1. Wartości w ujęciu nauk społecznych - przegląd definicji

Żyjemy w czasach ogromnych zmian społecznych, w których jednostka ludzka czuje się zagubiona, choć podejmuje próby określenia jakiegoś ładu i porządku w samym sobie, jak i w otaczającym środowisku. Te przemiany cywilizacyjne wymuszają na nas nowe spojrzenie na człowieka i świat wartości. Dlatego właśnie, ta problematyka stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych takich jak: etyka, filozofia, socjologia, psychologia społeczna czy antropologia.

Ogólna definicja wartości wyrażana jest w słowach: „(…) wartość podstawowa, kategoria aksjologii, oznacza wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń” (U. Schrade,1992, s. 50).

W naukach społecznych pojęcie wartości otwiera pole różnorodnych analiz, a samo w sobie jest warte gruntownego poznania. Natomiast nauki pedagogiczne, które zajmują się celami wychowania i sposobami ich realizacji odwołują się w naturalny sposób do problematyki związanej z wartościami. Z kolei nauki filozoficzne przyjmują teorię względności, która głosi, że wszystkie wartości są względne lub - inaczej mówiąc - każda wartość może być dodatnia lub ujemna, w zależności od tego, jaki przyjmiemy punkt odniesienia.

Widzimy, zatem, że w różnych dziedzinach nauki sens terminu wartości staje się coraz większy. Jednak im częściej jest ono stosowane, tym bardziej jego znaczenie różni się i rozmywa. Wartości należą do pojęć wieloznacznych i jak dotąd nikt jeszcze nie potrafił w sposób precyzyjny określić ich kryteriów, które pozwalałyby na ich porównywanie i odróżnianie.

1. Wartości w ujęciu nauk filozoficznych

Niełatwo jest rozstrzygać, czym są wartości, słowo to może przybierać różne znaczenia zarówno w rozprawach naukowych jak i w języku potocznym. W dodatku różne dyscypliny naukowe w zupełnie odmienny sposób definiują to pojęcie. Nawet w tej samej dyscyplinie można wyróżnić ogromną rozmaitość znaczeń.

Wartość nie jest pojęciem jednoznacznym. Istnieje bogactwo definicji wartości. Jak stwierdza Jadwiga Puzynina, w języku polskim pojęcie wartości pojawiło się w drugiej połowie XVIII w. Oznaczało wówczas bycie cenionym (za: M. Szymański, 1998, s.14).

W Leksykonie PWN znajdujemy określenie wartości w aspekcie filozoficznym, jako „wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich” (s. 1256).

Zdefiniowanie wartości nie jest rzeczą prostą. Według Władysława Tatarkiewicza „Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To, co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem”( J. Głuszyński, 1985, s. 105).

Można też utożsamiać wartości z aspiracjami, rozumiejąc je jako ,, jakieś ważne dobra (...) bardziej od innych warte tego, by je w życiu osiągnąć” (L. Dyczewski, 1995, s. 104).

Filozof Józef Maria Bocheński uważa, że "To, dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością"(1992, s. 135).

,,Wartości można też rozumieć jako duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych kierujące postawami oraz zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi” (J. Mariański, W. Zdaniewicz, 1991, s. 14).

Według Antoniego B. Stępnia, polskiego filozofa, wartością jest ,,to, co jest cenne lub dzięki czemu coś jest cenne”(http://www.kns.gower.pl).

Beata Sulewska powołując się na słowa ks. Józefa Tischnera ujmuje wartość w filozofii, jako zjawisko autonomiczne, które polega na tym, iż różne idee lub przedmioty zawsze niosą za sobą pewne wartości, które wpływają na człowieka bez w względu na to, jaki jest jego stosunek, może on jedynie zaakceptować je lub odrzucić (Edukacja, s. 11).

W codziennym życiu, w różnorodnej działalności, w naszym zachowaniu się wielokrotnie, choć czasem bezwiednie, odwołujemy się do wartości. Uznajemy rzeczy jedne i odrzucamy inne, właśnie ze względu na ich taką a nie inną wartość. Wartości w gruncie rzeczy nadają kształt życiu człowieka, a jego egzystencji głębszy sens.

Zawiły charakter pojęcia „wartość” rozstrzygają nie tylko nauki filozoficzne, które obejmują filozofów, etyków, aksjologów, ale także nauki antropologiczne reprezentowane przez socjologów, psychologów a także pedagogów.

2. Wartości w ujęciu nauk socjologicznych

Ujęcia socjologiczne charakteryzują wartości, jako przedmioty i przekonania, determinujące względnie podobne przeżycia i działania jednostek, przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej, określające pożądane sądy i zachowania członków grupy, przekonania pojedynczych jednostek lub przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej, określające godne pożądania cechy poszczególnych grup społecznych lub społeczeństwa, jako całości.

Pierwszymi socjologami, którzy odwoływali się do problematyki wartości byli Florian Znaniecki i W. Thomas. Rozumieli oni wartość społeczną, jako „każdy fakt posiadający treść empiryczną dostępną członkom grupy społecznej i znaczenie, ze względu, na które jest on lub może stać się przedmiotem działania”(za: F. Kozaczuk, 1994, s. 12).

