Zygmunt Krasiński, Irydion,
wstęp i aneks Stefan Treugutt, Warszawa 1958.
WSTĘP. Rzymski dramat o polskim powstaniu.
Wielka poezja romantyczna jest nie „nudnym materiałem do egzaminów” tylko, potrafi być skutecz-ną siłą moralną; To literatura dla młodych o otwartym sercu - i literatura dla dorosłych doświadcze-niem, rozumiejących „ogień i łzy” tej poezji szalonej, patetycznie rozkochanej w Polsce, poezji po-szukiwaczy filozoficznego kamienia wolności i sprawiedliwości”.
Krasiński - pisarzem z gruntu politycznym.
O różnych znaczeniach Irydiona.
Irydion jest dramatem historycznym. Bohaterem będzie Grek, miejscem akcji głównej Rzym w po-czątkach III wieku. Dopiero wersety Dokończenia przeniosą cudownie uśpionego Irydiona w epokę Krasińskiego, ale i w wieku XIX jest on synem starej Grecji, nosi klasyczną tunikę, antyczny koturn zdobi jego stopę. Irydiona drukował Krasiński w pięć lat po upadku powstania listopadowego.
Słowacki rozumiał trafnie aktualną intencję tego historycznego dramatu, co więcej - połączony wówczas z Krasińskim ścisłą przyjaźnią - znał zamysł ideowy ubranego w rzymski strój Irydiona.
wydany w Paryżu, bezimiennie (Krasiński - obywatelem rosyjskim, syn miłego carowi arystokraty polskiego).
głos w dyskusjach popowstaniowych, głęboki patriotyzm, ideowy protest przeciwko powstaniu, kry-tyka generalna zbrojnego dobijania się wolności.
Starożytność u romantyków.
Irydion-Grek w sposób naturalny i zrozumiały winien być nosicielem idei buntu, walki o wolność.
Rzym - przykład republikańskiej cnoty, miłości ojczyzny, organizacji, przykład potęgi duchowej i po-tęgi państwowej. W Irydionie tradycyjna starorzymska virtus znalazła idealnego przedstawiciela w postaci Ulpianusa. Ten mąż niezłomny reprezentuje w dramacie Krasińskiego legendarną, pełną cnót przeszłość Rzymu. Jest to jednak postać drugiego rzędu, a stolica cesarzy pojawi się tutaj nie dla przypomnienia świetności. Przeciwnie. Krasiński ukazuje miasto podłości i rozkładu, stolicę ty-ranii i niewoli.
Upadek Rzymu przykładem historycznym.
W roku 1830 i latach najbliższych Krasiński studiuje, może nieco przypadkowo i chaotycznie, ale niezwykle szybko, ogólne teorie rozwoju ludzkości.
Upadną stolice tyranów.
Adam szaleniec - obraz ruin rzymskich pojawia się tu jako aluzja polityczna do współczesności: wrogowie Polski przyrównani do rzymskiego panowania nad ludami. Data powstania wiersza: czer-wiec 1831.
Między starą i nową Polską.
w czasie powstania: uczucie synowskie a uczucie patriotyczne; Krasiński przeciwny każdej formie łączenia sprawy wolności z przewrotem społecznym, w którym widział zgubę szlachty polskiej - zgubę rdzenia ducha polskiego, zgubę obyczaju i porządku polskiego.
Od powstania do myśli o przyszłości.
w pierwszych miesiącach powstania: poczucie bezsilności, grożącej mu hańby (syn sługi Mikołaja), pisze dużo i gorączkowo; „europejska” Nie-Boska Komedia i „polski” Irydiona, dużo wspólnego.
„Rzymski dramat o powstaniu” jest repliką nie na samo powstanie, lecz na demokratyczną publicy-stykę popowstaniową.
Praca nad dramatem.
