Zygmunt Krasiński, Listy. Wybór,
oprac. Zbigniew Sudolski, Wrocław 1997, BN I 282.
tylko wstęp!
WSTĘP
Od starożytności ku czasom nowożytnym.
list - jeden z najstarszych gatunków w historii piśmiennictwa.
najstarszą i podstawową zasadą stylu listowego było wystrzeganie się sztuczności, kierowa-nie się naturalnością, przejrzystością i zrozumieniem toku myśli. Stopniowo kształtowała się poetyka normatywna listu - powstawały formułki powitań i pożegnań, wiele utartych zwrotów zapowiadało odpowiednie części listu i jego treści.
rozprawka filozoficzna, pismo publicystyczne (informacje), zapis dydaktyczny (rady, upomnie-nia); podstawowe rodzaje: list-mowa, list-pół-dialog, list-rozmowa i list-wyznanie.
Demetriusz (I w. po Ch.): „wizerunek własnej duszy”.
wielka epistolografia literacka we Francji - 2. połowa XVII wieku (wyd. 1725) Marie de Rabu-tin - Chantal de Sevigne.
w Polsce korespondencja króla Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery (wydane w 1823).
Od sentymentalizmu ku romantyczności.
rewolucja w nowożytnej sztuce epistolarnej w XVIII wieku (rozwój sentymentalizmu), Jan Ja-kub Rousseau: list, jak i cała literatura, prawo do ukazywania uczuć i osobowości piszącego.
technika listowa wprowadzona do powieści - Samuel Richardson, Rousseau.
Podstawowe tendencje epistolografii romantycznej.
romantyczna epistolografia - manifestacja romantycznego indywidualizmu, chęć wyrażenia swego życia wewnętrznego i ujawnienia ukrytych pokładów własnej psychiki.
uwolnienie od norm i treści utylitarnych; wchłonięcie innych gatunków literackich: dziennika, pamiętnika, medytacji, wyznania, rozprawy.
adresat staje się współtwórcą korespondencji, wpływa na jej treść, charakter i formę; dostoso-wanie do psychiki adresata.
impulsy wpływające na rozwój epistolografii romantycznej: przyjaźń, miłość, podróże w celach turystycznych i kuracyjnych, urzeczenie historią i współczesnymi wydarzeniami społeczno-po-litycznymi, problemy światopoglądowe.
listy Byrona - pierwsza wielka opowieść o życiu osobistym poety.
różnorodna i bogata tematyka z życia codziennego.
plastyka opisu - oddziaływanie na przeżycia emocjonalne adresata, wprowadzanie elemen-tów uczuciowo-nastrojowych, dążenie do osiągania pełnej ekspresji.
w zakresie kompozycji - maksymalna swoboda.
Polska epistolografia romantyczna jako literatura.
najpełniej: Mickiewicz, Słowacki, Norwid i Krasiński.
Mickiewicz: związki z epistolografią klasyczną, list ma cele praktyczne, uczucie do Maryli We-reszczakówny, lęk przed cenzurą i represjami, humor + rutyniarskie opisy i dygresje epistolar-ne, awersja do opisywania własnych uczuć.
Słowacki: unikatowa autobiografia (listy do matki, stylizacja w duchu Rousseau i Byrona, po-trzeba wyznań, sentymentalne powinowactwa), to nie dziennik duszy, brak filozoficzno-moral-nych uogólnień, sentencji fascynujących aforystyczną mądrością.
Norwid: brak błahej tematyki, głównie refleksja filozoficzno-moralna w duchu chrześcijańskim, brak tendencji do autobiografizmu.
Epistolografia romantyczna jako dokument epoki.
walory tekstu literackiego, informacje o ich życiu; różne sposoby życia, wpływ literatury na style zachowań, obyczajowość polityczna, „choroby” społeczności emigracyjnej.
Korespondencja Zygmunta Krasińskiego - pierwsze doświadczenia.
eksplozja romantycznej epistolografii w 1829 roku - pierwsza samodzielna podróż zagranicz-na Zygmunta Krasińskiego, ponad 100 listów (napisanych w czasie podróży z Warszawy do Genewy), niewiele się zachowało, tylko listy do ojca - suwerenność i młodzieńczy entuzjazm prowadzą do zderzenia dwóch odmiennych postaw światopoglądowych, brak współbrzmienia między autorem a adresatem listu.
każdy adresat - inne oblicze niezwykłej osobowości Krasińskiego, jego korespondencja - do-kumentem literackim ukazującym skomplikowaną prawdę o człowieku i jego epoce.