Najszerzej stosowane określenie wartości w socjologii wprowadził C. Kluckhohn, który twierdził, że „Wartość jest sprecyzowaną lub dająca się wywnioskować koncepcją tego, co godne pożądania, charakterystyczne dla jednostki lub grupy i wywierające wpływ na wybór spośród dostępnych sposobów, środków i celów działania”(za: R. Skrzypniak, 2000, s.33).

Z kolei socjolog Henryk Świda (1977) napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację"; "przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację" ( s. 16-33).

Maria Gołaszewska zwraca uwagę na społeczny charakter wartości. „Jednym z mechanizmów adaptacji człowieka do życia społecznego - stwierdza w swoim opracowaniu „Sposób istnienia wartości” - jest internalizacja (wartości i przekonań), ma ona także ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości. Dzięki temu, bowiem człowiek wzbogaca swoje życie o takie wartości, których sam nigdy by nie odkrył, ani nie stworzył” (za: B. Suchodolski, 1995).

Natomiast podejście J. Szczepańskiego, według którego wartość to „(…) dowolny przedmiot materialny lub ideowy, idee lub instytucje, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany w stosunku, do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawy szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają, jako przymus” (za: Kozaczuk F., 1994, s. 12).

S. Jałowiecki uważa, że wartości występują, jako spełnione normy, które mają gwarantować interes poszczególnych grup lub całego społeczeństwa, oraz jako obiekty budzące zainteresowanie ze strony poszczególnych jednostek. Zgodnie z poglądem autora wartości normy mają charakter obiektywny niezależnie od jednostki, zostały narzucone przez społeczeństwo lub grupę społeczną (za: Kokiel A., s.216).

Wybitnym przedstawicielem socjologizmu był Emile Durkheim, dla którego główną sprawą było teoretyczne i praktyczne określenie relacji pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Określił on wartości, jako fakty, które wywierają wpływ, a nawet przymus na poszczególnych członków grupy, a w konsekwencji stają się bronią, która posługuje się całe społeczeństwo w celu ograniczenia działań jednostki ( Skrzypniak R., 2000).

F. Kozaczuk słusznie napisał, że „…wartościami dla socjologa są pewne reguły zewnętrzne, których respektowanie sprawia, że jednostka przyjmuje określoną postawę zabezpieczającą konformizm jej społecznego funkcjonowania” (s.12).

Podsumowując możemy stwierdzić, że socjologiczne ujęcie wartości to najczęściej to, co kojarzy się z emocjami, zwłaszcza pozytywnymi, to co motywuje człowieka do realizacji swoich pragnień, to co jest ważne i odgrywa istotną rolę w życiu jednostki. To również przedmioty posiadające empiryczną treść, która dostępna jest dla członków grupy społecznej, który równocześnie może być obiektem działania( za: Sulewska B., ). Zatem jak łatwo zauważyć socjologowie poruszając problematykę wartości często odwołują się do terminów i pojęć z psychologii.

3. Wartości w ujęciu nauk psychologicznych

Psychologowie, gdy mówią o wartościach, mają na myśli sam proces wartościowania, urzeczywistnianie wartości, a także przypisywanie osobom, rzeczom i zdarzeniom poziomu integracji z wartościami.

A. H. Maslow w swej koncepcji stwierdził, iż wartości wynikają z ludzkiej natury. O ich istnieniu świadczą indywidualne potencjalności i predyspozycje jednostki, które mogą się rozwijać w kontakcie z kulturą. Wyrazem naturalnego systemu wartości są wybory, których dokonuje człowiek. Są one wynikiem aktualnych potrzeb jednostki, poprzednich doświadczeń jak również postrzeganej przez jednostkę wartości obiektu. Wynika stąd, iż wartości determinowane są potrzebami podstawowymi człowieka, dopiero po ich zaspokojeniu pojawiają się potrzeby samorealizacji, poznawcze i estetyczne (za: P. Oleś,1989, s. 34).

Antoni Rumiński prezentuje następujący sposób rozumienia wartości, które są według niego „ … świadomym wyobrażeniem tego, co jest godne pożądania, na zdobyciu, czego człowiekowi najbardziej zależy ze względu na zaspokojenie jego potrzeb” (Z. Sareło (red.), 1996, s.122) . Według innego psychologa N. Sillamy w jego „Słowniku Psychologii” czytamy, że wartościami są głównie „zainteresowania, jakim obdarza się dany przedmiot” lub szacunek, jakim się darzy jakąś osobę” .Wartość w tym rozumieniu stanowi podstawę ludzkich dążeń a także, jakość bądź własność stanowiącą o użyteczności.

Według S. Ossowskiego „wartościami są wyobrażenia przedmiotów lub stanów rzeczy odbierane przez podmioty jako wartości dodatnie lub ujemne, a stanowiące czynnik bezpośrednio motywujący nasze postępowanie” (Sulewska B., …).

