrzy na miny rodziców.

- lęk przed obcymi, brak zgody na separację

Badania Tronicki: niemowlęta Pigmejów Efe jako „bezpieczną bazę” traktują wszystkich dorosłych i starsze dzieci (opieka nad dziećmi sprawowana jest tam wspólnie, różne kobiety zajmują się nie tylko swoim dzieckiem) Od 6-ego m-ca dziecko zabiega jednak o kontakt z matką, chociaż sposób sprawowania opieki nie zmienia się. Nawet w skrajnie uspołecznionym systemie występują ślady centralnego przywiązania, jednak nie jest ono dominujące.

Inge Bretherton: zachowania przywiązaniowe nie są czysto instynktowne, lecz zgodne z zaleceniem kulturowym.

Komplikacje w tworzeniu się więzi:

- ofiarami zaniedbania, fizycznego znęcania się i wykorzystywania seksualnego są głównie dzieci w wieku 7 lat.

- dzieci niewidome rzadziej się uśmiechają.

- wcześniaki w pierwszych tygodniach/miesiącach słabiej reagują na bodźce.

- wyższy współczynnik nadużyć dotyczy dzieci urodzonych przed czasem niż w terminie i jest wyższy w rodzinach, w których dziecko chorowało w pierwszych miesiącach życia.

- brak u rodziców umiejętności przywiązujących z powodu tego, że byli maltretowani w dzieciństwie (osoby wykorzystujące swoje dzieci, były wykorzystywane w dzieciństwie - „międzypokoleniowy przekaz”), depresja matek (dzieci nie tworzą przez to przywiązania do matek).

- większe prawdopodobieństwo przemocy, gdy jedno z rodziców jest alkoholikiem, w rodzinach wielodzietnych, w rodzinach z jednym rodzicem, żyjących w ubóstwie i ograniczonej przestrzeni życiowej.

- trudności można przezwyciężyć dzięki wsparciu emocjonalnemu, wzajemnemu bądź z zewnątrz.

Lęk przed obcymi i protest przeciw oddzieleniu od rodziców

• Przed 5-tym i 6-tym miesiącem rzadko spotyka się oznaki rozpaczy; nasilenie ma miejsce między 12-16 miesiącem, a w połowie 2-go roku życia - lękliwość zanika.

• Lęk przed obcymi pierwszy, później lęk przed separacją.

• Duże zróżnicowanie intensywności reakcji lękowych dzieci; różnice możliwe na skutek różnic w temperamencie dziecka, podwyższona lękliwość w reakcji na stres/wstrząs (np. przeprowadzka).

Przywiązania do matki i ojca

• 7-8 miesiąc: dziecko wybierze ojca lub matkę zamiast obcego.

• 8-24 miesiąc: wybierze raczej matkę.

• Siła przywiązania dziecka do ojca wprost proporcjonalna do czasu, jaki ojciec spędził opiekując się nim (Ross).

• Brak dowodów na to, że gdy ojciec zajmuje się dzieckiem „na pełen etat”, wybierze ono jego, a nie matkę.

Zróżnicowanie jakości dziecięcego przywiązania:

• Bowlby: tworzenie przez dzieci różnych wewnętrznych modeli operacyjnych związków z rodzicami i innymi osobami.

• Elementy modelu: przekonanie dziecka (lub jego brak) o dostępności i niezawodności obiektu przywiązania, oczekiwania co do odtrącenia lub siły uczucia, poczucie pewności, że dana osoba jest „bezpieczną bazą” dla dalszych poszukiwań.

• Tworzenie wewnętrznego modelu operacyjnego: początek pod koniec 1szego roku życia, przez 4-5 lat dopracowywanie, 5 lat - dziecko posiada wyraźny wewnętrzny model opiekuna, model siebie, model związków.

• Wykształcenie modeli podstawą kształtowania i objaśniania doświadczeń, wpływ na koncentrację i pamięć.

• Łatwiejsze zapamiętywanie danych zgodnych z modelem.

• Wpływ modeli na zachowanie: powielanie przez dzieci w nowych związkach tego samego wzorca - asymilacja (Piaget).