Miesiące spędzone w Petersburgu (do marca 1833) były okresem intensywnej pracy duchowej, z chaotycznych dotąd pomysłów składały się obszerne plany poetyckie.
redakcja pierwsza miała tak dla Irydiona znamienną cechę: połączenie formy właściwego dramatu z poematem prozą; powtórny pobyt w Rzymie znowu ożywił zainteresowanie pomysłem „wielkiego poematu” sprzed roku. Pisał przez jesień i zimę, powrócił do Irydiona przy kolejnych odwiedzinach wiecznego miasta w listopadzie 1834.
Hamlet dla Krasińskiego, jak w ogóle dla romantyków, to marzyciel rozdarty bezczynnym wahaniem i chorobą woli. Irydion, też rozpaczający i wątpiący, jest człowiekiem praktycznego czynu; jego dzia-łalność zbyt wczesna, przez los skazana na klęskę.
druk w Paryżu w kwietniu 1836.
Wybór formy dramatu.
powieść historyczna.
Proza młodego Krasińskiego jest wyszukana, pełna przestawni, porównań typowo poetyckich, od-najdujemy w niej schematy rytmiczne - to język romantycznego poety.
Za koronę twórczości poetyckiej teoretycy i praktycy romantyzmu uważali dramat.
Dramaty Krasińskiego wobec literatury romantycznej.
Irydion i Nie-Boska komedia powstały na gruncie europejskich doświadczeń z zakresie dramaturgii - oba powstały na gruncie dotychczasowych doświadczeń literackich samego Krasińskiego.
Proza poetycka Krasińskiego.
proza poetycka - opis w takiej prozie przestaje być zwykłym opisem, staje się opisem uroczystym. Dialog w takiej prozie nie jest zwykłym przykładem rozmowy potocznej, ale rozmową o znaczącym rozstawieniu akcentów stylistycznych i treściowych może być bardziej dobitny, bardziej nastrojowy od mowy codziennej; może posługiwać się wzorami języka poezji i prozy jednocześnie, może opu-szczać człony logiczne wymagane przez ciąg rozmowy zwykłej - i odwrotnie, może realistyczne przedstawienie dialogu wzbogacać porównaniami, ozdobnikami. Proza poetycka uniezwykla przed-miot opisu, nadaje mu charakter wzniosły, bardziej niezwykły, niż ten przedmiot mógłby mieć w ży-ciu. Takie same funkcje pełni proza poetycka wobec uwag autora o życiu i historii, uroczysty tok tej prozy podnosi rangę jego refleksji uczuciowej.
proza poetycka pełni wyraźną funkcję ideową: dodaje znaczenia słowu autora i jego bohaterów, te-mat jego rozważań podnosi w górę, przebiegowi akcji dodaje dostojności.
Przypisy historyczne do Irydiona - część składowa utworu.
trzy odrębne stylistycznie warstwy: 1) Wstęp i Dokończenie; 2) cztery części właściwego dramatu, zapisane wedle wymogów tekstu teatralnego; 3) Przypiski autora.
przypiski nie mają jednolitego charakteru, krótkie objaśnienia znaczeń, obszerne wyjaśnienia histo-ryczne, dopełnienie obrazu historycznego, danego w dramacie, charakter komentarza ideowego (brak języka rzeczowo-informacyjnego).
„Pomyślany w trzecim wieku” - Rzym przykładem historycznym.
ścisłość historyczna dramatu jest złudzeniem, sugestią poetycką, popartą obszernym, odwołującym się do historii komentarzem.
Irydion jest bohaterem wyprzedzającym swój czas i historię, jego tragedią jest atak na Rzym przed czasem przeznaczonym na jego zagładę. Upadek Rzymu i chrześcijańskie odrodzenie jest mora-łem ogólnym - bunt zaś Irydiona jest już bardziej szczegółowym, „polskim” momentem porównania historycznego. Przedwczesny bunt Irydiona jest aluzją do tragicznej beznadziejności powstania. Przedwczesnego, bo burza historii „zawali Petersburg” dopiero w przyszłości, dokładnie tak, jak upadł stary Rzym.
Przekształcenie historii w monumentalny obraz panoramiczny, w poetyckie „żywe posągi” bohate-rów na ogromnym tle.
Rzym wizyjny - miejsce dramatu zemsty nad wrogiem.