Natomiast Augustyn Bańka uważa, że „wartości są to bliskie i dalekie cele transsytuacyjne, wyrażające zainteresowania jednostek, grup lub całych społeczności ludzkich w odniesieniu do charakterystycznych dla nich motywów działania. Wartości są ważnymi wskazówkami działania, przesądzającymi o skłonności do takiego a nie innego wyboru” (2002r, s. 225).

Maria Tyszkowa ujmuje wartości, jako to, co z jednej strony jest „ważne dla istnienia, aktywności i rozwoju człowieka w różnych okresach jego życia” natomiast z drugiej to „wyobrażenia i przekonania jednostki o tym co jest ważne, godne pożądania lub osiągnięcia, co ma znaczenie dla jej życia aktywności i rozwoju (1984, s.26).

Psycholog W. Szewczuk w definicji wartości położył nacisk na interakcje zachodzące między pomiotem a przedmiotem, mówi zatem, że „wartości wchodzą w skłąd światopoglądu człowieka i stanowią istotny element regulacji zachowania”. Za K. Grzegorczykiem powiemy, że „wartość jest to wyrażone przez jednostkę przeżycie psychiczne, związane przez nią z zajściem w rzeczywistości stanu nagrody. Inaczej ujmując, jest to wyobrażone przeżycie pozytywne, związane z zajęciem w rzeczywistości określonego stanu rzeczy” (za: Skrzypniak R., s. 34).

Według S. H. Schwartza i W. Bilsky'ego „wartości są pojęciami lub przekonaniami, o pożądanych stanach docelowych lub zachowaniach, które wykraczają poza specyficzne sytuacje, kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń oraz są uporządkowane według względnej ważności” (za: B. Wojciszke,2002, s. 8).

Zadaniem psychologii jest więc przede wszystkim przypominanie człowiekowi o jego niezbywalnym zobowiązaniu wobec wartości. Przypomina mu, że nigdy nie osiągnie on dojrzałości, jeśli nie zwróci uwagi na te zagadnienia. Człowiek potrzebuje wartości. A psychologia, przypominając mu o tym obowiązku, przypomina mu też, że jest to problem bardzo osobisty, którego nie można rozwiązać w grupie: jest to wybór, jakiego może dokonać tylko jednostka, w konfrontacji z innymi, ale nie poprzez zdanie się na innych czy naśladowanie sąsiada. To właśnie w wyborze wartości czy źródła wartości człowiek objawia swoją istotę i zdaje sobie sprawę z tego, że jest bytem wolnym i odpowiedzialnym, powołanym do dokonywania wyboru pomiędzy sensem a bezsensem.

4. Klasyfikacja systemu wartości.

Próby klasyfikacji wartości podejmowało już wielu naukowców i powstało wiele różnorodnych klasyfikacji. Pokrótce należałoby przyjrzeć się niektórym z nich, aby zrozumieć doniosłość wartości. System i hierarchia wartości cechują każdą kulturę. Są one uzależnione od przeszłości historycznej, tradycji narodowych tworzących daną kulturę, będących spuścizną minionych pokoleń, warunków społeczno-ekonomicznych, stosunków międzyludzkich i własnościowych, systemu sprawowania władzy.

Platon jako pierwszy podjął się zadania uporządkowania wartości rozumianych jako idee. Według niego najwyższą triadą wartości było: prawda, piękno i dobro. Ta bardzo prosta hierarchia , chociaż nie podawała jakie miejsca zajmują w niej inne wartości, była prototypem i podbudową dla innych bardziej rozbudowanych klasyfikacji.

Klasyfikacja wartości pod względem jakościowym zmierza do uszeregowania ich w grupie wartości: po pierwsze egzystencjalnych, których realizacja decyduje o istnieniu człowieka, o jego bezpieczeństwie; po drugie nie egzystencjalnych, których spełnienie decyduje o specyficznym bytowaniu człowieka w świecie i po trzecie ornamentalnych czyli niosących z sobą przyjemne odczucia (J.Lipiec ,1991, s.32).

R. Ingarden napisał: ,,o wartościach nie można sensownie mówić, nie godząc się, że do ich istoty należy, iż jedne są ,,wyższe”, a inne ,,niższe”, w następstwie zaś tego, że jedne są bardziej godne tego, żeby je realizować, a inne mniej” (za: K. Denek, s. 50). Według niego na wierzchołku piramidy wartości znajduje się Actus Purus czyli Absolut.

Według S.Ossowskiego - wartości można podzielić na uznawane i odczuwalne. Jego zdaniem, gdy określony przedmiot przedstawia dla człowieka wartość, znaczy to, iż człowiek odczuwa, iż dany obiekt jest atrakcyjny, albo żywi przekonanie pod wpływem grupy społecznej, środowiska, że dany obiekt cechuje wartość ponadjednostkowa. (Sulewska B., s.11).