• A. Sroufe: odmowa zaproponowanej zabawy- jedno dziecko będzie się dąsać, inne zaś podejdzie z ofertą do następnego dziecka różne doświadczenia odmowy, każde z nich dostaje potwierdzenie dla zupełnie różnych wewnętrznych modeli.

Przywiązanie bezpieczne i pozabezpieczne

Ainsworth wyróżniła przywiązanie bezpieczne i dwa rodzaje przywiązań pozabezpieczanych, które oceniła za pomocą procedury „nieznanej sytuacji”.

Przebieg:

- badanie w laboratorium dziecka w wieku 12-18 miesięcy.

- najpierw przybywa w pomieszczeniu tylko z matką, później z matką i obcym, dalej tylko z obcym, potem samo, wraca matka, znowu chwilę samo, znowu z obcym, na koniec wraca matka.

- klasyfikacja reakcji do 3 typów: przywiązanie bezpieczne, pozabezpieczne/unikania, pozabezpieczne/ ambiwalencji (zwane odpornością).

- Mary Main wyróżnia jeszcze przywiązanie pozabezpieczne//dezorganizacji/dezorientacji.

Najczęściej spotykanym wzorcem jest przywiązanie bezpieczne.

Pierwsze przywiązanie: najbardziej znaczący czynnik w tworzeniu przez dziecko modelu operacyjnego.

Stabilność klasyfikacji przywiązania

• Poczucie bezpieczeństwa dziecka może zmieniać się z biegiem czasu, na skutek silnego wstrząsu.

• Bowlby: pierwsze 2-3 lata- wzorzec zachowań przywiązaniowych właściwy dla określonego związku (prawie 30% maluchów jest bezpiecznie przywiązanych do jednego rodzica i pozabezpieczanie do drugiego).

• Przeobrażenie związku- zmiana bezpieczeństwa przywiązania.

• Bowlby: w wieku 4-5 lat wewnętrzny model operacyjny przechodzi na własność dziecka -uogólnianie go na wszystkie nowe znajomości.

• Podsumowując: możliwa poprawa pozabezpiecznego lub strata bezpiecznego przywiązania przez dziecko, najczęściej jednak zachowanie ciągłości.

• Wnioski IJzendoorna: analiza 32 badań na 8 krajach - najpopularniejsze jest przywiązanie bezpieczne, z obu typów przywiązań pozabezpieczanych popularniejsza jest struktura unikania (oprócz Japonii i Izraela).

Źródła przywiązania bezpiecznego i pozabezpiecznego:

• Przywiązanie pozabezpieczne częstsze w rodzinach żyjących w ubóstwie, u matek z głęboką depresją.

• Podstawowy czynnik bezpiecznego przywiązania: akceptacja i gotowość rodziców na reagowanie na sygnały dziecka.

• Badania: Dymphn van den Boom (1994): matki z nizin społecznych po kursie instruującym reagowania na dziecko reagowały lepiej niż matki bez kursu, a ich dzieci wykształcały bezpieczne przywiązania (wyniki utrzymywały się do 0,5 roku).

• Niższy poziom reagowania jest przyczyną przywiązań pozabezpiecznych. Struktura dezorganizacji i dezorientacji pojawia się, gdy dziecko było obiektem nadużyć w rodzinach, lub gdy u rodziców występują nierozwiązane konflikty, wynikające z urazów w dzieciństwie. Struktura ambiwalentna - gdy dostęp dziecka do matki nie jest ciągły lub jest pozorny (przyczyną jest depresja matki). Struktura charakteryzująca się unikaniem - gdy matka odrzuca dziecko lub wycofuje się z kontaktu z nim, a także gdy zbyt intensywnie stymuluje dziecko.

Długotrwałe konsekwencje przywiązania bezpiecznego i pozabezpiecznego:

• Dzieci bezpiecznie przywiązane do matek są później bardziej towarzyskie, bardziej pozytywnie nastawione do przyjaciół i rodzeństwa, mniej kurczowo trzymają się i są mniej zależne od nauczycieli, są mniej agresywne i kłótliwe, bardziej empatyczne, bardziej dojrzałe emocjonalnie w stosunku do szkoły i nie tylko. W okresie dojrzewania posiadają więcej umiejętności społecznych, nawiązują silniejsze przyjaźnie, częściej są brani za przywódców, mają wyższe poczucie własnej wartości.