Krasiński ducha absolutnego, ów rozum świata, często rozbijał na dwie siły, na przeznaczenie i Opatrzność, czyli na siły przeciwstawne sobie, na myśl bożą i szatańską. Fatum ze Wstępu jest symbolem obojętnego na ludzki los mechanizmu dziejów. W Irydionie czymś na kształt uosobienia tego fatum (albo jego wysłannikiem) będzie groźny starzec afrykański, ponad wiekami żyjący wróg Boga, Masynissa.
„Tan bogów i ludzi” jest stałym motywem.
Bohater wyższy nad ludzi - symbol idei.
Dla Irydiona z dramatu upadek Rzymu jest celem głównym, triumf swój zobaczy własnymi oczyma. Gdyż jest od czasów starożytnych cudownie przez szatana uśpiony w jaskini apenińskiej, niby za-klęty rycerz z ludowej baśni. Zaczynamy od sytuacji końcowej, lecz nie wiemy, jak do niej doszło - opowieść o tym wypełni dalsza część Wstępu i sam dramat. Bohater nie jest obrazem w pełni moty-wowanym człowieka, lecz jest postacią-znakiem, człowiekiem o symbolicznych cechach.
Irydion będzie synem Amfilocha, męża o „twarzy greckiego pół-boga” i Grimhildy, kapłanki Odyna, córki „króla mórz” Sygurda. To bohatera dodatkowo podniesie, uczyni go spadkobiercą Południa i Północy.
Irydion po Grecji odziedziczył ducha wolności, piękno posągu klasycznego, po Skandynawach po-nure męstwo i ducha mściwego niszczenia. Amfiloch Hermes, ojciec naszego bohatera, potrzebuje w miłości Grimhildy natchnienia, by skutecznie kontynuować zemstę na Rzymie. Amfiloch poślubił kapłankę Odyna, wrócił na rodzinną Chiarę, tam wzrasta jego syn Irydion i jego siostra „boska Elsi-noe”. Amfiloch spiskuje przeciw Rzymowi, ale „wallenrodycznie”, udając rzymskiego przyjaciela. Sy-na chowa na mściciela. po samobójczej śmierci żony - Odyn, jej bóg, nakazał tę śmierć - Amfiloch z synem jedzie do Rzymu, jak Wallenrod między Krzyżaków.
Bohater monumentalny - bohaterem tragicznym.
zausznik Heliogabala Eutychian będzie spełniał funkcję błazna z tragedii Szekspirowskiej, podobnie para dworskich wyjadaczy, Rupilius i Eubulus; w Irydionie wszystko przybiera rysy ogromne. Pod-niesienie bohatera ponad codzienność jest zabiegiem poetyckim celowym i niezbędnym.
Masynissa jest duchem opiekuńczym, odziedziczył go Irydion po zmarłym ojcu. Pobudza on i oży-wia ducha zemsty w bohaterze, przypomina przysięgi ojcu złożone, doradza. Szatan. Masynissa jest symbolem buntu, ducha zniszczenia, negacji, celem jego walka z myślą bożą. Irydion ma być tylko jego narzędziem.
Celem Irydiona jest obalenie Rzymu, wroga Grecji i wolności. Dla tego celu poświęca wszystko. Autor postawił go w sytuacji tragicznej: Irydion co kro musi czynić nadludzkie wyrzeczenia, staje wobec konfliktu obowiązku patriotycznego z jakąś inną wartością. By usidłać* cezara oddaje na po-hańbienie siostrę, którą kocha. Jest zdrajcą nie tylko wobec etycznie marnego Heliogabala, lecz działa również przeciw partii szlachetnego Aleksandra Sewerusa, gdyż Rzym ma być obalony bez względu na to, kto nim rządzi. By pozyskać chrześcijan do akcji spiskowej, Irydion fałszywie nawra-ca się na ich religię, popycha ich do akcji sprzecznej z ewangelicznymi przykazami. Dołączenie tra-gicznej perypetii osobistej. Irydiona pokochała natchniona dziewica chrześcijanka, Kornelia, Irydion pokochał ją wzajemnie.
cała akcja Irydiona jest czysto „negatywna”, zajmuje go plan zniszczenia Rzymu, przeszłe krzywdy greckie, a nie oswobodzenie ojczyzny. Irydiona po przebudzeniu z wiekowego snu sprawa Grecji w ogóle nie obchodzi! Nie wie nawet, że od 1830 r. Grecja odzyskała niepodległość. Grecja i patrio-tyzm grecki nie były tą najważniejszą przyczyną sprawczą jego postępowania.