Edward Spranger wyróżnił następujące wartości: wartości teoretyczne, reprezentatywne dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy, wartości ekonomiczne, dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne, wartości estetyczno - artystyczne, bliskie ludziom ceniącym przeżycia piękna i harmonii, wartości społeczne - dla ludzi, którzy cenią bezinteresowne działanie na rzecz innych, wartości polityczne, dla tych, którzy cenią najwyżej władze i wpływ, wartości religijne, dla ludzi ceniących prawdę której źródłem jest religia ( M. Łobodzki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2003)

J. Homplewicz (1996) wyróżnił transcendentne i naturalne wartości wychowania. Do transcendentnych zalicza: powszechne unikanie czynienia zła, czynienie dobra, postawę wiary, nadziei i miłości, łączność z Bogiem. Do naturalnych, czyli opartych na humanizmie zalicza m.in.: szacunek dla człowieka, godność człowieka, dojrzałość intelektualną i emocjonalną oraz tolerancję.

Inny rodzaj klasyfikacji podejmuje R. Jedliński, przytacza on wartości na wzór K. Denka, i są to: wartości transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie), uniwersalne (dobro, prawda), estetyczne (piękno), poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność), moralne (bohaterstwo, mądrość, honor, przyjaźń, miłość, odpowiedzialność, sprawiedliwość, szczerość, uczciwość, wierność), społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina), witalne (siła zdrowie, życie), pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność), prestiżowe (kariera, władza, majątek, pieniądze), hedonistyczne (radość, seks, zabawa).

Ciekawą hierarchię wartości podaje Max Scheller. Według niego wartościami najniższymi są wartości hedonistyczne, czyli przyjemnościowe. Wyżej stoją wartości utylitarne, to znaczy użytecznościowe, potem są wartości witalne związane z biologią. Następnie umieścił wartości duchowe (kulturowe), do nich zaliczył: wartości estetyczne, prawne, poznawcze. Na samym szczycie piramidy Scheller umieścił wartości religijne (K. Denek, 1999).

Wartości, jak zdążyliśmy zauważyć, nie funkcjonują w sposób oderwany, ale tworzą określone układy, które prowadzą do powstania systemów wartości. Maria Misztal uważa, że system wartości to pojęcie czysto teoretyczne, które obejmuje wartości tworzące zbiór wzajemnie powiązanych ze sobą elementów (1990,s. 16-17).

Wszystkie te wartości tworzą system określany mianem sieci wartości. Jeśli niektóre z nich są przez człowieka preferowane i szczególnie wysoko cenione, tworzy się wówczas hierarchia wartości. Wysokie miejsce zajmują w niej wartości szczególnie cenne i godne pożądania, które dana osoba bardzo chciałaby zrealizować. W sytuacji wyboru, w razie zaistnienia wartości alternatywnych, są wybierane te spośród nich, które zajmują wyższe miejsce w hierarchii. Wynika z tego, że jednym wartościom można przyznać wyższą, innym niższą rangę.

Inaczej przedstawia się klasyfikacja M. Rokeacha, którą przedstawię bardziej szczegółowo w następnym podrozdziale.

5. Hierarchia wartości według Miltona Rokeacha

Obecnie istnieje wiele opracowań i badań nad hierarchią wartości u współczesnych. Wiele wartości, które były priorytetowe dla jednych pokoleń, może przejść na miejsce drugorzędne, natomiast mogą wyłonić się wartości nowe. Należy jednak respektować te wartości, które odpowiadają na potrzeby autentycznie ludzkie i stanowią istotę naszej kultury i cywilizacji (M. Nowak, 2000, s. 386).

M. Rokeach zdefiniował, iż „wartość jest trwałym przekonaniem, że określony sposób postępowania lub lub ostateczny cel egzystencji jest osobiście lub społecznie preferowany w stosunku do alternatywnych sposobów postępowania lub ostatecznych stanów egzystencji (za: M. Czerniawska,1996, s. 80).

Porównuje on wartości z innymi elementami osobowości takimi jak normy, które pozwalają ukierunkować postępowanie człowieka, w taki sposób, aby dążył on do jak najbardziej pożądanego zachowania z indywidualnego bądź społecznego punktu widzenia. Stanowią one według Rokecha „sądy preskryptywne (nakazy) proskryptywne (zakazy)” (za: Mądrzycki T., 1996, s. 107). Jednak jak zauważa K. Bidziński „normy społeczne w odróżnieniu od wartości określają jedynie sposoby realizacji celów życiowych, są wytworem interakcji grupowych jednostki. Wartości są bardziej wewnętrzne i indywidualne niż normy” (Psychologia Wychowawcza, 5/1995, s. 411).

Wyodrębnił on wartości ostateczne i instrumentalne. System wartości ostatecznych dotyczy najważniejszych celów w życiu człowieka. Wśród wartości ostatecznych Rokeach wyróżnia: wartości indywidualne (osobiste), wartości społeczne. Do grupy wartości społecznych można zaliczyć np. bezpieczeństwo narodowe, pokój na świecie i równość. Natomiast do wartości osobistych należą: bezpieczeństwo rodziny, mądrość, dojrzała miłość, dostatnie życie itp.