Dramat dwóch patriotów.
konflikt między poetą a ojcem dotyczący rozumienia honoru i obowiązku udziału w powstaniu listopadowym; atmosfera kultu napoleońskiego i tradycji rodowej.
dramatyczna walka, którą podejmie Zygmunt Krasiński z ojcem, błaganie o błogosławieństwo i pozwolenie na powrót do powstańczej Warszawy; generał: to rewolucja skierowana przeciw-ko klasie panów; ostatecznie Krasiński ulega po raz pierwszy katastroficzna wizja walki klasowej niosącej światu zagładę; zgoda z ojcem i wzmożona nienawiść do caratu, obsesja lęku i głębokiego przekonania, że jego przeznaczeniem jest zesłanie i śmierć wśród lodów sy-beryjskich; wstyd i wyrzuty sumienia (list 8).
Różne oblicza przyjaźni.
adresatami większości listów: rodzina, przyjaciele, dawni znajomi.
list 1. do Mieczysława Potockiego - beztroska atmosfera, sprawa studiów i akademickich przyjaźni; romantyczne zamiłowanie do pióra, wrogość wobec Leona Łubieńskiego (konflikt wiosną 1829).
połowa 1830 z Anglikiem, Henry'm Reeve'em - typowy przejaw romantycznej przyjaźni (i an-glomanii), dla Krasińskiego znakomita rekompensata trudnej, pełnej zahamowań i dramatycz-nych spięć korespondencji z ojcem; tendencja do konstruowania własnej legendy biograficz-nej; tematyka: miłość i jej nieokiełznana siła, analiza własnej twórczości poetyckiej i rozpatry-wanie skomplikowanych stanów psychicznych; różne wątki w listach do ojca i do Reeve'a stylizacja wyznań listowych uzależniona jest od adresata; przeżycia związane z wybuchem powstania listopadowego; przymusowy pobyt w Genewie, tragizm osamotnienia i napiętno-wania psychika pełna goryczy i pesymizmu.
w 2. połowie 1831 - bolesna samokrytyka ograniczenie nadmiernej egzaltacji, refleksja hi-storiozoficzna, zwierzenia realizacja dwóch wielkich dramatów romantycznych - Irydiona i Nie-Boskiej Komedii.
marzec 1832 - przerwa w korespondencji z Reeve'em, kontakt z kolegą uniwersyteckim i przyjaciele, Konstantym Gaszyńskim: wyższość umysłowa autora listów, „wszystkiego po tro-sze”, brak poważnych tematów, brak tendencji do obnażania swego wnętrza, dość obiektyw-na relacja o autorze listów, wspomnienia razem spędzonej młodości, nowa stylizacja: perspe-ktywa działalności konspiracyjnej wśród chłopów opiniogórskich; pomoc finansowa - Gaszyń-ski użyczy później swego nazwiska przy wydawaniu tekstów Krasińskiego, np. Przedświtu.
jesienią 1834 początek korespondencji z 20 lat starszym kuzynem ze strony matki, Adamem Sołtanem (powstaniec 1831, emigrant), potrzeba intymnych zwierzeń i bogate życie erotycz-ne obu; później wątek romansowy niknie całkowicie - sprawy rodzinne, wspólne znajomości, podobieństwo tułaczego losu, ocena sytuacji politycznej Europy, nastroje społeczne.
książę Jerzy Lubomirski - w szczegółach romans z Delfiną Potocką, wątek maksymalnie udramatyzowany przez wprowadzenie tragedii niechcianego małżeństwa z Elizą Branicką, zabiegi o wyswatanie księciu siostry Elizy, Katarzyny Branickiej (nieudane); erotyczna przy-goda księcia i jego nieślubna córka.
do innych: o filozofii i literaturze, przyjacielski list autobiograficzno-psychologiczne (romanty-czna stylizacja), list dysertacyjny, intelektualny (centralna dla epoki tematyka), bogactwo pro-blematyki i występowanie obok siebie różnych zagadnień.
korespondecja z Edwardem Jaroszyńskim - filozof, zainteresowanie Krasińskiego, romans z Joanną Bobrową, kuzynką adresata.
zerwanie z Bobrową i początek romansu z Potocką w listach do Jerzego Lubomirskiego i Au-gusta Cieszkowskiego (komentarz do twórczości Krasińskiego, jego upodobań czytelniczych, refleksji filozoficznych itp.).
problematyka filozoficzna w listach do Bronisława Trentowskiego (filozof uzależniony finanso-wo od Krasińskiego, poddany, poglądy Krasinskiego).
Stanisław Egbert Koźmian - bez pozy, stylizacji oraz tendencji do filozofowania, wspólne za-interesowania literackie.