Bohater ponosi klęskę - zaprzeczenie idei zemsty i walki.
Irydion przedwcześnie wystąpił przeciw stolicy tyranii. Masynissa wraz z nim odchodzi z placu po-konany.
Zbawienie Irydiona - jego przemiana w syna cichej pracy dla przyszłości.
Masynissa obiecuje mu zniszczenie Rzymu, obiecuje mu widok nienawistnego miasta w ruinie, ale za cenę wieczności. Irydion wyrzeka się Boga, jego „śmiertelna zemsta” łączy się z „wiekuistą zem-stą” Masynissy.
po stuleciach Masynissa przybywa do letargicznie uśpionego Irydiona. Budzi go, wraca mu pamięć wieków. W kilkuzdaniowym skrócie otwiera się panorama historii, dzieje Rzymu. Widzi stolicę w rui-nie, depce ją. Upadł nie tylko Rzym pogański, w nędzy i ruinie leży też Rzym średniowieczny, Rzym potężnych papieżów.
W konsekwencji symboliki poetyckiego dramatu Irydion będzie pokutował i cierpiał od nowa, ale inaczej, zgodnie z wolą Opatrzności. Będzie cierpiał, jak Konrad, za cały naród. Ale nie buntowni-czo. Jest symbolem, proroctwem przyszłości Polski, zapowiedzią zbawienia.
Manifest wiary w ojczyznę.
Popularność. Wyjątkiem mała charakterystycznym była anonimowa nota krytyczna w jednym z pism emigracji, gdzie Irydion za „błahą obronę jezuityzmu” został poczytany. Oceny wysoko podno-szące społeczną i poetycką wartość dramatu, jakie znajdziemy w artykułach Edwarda Dembowskie-go, krytyka rewolucyjnego.
Irydion zaliczony został do poezji wieszcze, a więc do zapowiedzi zmartwychwstania, wolności, szczęścia narodu.
Dramat pełen historycznych dowolności i nieścisłości robi wrażenie właśnie jako obraz przemian i rewolucji historycznych. Utwór zdecydowanie polemiczny wobec patriotów rewolucyjnych - jest przez nich przyjęty jako jeszcze jedno wysokie etycznie wyznanie wiary patriotycznej.
TEKST wg Z. Krasiński, Irydion, oprac. Wacław Kubacki, wyd. 6 zm., Wrocław 1967, BN I 42.
motto 1: „Et cuncta terrarum subacta” (Horatius) - „Padł w proch okrąg świata ogromny”.
motto 2: z Eneidy Wergilego.
dedykacja: „Poświęcone Marii (tj. Joannie Bobrowej) na pamiątkę dni jedynych i zbiegłych. Tak głos znajomy wróci do niej po latach wielu. (Dante)”.
WSTĘP
„Już się ma pod koniec starożytnemu światu - wszystko, co w nim żyło, psuje się, rozprzęga i sza-leje - bogi i ludzie szaleją”; „Fatum jedno spokojne, niewzruszone, rozum nieubłagany świata, pa-trzy z wysoka na wiry ziemi i nieba. // Wśród zamętu wznoszę pieśń, która mi gwałtem z piersi się dobywa. Niechaj duch zniszczenia ku pomocy mi będzie”; wezwanie do szaleństwa: „Naprzód, bogi i ludzie! - szalejcie do woli - ostatni to szał, ostatnia to gonitwa wasza - a Fatum z was się urąga”.