System wartości instrumentalnych odnosi się do najogólniejszych sposobów postępowania, sposobów osiągania celów. Również w tej grupie autor dokonał podziału na dwie podgrupy: wartości moralne, wartości kompetencyjne. W skład podgrupy wartości moralnych wchodzą takie wartości jak: kochający, posłuszny, uczciwy, odpowiedzialny. Na podgrupę wartości kompetencyjnych składają się wartości typu: ambitny, intelektualista, logiczny, o szerokich horyzontach, obdarzony wyobraźnią.

Hierarchia wartości instrumentalnych i ostatecznych związana jest również ze statutem socjoekonomicznym jednostki, jej wiekiem, płcią, rasą, wykształceniem, religią czy stylem życia. Czerniawska (1995) analizując teorię Rokeacha pisze, że człowiek szczególnie mocno preferuje te wartości, które ciężko mu zdobyć, i których nie jest w stanie zrealizować.

Za S. Bartel możemy napisać, że podstawowe założenia teorii wartości Rokeacha formułują się następująco: „Ogólna liczba cenionych przez ludzi wartości jest praktycznie mała; wszyscy ludzie, niezależnie od miejsca i czasu, w którym żyją, cenią te same wartości, chociaż w różnym stopniu; wartości mają swoje źródło w kulturze, społeczeństwie i jego instytucjach; wartości są zorganizowane w systemy, które charakteryzują się stabilnością i hierarchizacją; konsekwencje uznawania przez ludzi określonych wartości manifestują się w takich zjawiskach rzeczywistości, które naukowcy uznają jako warte poznania i zrozumienia” ( 1996, s. 28).

Wartości uznawane w danym społeczeństwie tworzą pewien system, czyli zgodny układ elementów, zbiór tworzący pewną całość uwarunkowaną stałym, logicznym uporządkowaniem jego części składowych; koncepcja takiej całości jest to zbiór tez, twierdzeń wiążących się w pewną całość, system standardów, służących ocenie moralnej postępowania, które nazywamy systemem wartości (J. Tokarski, 1980). Natomiast M. Rokeach (1973) określił hierarchiczność wartości w sposób następujący: System wartości jest trwałą organizacją przekonań o preferowanych sposobach lub ostatecznych stanach egzystencji wzdłuż kontinuum względnej ważności” (za: P. Brzozowski, 2007, s. 50).

Wartości według Rokeacha podlegają zmianie w ciągu całego życia a akceptacja poszczególnych z nich zmienia się w zależności od wieku (K. Bidziński, s. 411).

Moje praca oparta została na koncepcji M. Rokeacha (1973), według którego, liczba wartości uważanych za ważne i cenionych przez człowieka jest niewielka, zalicza do nich głównie: wartości ostateczne - najważniejsze, ponad instytucjonalne cele ludzkiego życia; wartości instrumentalne - ogólne sposoby postępowania.

6. Wartości w edukacji i wychowaniu.

Uczniowie, dzieci i ich nauczyciele - wychowawcy spotykają się ze sobą na gruncie szkoły, przedszkola bądź innej placówki opiekuńczo - wychowawczej. W czasie kilkugodzinnego przebywanie ze sobą przez pięć dni w tygodniu jest rzeczą naturalną, iż wzajemnie wpływają na siebie, na zachowania, myśli i uczucia.

Wychowanie jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, ponieważ w dużym stopniu zależy od określenia, kto jest wychowankiem, a kto wychowawcą, a także kto ma prawo wychowywać innych. Krzysztof Konarzewski „aktem wychowawczym nazywa wszelką działalność podjętą przez człowieka z myślą o wywoływaniu zmiany w postępowaniu innego człowieka i przebiegającą we wspólnej sytuacji symbolicznej ( K.Konarzewski (red), Sztuka nauczania: Podręcznik akademicki dla studentów kierunków nauczycielskich, T. I: czynności nauczyciela, warszawa 1993, PWN, wyd 3., s. 289).

Sięgając do encyklopedii natkniemy się na kolejne definicje:

Wychowanie - całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowującego go do życia w społeczeństwie ( Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html ).

Wincenty Okoń w słowniku pedagogicznym pod hasłem wychowanie zamieszcza następującą definicję: „Wychowanie - to świadome organizowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno sferę poznawczo - instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętności oddziaływania na nią, jak i na stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia (W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo akademickie Żak, Warszawa 2001r.).

W pedagogice używa się pojęcia wychowania w trzech znaczeniach: jako proces - rodzaj działalności ludzkiej, polegającej na w osobowości człowieka, jako stan - ogół zjawisk określających przebieg, cele, metody, środki i warunki wychowania, jako wynik - suma następstw wyrażająca się w zmianie osobowości człowieka i w stopniu przygotowania go do życia.

Wychowanie - zgodnie z myślą Jolanty Dobrzańskiej - to proces stawania się człowieka od tego, kim jest, przez uświadomienie sobie, kim być może, do tego, kim się staje (J. Dobrzańska: Wychowanie- potrzeba dziecka- zadanie domu i szkoły, Media Rodzina of Poznań, Poznań 1999r ).