Stanisław Małachowski i mniej (ponad 20) Roman Załuski, głównie list polityczny (M.) i literac-ki (Z.) - oba bloki ocenzurowane przez rodzinę i pierwszego wydawcę (1885) Kraszewskiego.
1838-1841 Adam Potocki - mentorstwo, Potocki kochał Elizę Branicką.
Epistolarny kształt miłości romantycznej.
do Henry'ego Reeve'a: o miłości do Henrietty Willan: burzliwa namiętność uczuć i wzniosłe uduchownienie (aż do pośmiertnego połączenia dusz kochanków), małżeństwo jako myśl prozaicznie płaska, rozgraniczenie pojęć: kochanki i żony; duża rola wyobraźni.
kontakty z Amelią Załuską i Joanną Bobrową - wyobraźnia, wyolbrzymienie; przy drugiej z nich mniej już idealizacji poetyckiej; stylizacja dramatyczna (mężatka).
listy do Delfiny Potockiej - pamiętnik ich miłości, natchnienie wielu poetów i artystów, kilka ty-sięcy listów (ocalało 700), miłości podporządkowane całe życie, patos i przesada, ożenek z Branicką dramatyczne pogłębienie stylizacji; tłem liczne opisy podróży, sprawozdanie z le-ktur, wzmianki i sądy o ludziach; korespondencja wygasa stopniowo życie rodzinne, nowe romanse kochanki, uczucie do żony.
Relacje z podróży.
bogactwo wrażeń, wyniesionych z wędrówek romantycznego poety, realia ówczesnego pod-różowania.
Tematyka literacka i artystyczna.
bliskie koncepcje filozoficzne F. Schellinga.
list do Franciszka Morawskiego (30 stycznia 1833; list 23) - ciekawy przykład epistolarnego traktatu na temat współczesnej literatury francuskiej i angielskiej.
poznanie Słowackiego w połowie maja 1836 - uznanie i obrona w korespondencji.
list do Kajetana Koźmiana (23 marca 1844; list 93) - sformułowanie podstawowych zadań li-teratury narodowej.
Problematyka filozoficzna.
zainteresowania filozoficzne - już w listach z lat 30. (m.in. do Edwarda Jaroszyńskiego); peł-ne odbicie w kilka lat później w korespondencji z Augustem Cieszkowskim i Bronisławem Trentowskim.
w liście do Gaszyńskiego w lutym 1836 - sprzeciw wobec heglowskiego panteizmu, bronił Boga osobowego, rozumując, iż jego odrzucenie jest przekreśleniem nieśmiertelności jednos-tki i jej indywidualności (tym samym istoty poezji romantycznej, romantycznego indywidualiz-mu).
zdecydowana krytyka Hegla i jego szkoły; obrona osobowości Boga i nieśmiertelności duszy przygotowała grunt do przyjęcia przez Krasińskiego stanowiska filozoficznego Augusta Cie-szkowskiego (Prolegomena zur Historiosophie). Pociągały go konsekwencje historiozoficzne, profetyczne perspektywy stwierdzeń, możliwość widzenia i oczekiwania po epokach tezy (sta-rożytność)i antytezy (chrześcijaństwo) epoki trzeciej - epoki woli i czynu, w których jest istota bytu.
sprawa osobowości Boga traktat O Trójcy i Słowie wcielonym oraz O żywocie wiecznym. Jego zdaniem świat zmierza ku wyjawieniu jakiejś wielkiej niewiadomej X.
niezmiernie istotne dla filozofii Krasińskiego ze względu na jej konsekwencje historiozoficzne dla przyszłości Polski jest wypracowanie teorii tzw. „próby grobu”, przez którą przechodzą jednostki i narody, by zmartwychwstać. Zdołał Krasiński obronić osobowość Boga, nieśmier-telność człowieka i narodów.
koniec lat 40. i 50. ogromne zainteresowanie stanami agonalnymi i procesem umierania.
