SYSTEM PRAWA RP
Problemy związane z definiowaniem prawa.
Wieloznaczność terminu prawo - pojęcie prawa odnosi się do szczególnego porządku społecznego, tworzonego i chronionego w sposób zinstytucjonalizowany - niezależnie od tego najszerszego znaczenia i oprócz prawa w sensie prawa naturalnego i pozytywnego, w naukach prawnych i praktyce prawniczej funkcjonują rozmaite pojęcia szczególne, których nie należy ze sobą mylić. Najczęściej spotykane opierają się na wyodrębnieniu różnych dziedzin lub gałęzi prawa (prawo publiczne, prywatne, karne, cywilne). Pojęciem prawa posługujemy się też dla oznaczenia konkretnych uprawnień, zespołów uprawnień lub rodzajów uprawnień, które służą rozmaitym podmiotom (prawo wyborcze, prawo własności).
Ze względu na różne kultury prawne (np. prawo precedensowe, prawo stanowione);
Ze względu na związki prawa z innymi normami społecznymi (np. moralność, religia);
ze względu na problemy ogólno filozoficzne (np. czy prawo jest poznawalne, albo czy jest bytem, albo czy można go oceniać);
Ze względu na rozwój prawa (np. prawo tworzone przez władcę, potem przez naród - prawo wewnętrzne, państwa-prawo międzynarodowe publiczne, a nawet organizacje międzynarodowe - ONZ, UE, Rada Europy).
Wielość systemów normatywnych.
Prawo nie jest jedynym społecznie wykorzystywanym regulatorem zachowań ludzkich. Jedne z nich, takie jak prawo, moralność, obyczaje, mają charakter normatywny (określają, jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich unikać). Inne regulatory-charakter nienormatywny (mity, tradycje). Obok prawa występują normy: moralne, obyczajowe, statutowe, zwyczajowe org. Niepaństwowych itp. Człowiek uczestniczy w wielu grupach społecznych (różne role społeczne). Istnienie każdej grupy społecznej wyraża się m.in. w formowaniu różnych norm, które regulują zasady włączenia jednostki do grupy lub wykluczenia z niej, a także wyznaczają zachowania członków.
Wypowiedzi performatywne.
Wyrażają one sens aktów konwencjonalnych, czyli czynności, z którymi, zgodnie z obowiązującymi normami, łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości.
Trzy kategorie:
O doniosłości prawnej i quasi-prawnej (wypowiedzi w ramach, których wyróżniamy prawo zwyczajowe - idę o zakład, wyzywam cię na pojedynek).
Explicit
Zwroty grzecznościowe - Witam (miło mi cię spotkać), Do widzenia (mam nadzieję, że się jeszcze spotkamy).
Czasowniki performatywne - czynności, których nie można wykonać bez udziału mowy np. radzę ci, proszę cię, żądam, przestrzegam.
wypowiedzi zwane po polsku spełniającymi, wykonawczymi, dokonawczymi lub narzędziowymi, których wygłoszenie lub napisanie jest zarazem spełnieniem określonego działania, najczęściej tego, o którym w nich mowa. Np. powiedzenie "najmocniej Pana przepraszam" jest dokonaniem przeprosin, "przysięgam, że widziałem to na własne oczy" - jest przysięgą, "biorę sobie Ciebie za małżonka" - jest dopełnieniem aktu zaślubin itp.
Na nieskuteczność wypowiedzi wskazuje: pozorność, żart, realna groźba, błąd.
Dyrektywa i sposoby jej wyrażania.
Dyrektywy to ogólna nazwa wypowiedzi mających wpływać na postępowanie (skonwencjonalizowany akt werbalny zdolnyu do wpływania na zachowania ludzi).
Buduje się je w oparciu o wzór D (ut p), co należy czytać „dyrektywa, żeby P”. W praktyce zamiast „dyrektywa” wstawia się jakiś czasownik performatywny, a zamiast P opis czynności czy zachowania oraz jej wykonawcę. Inny algorytm to „nakazuje się, żeby A zachował się b”, gdzie A jest wykonawcą czynności, a „b” jej opisem. Normę można wyrazić w 3 formach: zakaz, nakaz dozwolenie.
Nakaz = Obowiązek pozytywny = Dyrektywa konieczności
Zakaz= Obowiązek negatywny = Dyrektywa niemożności
Dozwolenie = Uprawnienie = Możliwość dyrektywalna (np. „Jest możliwe, że zrobisz coś...” - możesz to zrobić, ale nie musisz)
Formułując dyrektywy, najczęściej stosuje się pojęcia modalne: MUSI/MOŻE. Trzeba ich jednak unikać, bo dają bardzo szerokie pole interpretacji i w efekcie norma może wywołać skutek inny niż zamierzony. Należy także unikać, ze względu na zbyt duży stopień ogólności, pojęć takich jak: niektóre, żadne, wszystkie.