Jeden z największych autorytetów moralnych naszego wieku Jan Paweł II - w przemówieniu wygłoszonym w UNESCO - powiedział:

„W wychowaniu chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem - o to, ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał, aby więc poprzez wszystko, co ma, co posiada, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem, to znaczy, ażeby również umiał bardziej być nie tylko z drugimi, ale i dla drugich (K. Korab: Reforma programowa, Wychowawca Nr. 3, Kraków, 1999r. s. 10).

Wychowanie stanowi jeden z fundamentalnych czynników rozwojowych każdego społeczeństwa. Przygotowuje ono młode pokolenie do uczestnictwa w życiu i kulturze narodu, do wprowadzania mądrych zmian, które przyczynią się do wytwarzania więzi pożądanych ze społecznego punktu widzenia, integrujących społeczeństwo, naród a także całą ludzkość. Złe wychowanie może doprowadzić do rozkładu społecznego, ponieważ celem nadrzędnym jest czynić ludzi dobrymi, a społeczeństwo bardziej zorganizowanym, nigdy zaś odwrotnie.

Teorią wartości i wartościowania, mającą zastosowanie w pedagogice zajmuje się aksjologia pedagogiczna. „ W aksjologii pedagogicznej chodzi najogólniej rzecz ujmując o sformułowanie i uzasadnienie określonych zbiorów czy raczej systemów wartości składających się na określony standard etyczny, zwany najczęściej ideałem pedagogicznym, z którego wyprowadza się tzw. nadrzędne i etapowe cele wychowania.”( Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T.I, str. 67)

Natomiast edukacja w ujęciu encyklopedycznym oznacza wychowanie - jako kształcenie człowieka (przede wszystkim dziecka do osiągnięcia dorosłości). Obejmuje aspekty: intelektualny, psychologiczny, moralny. Celami edukacji są: uczenie przystosowywania do życia w społeczeństwie, kształtowania wolnego i osobistego sądu (Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html)

Według raportu Delorsa współczesna edukacja powinna być oparta na czterech filarach: uczyć się, aby żyć wspólnie, uczyć się, aby wiedzieć, uczyć się, aby działać, uczyć się, aby być. Te cztery drogi łączą się w jedną całość , ponieważ mają wiele punktów zbieżnych , przecinających się lub uzupełniających.

Kazimierz Ciżkowicz jest zdania, że „ edukacja ujmowana w kategoriach wartości i celów wpłynie na życie codzienne młodych pokoleń tak, by nie popadały one w wyuczoną obojętność, bezradność ani nie ulegały histerii zmian w otaczającym ich dynamicznym świecie, by nie błąkały się po sztucznym świecie mediów oraz świątyniach konsumpcji, gdy utracą busolę aksjologiczną”(K. Ciżkowicz, Hierarchia wartości młodzieży w: Etos pedagogów i edukacji wobec problemów globalizacji, Bydgoszcz ,2002, s.186).

Bogdan Nawroczyński przekonywał, że pedagogika sama w sobie nie tworzy wartości, a także nie formułuje celów wychowawczych, ponieważ są one wytworami całego społeczeństwa i jego kultury.

Wartości to kluczowy problem dla edukacji szkolnej. Występują w niej jako system norm rzutujących ma poczynania nauczycieli i uczniów. Podczas kształcenia odwołujemy się do wartości, które uczniowie mogą zaakceptować , a nawet zidentyfikować się z nimi. Wartości są kategorią edukacji i nauk o niej. Stanowią dla nich źródło inspiracji i dyrektyw. Edukacja odwołuje się do wartości ogólnoludzkich, uniwersalnych, humanistycznych, a takie wartości, jak: dobroć, miłość, odpowiedzialność, podmiotowość, piękno, prawda, przyjaźń, samorealizacja, szczęście, tolerancja, wolność - stanowią podstawowe pojęcia dla dydaktyki. Edukacja efektywnie służy wielostronnemu rozwojowi ucznia, gdy staje się procesem integracji jego wokół wartości. Jest to możliwe, gdy wartości przenikają cały proces kształcenia i wychowania.

Krystyna Chałas powiedziała bardzo mądre słowa: „Wychowanie bez wartości staje się pustym dzwonem, który nawet mimo silnego rozkołysania nie wyda oczekiwanych dźwięków” (K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, Lublin - Kielce 2003, s. 41). Wielka rola w procesie wychowania dzieci i młodzieży spoczywa na nauczycielach wszystkich szczebli edukacji. To nauczyciel pracując w swym zawodzie powinien silnie wpływać wychowawczo na powierzoną sobie młodzież.

2. Wartości w zawodzie nauczyciela przedszkola

1. Przedszkole, jako placówka opiekuńczo - wychowawcza - rys historyczny

Termin przedszkole pojawił się po raz pierwszy w Polsce na tzw. Sejmie nauczycielskim w 1919 roku. Powołano wówczas sekcję wychowawczyń przedszkoli. Nazwę przedszkole wprowadzono w Ustawie o ustroju szkolnictwa z 11 marca 1932 roku, ustalono także jego miejsce w ówczesnym systemie szkolnictwa.   