„Gdzież jesteś, synu zemsty?”, „On cały zawieszony leży między snem a śmiercią - między ostat-nią myślą, którą pomyślał przed wiekami, a tą, którą niedługo w nim się obudzi, między potępieniem życia całego a potępieniem wieczności! // Nim powstaniesz, opowiem twe dzieje”.
jego rodzice: Grek, aojd, Amfiloch Hermes i kapłanka Odyna, Grimhilda, jej wizja o mieści na siedmiu wzgórzach, kamienieje, ożywia ją Amfiloch; wyrósł ze swoją siostrą, Elsinoe, na wyspie Chiara, ojciec często wyjeżdżał, matka cierpiała, po 13 latach ona się czuje coraz gorzej, wypiła truciznę (by obronić dzieci przed jej bogiem), z urną Hermes jedzie do Romy.
CZĘŚĆ.
Sala w pałacu Irydiona w Rzymie, posąg ojca Irydiona.
z rozmowy niewolników wynika, że dziś w nocy Elsinoe ma być porwana przez Heliogabala.
Irydion i Elsinoe szykują się - Elsinoe ma zgładzić cezara (?), ona chce umrzeć, Irydion odmawia.
Masynissa: „Kto się waha, ten urodził się do słów, nie do czynów”.
Irydion do Elsinoe: „Ciało swoje oddasz synowi sprośności - ale duch twój niech czystym i wolnym zostanie”; Eutychian zabiera Elsinoe.
Amfiloch powierzył Irydiona przed śmiercią Masynissie.
Świątynia w lochach pod Kapitolem, Heliogabal i Elsinoe.
Elsinoe gardzi bogami (Mitra) Heliogabala, ona o jego śmierci, ciągłym niebezpieczeństwie ze stro-ny pretorianów, wychodzi; wchodzą wieszczbiarze, kapłany, Eutychian na wołanie Heliogabala.
wraca Elsinoe - wizja, Sygurd (czyli Irydion) zbawi cezara.
Inna część pałacu cezarów - Mammea i Aleksander Sewer.
wchodzi Ulpianus (Domicjanus), o nienawiści legionów w stosunku do Heliogabala, spisek; Mam-mea chrześcijanką, chrześcijanie sprzyjają Aleksandrowi, o piękności Elsinoe i podłości Irydiona (zaprzedał swoją siostrę), ponoć Elsinoe jeszcze nie uległa cezarowi.
wchodzi Irydion, dłuższa rozmowa, po jego wyjściu Ulpianus myśli, że może być ich stronnikiem.
Inna część pałacu cezarów, Eutychian i jego parasyty (pasożyty); tu: dworzanie - zausznicy), Rupilius i Eubulus.
planują spisek.
wchodzi Irydion.
Inna część pałacu cezarów, Heliogabal i Elsinoe.
wchodzi Irydion, Heliogabal o spisku Aleksjana, Irydion wznieca w nim zapał i odwagę, proponuje podpalenie Rzymu i założenie nowego miasta, wezwać kohorty barbarzyńców, przestrzega Helio-gabala, by o niczym nie mówił Eutychianowi.
Ogród cezarów, Irydion i Elsinoe.
Elsinoe żałuje, żegnają się.
Sala Amfilocha w nocy, Irydion i Masynissa.
wchodzi Gladiator, miał zabić Irydiona z rozkazu Rupiliusa, Irydion przyjmuje go do domu, Lucius Tiberius Scipio (teraz zwany Sporusem), wychodzi.
Irydion cieszy się z triumfu, Masynissa o żonie dla Irydiona, Irydion: „Znam jedną”, Masynissa o tak-tyce (chwal jej Boga, ale on daleko, a Irydion na miejscu, itp.), chwila słabości Irydiona, Masynissa o walce po zgonie Rzymu; Irydion sam, rozterki natury etycznej.
CZĘŚĆ.
Katakumby, biskup Wiktor, Aleksander Sewerus.