Problematyka społeczno-polityczna.
wrażliwość na aktualne problemy społeczno-polityczne:
„nasze społeczeństwo chyli się ku upadkowi i wszyscy zginiemy w okropnych konwulsjach”.
druzgocąca krytyka przeszłości i historycznej roli szlachty (w liście do ojca).
całkowite przekreślenie zasług przeszłości, które nie wykazuje ani „wielkiego rozumu” polity-cznego, ani nie ujawnia osiągnięć „w naukach, w kunsztach, w sztukach”.
szlachta lenistwo, lekkomyślność, „rubaszność”.
dostrzegają indywidualne cnoty i bohaterstwo, nie widzi w skali narodu, który stać tylko na „bufonady” i „ogromne nic”.
przeprowadzając jednostronną krytykę przeszłości - dąży do usprawiedliwienia współczesno-ści, bowiem „ludzie są tym, czym ich przeszłość zrobiła. Zaletą nie tylko od chwil, w których są, ale od wszystkich, w których nie byli”.
z innymi adresatami - zainteresowanie stosunkami społeczno-politycznymi w Królestwie Pol-skim; ubolewa nad polityką caratu wobec szlachty, która jego zdaniem = ostoja narodowości, carat chce „pożałował w chłopy”.
krytyka prokapitalistycznych ciągot szlachty, pogoni za zyskiem i pieniędzmi.
negatywny stosunek do zreformowania ustroju agrarnego, zmian w duchu kapitalistycznym.
przyszłość narodu zależy od zachowania dwóch pierwiastków: ludu i arystokracji.
z uwagą śledzi publikacje odnoszące się do sytuacji w kraju.
wybuch rzezi galicyjskiej (luty 1846) = „małpiarstwo [rewolucji francuskiej 17]93 r. i hajdama-czyzny”.
przeraża Krasińskiego postawa szlachty - jej radykalizacja, jak i dążenie do porozumienia z Rosją i rezygnacja z odrębności narodowej.
śledzi powstawanie ruchu komunistycznego.
wszelkie wydarzenia o charakterze rewolucyjnym „oddalają Królestwo Boże na świecie” - są niezgodne z prawami wiary i moralności chrześcijańskiej.
Forma listów Krasińskiego.
wraz ze zmianą tematu, nastrojami kształtowanie się formy zewnętrznej (kompozycji, języ-ka, stylu, inicjacji, końca, zapisu dat itp.).
dążność do maksymalnej oryginalności w kształtowaniu formy zewnętrznej.
oprócz normalnej daty - uwzględnia szczegóły topograficzne, dzień tygodnia ( określenie wyjątkowości sytuacji); charakterystyczne dla listów do D. Potockiej - dokładne informowanie o godzinie i porze dnia pisania; to podkreślanie niezwykłych okoliczności, w których poeta pi-sze, stwarza nastrój i sprzyja oddziaływaniu na adresata.
często kamuflaż, maskowanie właściwych treści, ukrywanie się pod imionami żeńskimi (Ewelina), podawanie niezgodnych z prawdą miejsc pobytu, operowanie wyszukanymi pseu-donimami dla znanych postaci politycznych lub dla Polski (Mir, Topolina) obawa przed cenzurą polityczną / obyczajową.
zmieniający się w zależności od adresata język i styl. Listy do ukochanych kobiet (Amelia Za-łuska, Joanna Bobrowa, Delfina Potocka): silny ładunek liryzmu, poetyzacja języka.
Wielkość korespondencji Krasińskiego.
przepisywano listy Krasińskiego, czasem sam kolportował.
z inicjatywy Krasińskiego - pierwsze publikacje fragmentów epistolografii o szerszej wymowie (listy-traktaty o polityce, literaurze).
wiosną 1842 Potocka (za zgodą Krasińskiego) artykuł Korespondencja z Palermo w „Dzienni-ku Narodowym”; Bronisław Trentowski wręczył do pracy Wizerunki duszy narodowej z końca ostatniego Szesnastolecia (Paryż 1847); skrzętnie zacierali autorstwo = jeden z warunków Krasińskiego (obawy przed represjami).
śmierć Krasińskiego w lutym 1859 zaktywizowała niektórych adresatów, głównie Potocką, oraz rodzinę poety, która przystąpiła do wydawania Wyjątków z listów, pragnąc w ten sposób zapobiec ich nielegalnym publikacjom.
Edycje korespondencji Krasińskiego w XIX wieku.
Eliza Krasińska + Konstanty Gaszyński - zebranie istniejącego korpusu epistolarnego + An-drzej Edward Koźmian - zespół redakcyjny.
adresaci sami: Roman Załuski art. Krasiński o Słowackim (1859), A. E. Koźmian Zygmunta Krasińskiego listy o poemacie Kajetana Koźmiana „Stefan Czarniecki”.
pierwsza publikacja książkowa Wyjątki z listów Zygmunta Krasińskiego listopad 1859 - starano się zatrzeć indywidualny charakter (usunięcie nazwisk adresatów, danych o miejscu i czasie, aluzji osobowych, intymnych wypowiedzi).
Edycje korespondencji Krasińskiego w pierwszej połowie XX wieku.
Edycje korespondencji Krasińskiego po II wojnie światowej.
5