• Dzieci z przywiązaniem pozabezpiecznym, zwłaszcza ze struktura unikania, nawiązują słabsze przyjaźnie w wieku młodzieńczym, są szybciej aktywne seksualnie, ale częściej przytrafiają im się niebezpieczne przygody z tym związane.

• Badanie podłużne Sroufe'a: obserwacja dzieci od dzieciństwa do wczesnego dojrzewania, wnioski z obserwacji na obozie dzieci w wieku 11 lat: dzieci z bezpiecznym przywiązaniem w dzieciństwie postrzegane jako pewniejsze siebie i posiadające więcej umiejętności społecznych, łatwiej stosowały się do próśb opiekunów, okazywały więcej pozytywnych emocji, miały większe poczucie własnych zdolności zdobywania celów (zwanej przez Sroufe'a sprawstwem). Dzieci z pozabezpiecznym przywiązaniem: izolacja od grupy, agresja, bierność lub nadmierna aktywność, dziwaczny sposób bycia.

• Odczuwamy długoterminowe potencjalne skutki rodzaju przywiązania lub wewnętrznych operacyjnych modeli konstruowanych w pierwszym roku życia.

• Badanie Elizabeth Anisfeld: przywiązanie bezpieczne zauważono u 87% dzieci noszonych w nosidełkach przez 13 miesięcy niż pośród dzieci, których matki otrzymały foteliki (37% bezpiecznego przywiązania).

Rozwój poczucia własnego ja

• Freud i Piaget: przychodzimy na świat bez poczucia własnej odrębności.

• Freud: podkreślanie symbiotycznego związku dziecka z matką (oboje jednoczą się w jedno ciało).

• Piaget: nacisk na podstawowe pojęcie przedmiotu i jego stałości jako prekursora stałości własnego „ja”- postrzegania siebie jako stabilnej, trwającej jednostki.

„Ja” subiektywne i „Ja” obiektywne - Podział wg M. Lewisa

• „Ja” subiektywne zwane egzystencjalnym:

- pierwsze zadanie dziecka: odkrycie, że jest oddzielone od innych i trwa w przestrzeni i czasie.

- 2-3 miesiąc: pojmowanie różnic między sobą, a resztą świata

- 8-12 miesiąc: pełne zrozumienie stałości przedmiotu - powstaje ja subiektywne (mama i tata istnieją nawet, gdy znikną z oczu).

• „Ja” obiektywne zwane kategorialnym:

- zrozumienie przez dziecko, że także jest przedmiotem i posiada pewne właściwości i przymioty (np. płeć, imię, cechy: np. niezdarność).

- doświadczenie z lustrem: umieszczenie dziecka przed lustrem; 9-12 miesięczne dziecko robi miny, próbuje bawić się z odbiciem; umieszczenie kropki na nosie: 9-12 miesięczne dzieci nie dotykają swojego nosa, 21 miesięczne - ¾ dzieci osiągnęło poziom autorozpoznawania.

- dzieci wykazują władczy stosunek do zabawek.

Przywiązanie dorosłych

Badania Main nad przywiązaniem dorosłych do swoich rodziców:

- badani wybierają pięć przymiotników dla każdego z rodziców, na tej podstawie klasyfikuje się przywiązanie do takich kategorii: 1) bezpieczny/autonomiczny/wyważony, 2) oddalony lub obojętny - jednostka idealizuje swoich rodziców, 3) zaabsorbowany lub uwikłany.

- dzieci dorosłych z bezpiecznym modelem przywiązania do własnych rodziców najprawdopodobniej będą wykazywać podobne przywiązanie; dzieci rodziców z modelem oddalenia będą wykazywały strukturę unikania; a dorośli prezentujący rodzaj zaabsorbowany, będą mieć dzieci o stosunku ambiwalentnym (3/4 dzieci podlega temu schematowi).

Crowell i Feldman: efekty wewnętrznego modelu matki wpływa na jej rzeczywiste zachowanie oraz na znaczenie przypisywane zachowaniu dziecka.

Pojawienie się zdolności wyrażana emocji:

- po urodzeniu: wyrażanie twarzą zainteresowania, bólu, obrzydzenia potem zadowolenia.

- po 2-3 miesiącach wyrażanie złości i smutku.