Aleksander przyszłym cezarem, wychodzi, wchodzi Irydion - pretorianie burzą się przeciwko Helio-gabalowi, Aleksander nie ma sił na stworzenie nowego świata, Wiktor rozczarowany - mimo chrztu Irydion się nie zmienił.
wchodzi orszak z męczennikiem na marach; Irydion rozmawia z Kornelią Metellą, ona próbuje go odwieść od spisku i zemsty, on opowiada o przysiędze złożonej ojcu, oskarża Wiktora o bezczyn-ność, wychodzi, Kornelia modli się o wiarę i siłę dla siebie.
wchodzi Wiktor, strofuje ją, że nie była na kazaniu, Wiktor radzi jej utrwalić się w wierze, każdy ma chwile słabości.
wraca Irydion (Kornelia: „Kusiciel”), Irydion radzi jej uciekać, rzuca się na nią, ona mdleje, on ją cu-ci, obiecuje jej, że za kilka dni będzie bezpiecznie i będą razem, odchodzi, ona po chwili ucieka.
Inna strona katakumb, Symeon z Koryntu.
wchodzi Irydion, Symeon o ukochanej, zabitej przez tygrysa, została mu tylko jej czaszka, zemsta, wychodzą.
Przestronne lochy, zgromadzenie chrześcijan.
„Nieszczęśliwy ten, co zrodzon z niewiasty. Dni jego błahe i znikome”.
wchodzą Irydion i Symeon, Irydion wzywa do walki, od Heliogabala odstąpili pretorianie, Aleksander - zamach stanu, wojny, Symeon go wspomaga, jego wizje; wbiega Kornelia, „Do broni, do broni!”, Irydion: mają iść do pałacu Amfilocha, hasło „Sygurd, syn Grimhildy” - dostaną broń.
podziemne huki oznaka gniewu Pańskiego; łoskot, starcy przyduszeni; ognie buchają spod zie-mi, wśród nich Kornelia, nadchodzą słupy ognia, wśród nich Masynissa: „Teraz w milczeniu skonaj-cie, bracia moi!” - za wcześnie.
CZĘŚĆ.
Namiot w obozie zamiejskich pretorianów, Arystomachus i Lucius Tubero, w głębi Aleksander Sewerus i Ulpianus, wchodzi Irydion.
Irydion przyszedł z rozkazu cezara wysłuchiwać skarg, Arystomachus: za późno, upokorzenia itp., Aleksander żąda sam na sam z Irydionem, wszyscy wychodzą, Aleksander o Elsinoe i jej cierpie-niach, Irydion przepowiada jego śmierć: „Jeśli przegrasz, zginiesz z ręki zwycięzcy, jeśli zwycię-żysz, z ręki tych, którym za hasło dzisiaj twoje imię służy”, Irydion ściska mu rękę, jeden z nich um-rze przed zorzą.
Sala w pałacu cezarów, Elsinoe, wchodzi Irydion.
Elsinoe: Heliogabal powiedział Eutychianowi, że dowództwo nad pretorami oddaje Irydionowi, teraz śpi, budzą go, miał sen o zmartwychwstaniu umarłych, Irydion: nie przejednał buntowników; wcho-dzi Eutychian, Heliogabal każe mu oddać dowództwo Irydionowi, Irydion chce od Heliogabala pierś-cień (będzie jako namiestnik cezara), Eutychian go popiera, Heliogabal atakuje go, Eutychian: trzy dni po jego śmierci cezar zginie, Irydion zdziera mu pierścień z ręki.
Irydion i Elsinoe, Elsinoe prosi o litość dla Aleksandra, Irydion niezadowolony.
Najwyższy taras pałacu Irydiona, Masynissa, domownicy, barbarzyńcy, żołnierze Irydiona.
Masynissa rozdaje rozkazy, Irydion był w senacie.
Irydion wchodzi, zdaje relację ze spotkania z pretorianami, Irydion obawia się zdrady chrześcijan, Wiktor zatrzymał ich, Symeon w rozpaczy, wzywa Irydiona.
Przybytek Eloimu w katakumbach, Wiktor, Symeon i Metella, chrześcijanie.