Konstruując wypowiedzi, odnosimy się do trzech obszarów: ZACHOWAŃ LUDZI, ZDARZEŃ, RZECZY. Przy pomocy norm możemy oddziaływać na ludzi. To oni są adresatami dyrektyw. Co do zdarzeń, możemy wypowiadać nasze życzenia czy pragnienia (np. Niech jutro będzie ładna pogoda), ale oczywiście nie mają one wiążącej mocy sprawczej.
Wypowiedź optatywna.
Wypowiedzi optatywne (optatywy): wyrażają nasze życzenia aby jakiś konkretny stan trwał nadal, albo powstał w przyszłości. Wypowiedź optatywna nie oznacza stosunku między mówiącym a słuchającym, jest to akt bez adresata, akt wyrażający wyłącznie chęć żeby coś zaistniało np. „Oby jutro była ładna pogoda”, „Oby Henryk wygrał zakład” - tzn. oby wygranie zakładu zdarzyło się Henrykowi.
Stanowią werbalny akt życzeniowy. Najprościej poznać je po słówku „oby”. Odnoszą się najczęściej do zdarzeń, ewentualnie rzeczy. Jednak niekiedy mogą się odnosić także do zachowań ludzi (np. „Oby dłużnik oddał dług”). Algorytm to: UTINAM P. „Utinam” oznacza „oby się zdarzyło” , a zamiast P wstawiamy to, co ma się wydarzyć. Czasem granica między dyrektywą a optatywą jest dość płynna. Przykład. Wypowiedź „Oby dłużnik oddał dług” to klasyczna optatywa. Mówiąc potocznie, to pobożne życzenie, na którego spełnienie nadawca może mieć co najwyżej nadzieję. Ale już wypowiedź „Obyś jutro oddał dług” to dyrektywa. Ma bowiem konkretnego adresata. Można się domyślać, że jej nie wykonanie zagrożone jest jakąś sankcją.
Język prawny i prawniczy.
Język prawny - odmiana narodowego języka naturalnego, zbliża się do grupy języków sztucznych (wykonywanych specjalnie dla jakiś potrzeb). Można go porównywać z językiem którejś z dziedzin techniki.
Odmienne słownictwo (terminologia)
Osobliwości gramatyczne (czas teraźniejszy)
Zasady stylistyki
Język prawniczy - język w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach prawnych. W języku tym opisywane są np. niektóre instytucje prawne, metody badań nad prawem, sposoby wyjaśniania prawa. Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują. język prawniczy praktyki - są to decyzje organów administracyjnych, orzeczenia wydawane przez sądy,język prawniczy doktryny - są to wypowiedzi prawoznawstwa o prawie obowiązującym,język prawniczy potoczny - są to nasze wypowiedzi o prawie obowiązującym.
Język sztuczny - dąży do maksymalnej precyzji. Język prawniczy ma tylko cechy języka sztucznego. Występuje w wielu odmianach.
Każda grupa zawodów prawniczych ma swój specyficzny język. „To prawo jest do bani” - pijak spod budki z piwem.
Norma prawna; budowa, klasyfikacja (problem różnordności poglądów).
Podział norm prawnych:
lexperfecta - prawo doskonałe, opatrzone sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej,
lexplusqamperfecta - prawo więcej niż doskonałe, opatrzone sankcją nieważności oraz inną sankcją (zwykle represyjną),
lexminusqamperfecta - prawo mniej niż doskonałe, opatrzone sankcją represyjną,
leximperfecta - prawo niedoskonałe - to norma, dla której w danym systemie prawnym nie można znaleźć sankcji np. art. 87 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego „Rodzice i dzieci obowiązani są wspierać się wzajemnie”.
Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa. Reguła zachowania nosząca dwie zasadnicze cechy:
Reguła generalna - skierowana do pewnej kategorii adresatów, nie zaś do adresata indywidualnego - wskazanie następuje poprzez ich cechy rodzajowe (np. obywatele, żołnierze).
Reguła abstrakcyjna - wzór zachowania określony przez wskazanie rodzajowych cech tego zachowania (a nie konkretnych). Zachowanie, które może zdarzyć się w nie określonej liczbie przypadków.
Wzór kazuistyczny - określony w sposób bardzo szczegółowy.
Norma prawna jest regułą zachowania, która daje odpowiedź na pytanie: kto i w jakich warunkach, jak powinien postąpić. W każdej normie wskazuje się 2 podstawowe części składowe:
Hipoteza - część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić.
Dyspozycja - część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego, dozwolonego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów.