- 6-7 miesiąc: wyrażanie mimiką lęku.

- świadome wyrażenia emocjonalne (zakłopotanie, duma, wstyd) nie prędzej niż na początku 2 lat.

Pierwsze samopisy:

- dwulatki potrafią określić swoją płeć.

- 3-latki: wybór na towarzysza zabawy osób tej samej płci, większa towarzyskość względem nich.

- tworzenie wewnętrznego operacyjnego modelu „Ja” i wewnętrznego modelu związku.

- budowanie wewnętrznego schemat „ja” - wyposażanie go w cechy i zdolności.

Różnice indywidualne: temperament i osobowość:

- osobowość: różnice w sposobie w jaki dorośli i dzieci radzą sobie w działaniu z innymi ludźmi i przedmiotami.

- temperament: kontekst, z którego rozwija się późniejsza osobowość; pierwotne wzorce.

- temperament a osobowość, tak jak genotyp a fenotyp.

Wymiary temperamentu

- Thomas i Chess (1977) są autorami jednej z teorii na temat temperamentu, w której zawarli 9 dymensji: poziom aktywności, rytmiczność, zbliżanie/wycofanie, adaptacyjność do nowego doświadczenia, intensywność reakcji, jakość nastroju, podatność na zakłócenia i wytrwałość; i sklasyfikowali je w 3 grupy.

- Buss i Plomin: proponowali 3 podstawowe wymiary temperamentu: poziom aktywności, emocjonalność, umiejętności społeczne

Żaden z modeli się nie przyjął: trudność z ustaleniem wymiarów temperamentu. Najczęściej przewijające się to: poziom aktywności, zbliżenie/emocjonalność pozytywna, wycofanie, emocjonalność negatywna, stabilność/ samokontrola w sytuacji zadaniowej.

- wycofanie jest uważane za prekursora nieśmiałości.

Dziedziczenie temperamentu:

- cechy temperamentu są wrodzone i opisane w genach, badania: Goldsmith, Buss, Lemury, Rose.

- Kagan: różnice w poziomie zahamowań oparte na różnicach w stopniu pobudliwości części mózgu odpowiedzialnych za niepewność (jądro migdałowate, podwzgórze); nie dziedziczymy nieśmiałości, ale tendencję do szczególnych reakcji mózgu.

Stałość temperamentu mimo upływu czasu:

- wiele oznak jego stabilności na przestrzeni czasu

Temperament a otoczenie:

Czynniki wzmacniające podstawowe struktury temperamentu:

- selekcjonowanie doświadczeń (odnajdywanie niszy - S. Scarr; np. dzieci mniej towarzyskie wolą puzzle).

- temperament może wpływać na interpretację doświadczenia.

- tendencja rodziców (i innych osób), by inaczej odnosić się do dzieci z różną budową wewnętrzną (np. do dziecka towarzyskiego uśmiechają się częściej). Buss i Plomin: dzieci z przeciętnym wymiarem temperamentu przystosowują się do otoczenia, do dzieci ze skrajnymi wartościami dostosować musi się otoczenie.

- Gunnar: rodzice potrafią złagodzić skrajne formy dziecięcego temperamentu. Przywiązanie bezpieczne posiada moc modyfikowania reakcji fizjologicznych.

Dziedziczenie wzorców osobowościowych: bliźnięta jednojajowe są do siebie bardziej podobne niż dwujajowe, nawet jeśli nie wychowywały się razem. Podobieństwo to obejmuje wymiar emocjonalności, poczucie potencjału społecznego, poczucie pomyślności czy sympatia dla tradycyjnych wartości, lojalność wobec autorytetów, a nawet podobieństwo w guście (dobór strojów, fryzura), gestykulacji, szybkości i sposobie mówienia, ulubionych dowcipów czy hobby.

Poza obrębem rodziny: znaczenie ośrodków opieki dziennej:

Trudność w odpowiedzi na pytanie, jaki jest wpływ takich ośrodków na niemowlęta i dzieci (bo np. różne warianty opieki, różny czas przebywania w nich dzieci, itd. - ciężko porównywać).

Kto opiekuje się dziećmi?