Prototypem przedszkoli były ochronki. Pojawiły się one w XIX wieku. Wraz z szybkim rozwojem przemysłu oraz związanym z tym zapotrzebowaniem na pracę kobiet powstał problem zapewnienia opieki nad dziećmi matek pracujących zawodowo. 

W Polsce pierwszą ochronkę powołano w Warszawie w 1837 roku dzięki wsparciu warszawskiego kupca i filantropa T. Janikowskiego. Nad pracą pedagogiczną ochron czuwał pedagog T. Nowosielski. Zapoznał się on z działalnością Owena, działaniem szkółek dziecięcych Wilderspina, poglądami na wychowanie małego dziecka Svobody oraz koncepcjami pedagogicznymi F.W. Frebla. Jego dłuższy pobyt w praskich ochronkach wpłynął na zaadaptowanie zaobserwowanych tam form pracy do warunków polskich  (Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993 wyd. I, s.638).

W Polsce do czasu odzyskania niepodległości istniały dwa rodzaje instytucji przedszkolnych. Jedne to były tak zwane ochronki, spełniały one przede wszystkim funkcje opiekuńcze wobec matek pracujących. Oraz drugie oparte na określonych założeniach pedagogicznych wzorowane na ogródkach freblowskich lub domach dziecięcych M. Montessori. 

Ważnym elementem w rozwoju wychowania przedszkolnego było powstanie w 1932 roku wymienionej już Ustawy o rozwoju szkolnictwa. Określiła ona, dla kogo organizuje się przedszkola, lecz nie sprecyzowała, czym one mają one być i jaki będzie ich związek z szkołą. Zamiast programu Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydało poradnik pod tytułem: „Rady i wskazówki dla wychowawczyń w przedszkolach ( ochronkach)”. 

W 1945 roku na Ogólnopolskim Zjeździe Oświatowym wysunięto postulat w sprawie obowiązkowego wychowania przedszkolnego w co najmniej dwuletnich ( dla 5 i 6-latków ) przedszkolach. Ich celem było stworzenie warunków do wszechstronnego rozwoju dzieci, przysposobienia do życia społecznego oraz do wykonywania obowiązku szkolnego. W tych czasach wyraźna była tendencja do centralizacji w zarządzaniu przedszkolami. Rozwój edukacji ma charakter działalności ujęty w jednolity system związany z przemianami ustrojowymi państwa. W latach sześćdziesiątych zlikwidowano sieć przedszkoli prowadzonych przez zrzeszenia katolików „Caritas”, jednocześnie rozszerzając sieć przedszkoli. Od 1958 roku zaczęły powstawać ogniska przedszkole oraz przedszkola przy szkołach podstawowych. 

Ustawa o rozwoju oświaty i wychowania z 1961 roku ustaliła cele wychowania   przedszkolnego: Wszechstronny rozwój dzieci, Przygotowanie do nauki w szkole, Pomoc pracującym rodzicom w zapewnieniu opieki wychowawczej.

Stała się ona podstawą opracowania programu wychowania przedszkolnego oraz statutu przedszkola. Od 1977 roku zaczęto upowszechniać wychowanie przedszkolne obejmując nim rocznik sześciolatków, przygotowano dla nich specjalny program pracy wprowadzający naukę czytania opartą na znajomości 22 liter. Spowodowało to szeroką publiczną dyskusję na temat czy nauka nie zdominuje podstawowego czynnika wychowawczego małych dzieci-zabawy.  

Jak widzimy na przestrzeni lat polski przedszkola zmieniały się pod wpływem różnych koncepcji pedagogicznych oraz w zależności od ustroju. Od placówek o charakterze opiekuńczym do wychowawczo-dydaktycznych. Na początku lat dziewięćdziesiątych pojawiły się dwie krańcowe postawy wobec przedszkoli. Jedna niechętna traktująca przedszkole jako „przeżytek komunizmu” czy jako „ochronkę” i druga wskazująca na stymulujące znaczenie przedszkola dla rozwoju dziecka.

Nowa koncepcja pedagogiczna kształtująca się przy czynnym udziale nauczycieli odwołuje się do dorobku takich autorów jak S. Szuman, J. Piaget, A. Maslow, L.S. Wygodski. Psychologowie zwracają uwagę na znaczenia własnej spontanicznej aktywności dziecka dla jego rozwoju. Do tych źródeł nawiązują w swoich pracach badawczych A. Brzeziński, M. Kielan - Turska, E. Gruszczyk - Kolczyńska, B. Racławski i inni. Obserwujemy również próby przenoszenia na grunt polski koncepcji pedagogicznych M. Montessori , O.Freineta, C. Orfa i R. Labana. 

Nastąpiła zmiana stylu pracy w kierunku metod wyzwalających u dziecka poczucie podmiotowości. Nauczyciele pomagają wychowankowi poszukiwać, odkrywać oraz przekraczać jego dotychczasowe osiągnięcia.