Wiktor przeklina Kornelię, Kornelia wierzy w Irydiona, Wiktor i Symeon dyskutują.
wchodzi Irydion, Wiktor odprawia egzorcyzmy nad Kornelią, Kornelia wyrzeka się złego ducha, umiera, czując woń rosy i kwiatów (stan błogosławiony), Wiktor wyklina Irydiona.
wchodzi posłannik: Aleksander walczy na Forum, Irydion: „Czas mnie ubiegł. Ludzie mnie zdradzili”, Irydion odchodzi, Wiktor modli się za nowego cezara.
Ulica pomników przy murach Rzymu, ranny Werres.
wchodzi Irydion, Werres umiera; niewolnik: Scypio przegrywa, Eutychian zdradził, zabito Heliogaba-la, Elsinoe pchnęła się nożem, Eutychian zabity.
wchodzi Scypio, nie uciekają, chcą zginąć walcząc.
CZĘŚĆ.
Pałac cezarów, Aleksander Sewerus, Mammea, Ulpianus, dworzanie.
Ulpianus krytykuje miłosierdzie Aleksandra (Mammea to chwali), Aleksander przysiągł umierającej Elsinoe przebaczyć Irydionowi.
Sala Amfilocha, ciało Elsinoi, chór dziewic, płaczek, Pilades, wchodzi Irydion, gladiatorowie i niewolnicy.
Irydion wzywa Masynissę (zdradził?, Irydion nie chce w to wierzyć), błogosławią cieniom Elsinoe.
wchodzi Ulpianus jako poseł - Aleksander przebacza Irydionowi i skazuje go na wygnanie, Irydion odmawia złożenia broni, nienawidzi Romy, znieważa pierścień cezarów, Ulpianus wzburzony, wy-chodzi.
Noc miesięczna, pretorianie i Lucjusz Tubero, świątynia Wenery.
Tubero martwi się, gdzie jest Arystomachus, ten wbiega w popłochu, Irydion ma być w kajdanach zaprowadzony do Aleksandra, wychodzą.
Masynissa zrozpaczony klęską Irydiona.
Forum, Aleksander, Ulpianus, Arystomachus, ranny Scypio.
Scypio umiera.
Puste miejsce przy fontannie Neptuna, wchodzi Irydion, następuje na Tuberona.
Irydion zabija Tuberona, wchodzi Alboin - Scypio nie żyje, Alboin już nie jest z Irydionem („Chleb mój woła mnie w inną stronę!”), Irydion zabija go.
Podworzec na wzgórzu przed pałacem Irydiona, niewolnicy, gladiatory, żołnierze z pochodnia-mi, dymiący stos Elsinoi.
Pilades - żołnierze się wycofują, wchodzi Irydion, szydzi z żołnierzy, Pilades zamordowany, Irydion wchodzi na stos, Masynissa razem z nim, jest nieśmiertelny, jest bogiem.
wchodzą Arystomachus, Aleksander, Ulpianus, rzymskie kohorty, Aleksander nie ma już litości.
Szczyt góry. Rzym w mglistej oddali, Masynissa i Irydion.
Masynissa każe Irydionowi wierzyć, a nie upadać na duchu, Masynissa kusi go, uśpi go do czasu nowej walki, Irydion: „Idźmy! Mnie Rzym, tobie duszę moją!”.
DOKOŃCZENIE
cienie przez Rzym, „Powitałeś ostatki ludu rzymskiego na Forum - przechodząc trąciłeś ich nogą - oni się nie przebudzili!”.
Roma spodlona; Irydion nadal samotny, walka Masynissy i anioła o duszę Irydiona, Irydion zbawio-ny modlitwą Kornelii, ma iść na Północ, „A po długim męczeństwie zorzę rozwiodę nad wami - uda-ruję was, czym aniołów moich obdarzyłem przed wiekami - szczęściem - i tym, co obiecałem lu-dziom na szczycie Golgoty - wolnością! // Idź i czyń!” mimo zwątpienia, „I weszło słońce nad ostat-kami Romy - i nie było komu powiedzieć, gdzie się podziały ślady myśli mojej - ale ja wiem, że ona trwa i że ona żyje!”.
7