Sposób zorganizowania opieki dzieciom do lat 5 w USA (1991):

- ojciec 20%; przez osobę obcą domu rodzinnym 17,9%, ośrodki opieki rodzinnej 15,8%, przez krewnego 13,1%, przez innego krewnego 10,2%, matki opiekujące się dzieckiem w pracy 8,7%,żłobki lub przedszkola 7,3%, przez osobę obcą 5,4%.

Wpływ na rozwój poznawczy:

- zwykłe przedszkola oferują najintensywniejszy rozwój poznawczy.

- Campbell, Ramey: znaczna i trwała poprawa IQ u dzieci z ubogich rodzin, które przebywają w otoczeniu z urozmaiconą opiekę; identyczna sytuacja u dzieci z klasy średniej.

- A. Clarke-Stewart: im bogatsze doświadczenia z ośrodka opieki dziennej tym lepsze wyniki poznawcze w przyszłości, bez względu na status ekonomiczny.

- Baydar: skromniejszy zasób słów u białych dzieci(3 i 4-leynich), które przed 1-szym rokiem życia przebywały w dziennych ośrodkach opieki; taka opieka po 1-szym roku życia nie dała negatywnych skutków.

- Caughy, DiPietro, Strobino: u dzieci ubogich(5 i 6-latków) przebywających w ośrodku opieki dziennej przed 1-szym rokiem życia zaobserwowano lepsze wyniki w czytaniu i matematyce na początku szkoły; dzieci z rodzin klasy średniej, które miały taką opiekę były później słabsze próba wyjaśnienia: gdy otoczenie jest bardziej stymulujące niż dom zaobserwujemy korzystne poznawcze efekty przebywania w nim, gdy na odwrót - negatywne skutki.

Wpływ na osobowość

- przebywanie poza domem (w instytucjach opieki dziennej): dzieci bardziej towarzyskie, bardziej lubiane, z lepszymi stosunkami z rówieśnikami niż dzieci wychowujące głównie w domu.

- ale u niektórych: podwyższony stopień agresji, mniejsze posłuszeństwo wobec rodziców i nauczycieli.

- J. Bates, badania (1994): przedszkolaki spędzające dużo czasu w ośr. opieki dziennej były bardziej agresywne i mniej lubiane niż rówieśnicy przebywający w takich ośrodkach krócej lub wcale.

- T. Field (1991): korzystne efekty dla umiejętności społecznych dziecka jedynie, gdy przebywa w ośrodku o wysokiej jakości.

- A. Clarke- Stewart (1994): o poziomie agresji u dziecka decyduje fakt, czy spędza ono czas w dobrze zorganizowanym, czy zagmatwanym, niestymulującym otoczeniu.

- J. Belsy [b. pesymistyczny pogląd]: ślady nieprzystosowania społecznego dzieci uczęszczających do dziennych ośrodków opieki mogą odzwierciedlać bardziej podstawowe trudności, np. kłopoty z przywiązaniem.

Wpływ na przywiązanie do rodziców:

- uczęszczanie do ośr. opieki dziennej po 12-tym miesiącu życia nie wpływa na utratę bezpieczeństwa przywiązania do rodziców, ale nie wiadomo, czy jest tak samo przed 1-szym rokiem.

- Belsky: ryzyko pozabezpiecznego przywiązania, gdy dziecko zostaje oddane do ośr. opieki dziennej przed 1-szym rokiem życia.

- Lamb: pozabezpieczne przywiązanie u 35% dzieci, które były oddawane przynajmniej na 5 godz./tydzień; u dzieci przebywających ciągle z matką - 29% takich przywiązań. Ryzyko pozabezpiecznego przywiązani nie rośnie proporcjonalnie do ilości godzin pracy matki.

- Próba interpretacji różnicy: A. Sroufe - przeświadczenie dziecka o dostępności opieki rodziców i ich dostrojeniu do niego wspomaga bezpieczeństwo przywiązania; przebywanie dziecka w ośr. opieki dziennej może to zakłócać.

- inni badacze nie wierzą w istnienie problemu; na razie nie znamy związku pomiędzy pozarodzinną opieką a bezpieczeństwem przywiązaniem.

- Podsumowując: opieka pozarodzinna dobrej jakości daje skutki pozytywne, a w najgorszym razie neutralne, a niespójna i słabej jakości może być szkodliwa dla dziecka.

---