W ostatnich latach w Polsce nastąpiły znaczące przeobrażenia edukacji przedszkolnej. Przedszkola otworzyły się szeroko na potrzeby dzieci oraz zaczęły uwzględniać oczekiwania rodziców. Jakkolwiek by nie traktować wczesnej edukacji, ona przygotowuje dziecko do uczestnictwa w następujących etapach kształcenia. Założenia reformy nie wymuszają zmian organizacyjnych i głębokich przeobrażeń metod pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym, jednak jej duch i ogólna wizja kształcenia człowieka w naszym kraju musi znaleźć odzwierciedlenie w pracy przedszkola. Do najważniejszych zadań współczesnej edukacji przedszkolnej należą: 

• Po pierwsze - integralność procesu wychowania i kształcenia oraz zwiększanie możliwości rozwojowych dziecka, co z kolei wymaga zmian dotychczasowych metod pracy nauczyciela. 

• Po drugie - edukacja przedszkola musi stawać się czynnikiem osobotwórczym, a nie tylko wyposażeniem dziecka w wiedzę. 

Następne zadania to upodmiotowienie dziecka w procesie kształcenia. Rodzina wychowanka jest współpartnerem w edukacji, a nie petentem (J. Lubowiecka: Przedszkole wobec zmian w edukacji narodowej W: „Wychowanie w Przedszkolu” 1999, Nr 9).

Wyżej wymienione zadania niosą dla praktyki pedagogicznej daleko idące zmiany w pracy placówek oświatowych a w ślad za nimi potrzeby szerszych i rzetelniejszych kompetencji i umiejętności wychowawczych nauczyciela. 

Reforma wymaga bardziej wnikliwego podejścia w przedszkolach do spraw wychowawczych i dydaktycznych. Proces wychowawczy musi być osobotwórczy dla dziecka, powinien przekazywać wartości w sposób jasny i dostosowany do jego możliwości percepcyjnych. Wychowanek powinien nabywać zakorzenienia w środowisku i kulturze ojczystej, uczyć się personalizacji życia w grupie, kształtować postawę etyczną. Ponadto w różnych sytuacjach należy tworzyć dziecku warunki do poznania samego siebie i swoich możliwości. Przekazywanie wtedy wiedzy o własnym narodzie, jego historii, kulturze, dorobku musi odbywać się w taki sposób, aby kształcić pochodzenie własnej tożsamości narodowej z jednej strony, a z drugiej otwartość na sprawy innych. Nauczyciel przede wszystkim powinien uczyć dziecko swoich potrzeb poznawczych i pomagać mu w systematyzacji wiedzy zdobywanej samodzielnie i dokonywaniu poznawczej syntezy. W związku z tym rola nauczyciela zmienia się z kierownika na animatora i współorganizatora procesu kształcenia dzieci.  

Porządkowanie wiedzy dziecka o otaczającym świecie nie jest zadaniem nowym dla przedszkoli, ale zmieniać się muszą warunki pracy i odpowiadać oczekiwaniom i potrzebom dzieci. Propozycje wspólnej pracy (nauczyciela i dziecka) muszą uwzględniać fakt dostosowania się wychowanka do wymogów życia w szerszej społeczności. W toku wspólnych działań powinny znaleźć się sytuacje nadawania i poznawania wspólnych znaczeń, sensu i możliwości wykorzystania w praktycznym działaniu zdobytej wiedzy. Ponadto w dobie rozwijającej się kultury wirtualnej trzeba troszczyć się o to, aby dziecko odróżniało świat fikcji, magii obrazu od świata realnego szczególnie trudne jest to zadanie w dziedzinie uczuć i przeżyć wewnętrznych.

Pierwszoplanowym zadaniem edukacji przedszkolnej jest rozwój moralny i etyczny dziecka. Kolejnym (aczkolwiek nie nowym) zadaniem przedszkola jest potrzeba dostosowania technik obserwacyjnych i poznawczych dziecka, aby móc jak najlepiej diagnozować potrzeby, zainteresowania, uzdolnienia i deficyty rozwojowe dziecka, aby móc w nich jak najlepiej diagnozować potrzeby, zainteresowania, uzdolnienia i deficyty rozwojowe dziecka, co pozwoli na wyrównanie szans rozwojowych i edukacyjnych dziecka. Równie ważnym zadaniem dla edukacji pedagogicznej XXI wieku jest współpraca z rodzicami. Każdy pedagog wie, że dla dziecka najważniejszym środowiskiem wychowawczym jest rodzina, ona wywiera największy wpływ na rozwój jego osobowości Bez przemyślanej i dobrze przygotowanej merytorycznie strategii współdziałania wychowawczego z rodziną wpływy edukacyjne przedszkola są ograniczone. To nauczyciel przedszkola powinien być pierwszą profesjonalnie przygotowaną osobą do kontaktów z rodziną wychowanka. Powinien on umieć zdiagnozować ogólny poziom rozwoju dziecka, atmosferą wychowawczą w rodzinie, udzielać pierwszej porady wychowawczej rodzicom. Niewykonalne jest to zadanie bez rodziny dziecka. Stąd tak ważne zadanie do wykonania stoi przed placówkami przedszkolnymi, by stworzyć bliską więź z rodzicami by spełnić ich oczekiwania i zaspokoić potrzeby związane z edukacją małego dziecka.  

---