Sankcja - określenie konsekwencji, jakie grożą za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy. Sporne jest czy jest 3 integralnym składnikiem każdej normy.
Koncepcje budowy normy prawnej:
Teoria reguł pierwotnych i wtórnych Harta. Zakwestionował sformułowaną w drugiej połowie XIX w. tezę Austina, że prawo to taki zespół norm suwerena, w którym obowiązkowi prawnemu każdorazowo odpowiada sankcja. Wg. Harta należy wyodrębnić 2 typy reguł: pierwotne i wtórne. Reguły pierwotne - zakazy i nakazy określonych zachowań - przypominają rozkazy władcy.
reguły wtórne - konieczne, aby utrzymać ład społeczny:
reguła uznania - określają, co musi zaistnieć (ustanowienie przez parlament, podpisanie przez prezydenta), aby reguła pierwotna była wiążąca.
reguła zmiany - określa sposoby zmieniania reguł. Uzupełniają reguły uznania. Określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych.
reguła orzekania - upoważnia określone osoby(np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy naruszono regułę pierwotną i czy można się posłużyć sankcjami
Koncepcja normy sprzężonej :
norma sankcjonowana - określa adresata i warunki, w jakich jest mu cos nakazane, zakazane lub dozwolone czynić (hipoteza) oraz treść owego nakazu, zakazu lub dozwolenia (dyspozycja)
norma sankcjonująca - stanowi iż w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (hipoteza) zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony w treści tej normy. Dyspozycja normy sankcjonującej przewiduje więc zarówno obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy sankcjonowanej, jak i upoważnienie (kompetencję) dla organów państwa do realizacji tych skutków
Norma sankcjonująca jest normą posiłkową, drugiego rzędu, zostaje ona uruchomiona tylko wtedy, gdy naruszona zostaje norma sankcjonowana.
art. „Kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia wolności”
norma sankcjonowana: nie wolno zabijać
norma sankcjonująca - sąd wymierza karę pozbawienia wolności osobie, która zabije człowieka.
koncepcja trójczłonowa normy prawnej :
hipoteza - określenie adresata i pewnych warunków, w jakich jest on zobowiązany do pewnego zachowania się
dyspozycja - treść uprawnień i obowiązków
sankcja - ustalenie konsekwencji grożących w wypadku zachowania się sprzecznego ze wskazanym wzorem
Stanowisko takie było popierane argumentacją o charakterze socjologicznym. Podkreślano, że norma prawna, jak każda norma postępowania, jest powiązana z jakąś zbiorowością społeczną. To zanjduje wyraz m.in. w sankcji, czyli w reakcji danej zbiorowości na przypadek naruszenia dyspozycji.
Klasyfikacje norm prawnych:
normy bezwzględnie wiążące (norma imperatywna, ius cogens) - wskazuje jeden rodzaj należnego zachowania i nie dopuszcza zachowania odmiennego. Naruszenie tej powinności - sankcja.
normy względnie wiążące (ius dispositivum) - ustanawia wzorzec zachowania, ale dopuszcza odmienne zachowanie wybrane przez adresata, mogą też powstrzymać się odz działania. Np. w trakcie zawierania umowy, gdy strony, chcąc uregulować pewną kwestię w szczególny sposób, korzystają z ustawowego wyrażenia „jeśli umowa nie stanowi inaczej”.
normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (norma semiimperatywna) - gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień, zapewniają możliwość zwiększenia uprawnień, ale nie dopuszczają możliwości ich ograniczenia
Hipoteza i dyspozycja
Hipoteza - część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić.W przepisach prawnych część ta nie zawsze jest wprost wyrażona. Normę prawną formułuje się często w postaci warunkowego zdania odkładającego się z poprzednika „jeżeli...” i następnika. Poprzednik stanowi hipotezę normy prawnej. Stanowi zwykle jeden z bardziej rozbudowanych elementów normy prawnej. Często jest tak rozproszona, że trudno ją odnaleźć.
dotyczy elementów podmiotowych, gdy wskazuje adresata i jego cechy. Może wskazywać również cel działania albo sposób działania.
dotyczy elementów przedmiotowych gdy odnosi się do wydarzeń, stanów, zjwisk w stosunku do adresata zewnętrznego.
hipotezy językowodookreślone - w sposób szczegółowy wskazują adresata oraz okoliczności, w których temu adresatowi jest coś nakazane, zakazane bądź dozwolone,
hipotezy językowoniedookreślone - wskazują adresata i okoliczności zastosowania się określone w sposób ogólny. Charakterystyczne dla prawa karnego.
Dyspozycja - część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego, dozwolonego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów.Przedmiotem dyspozycji mogą być:
czyny tzn. faktyczne czynności psycho-fizyczne np. zabrania mienia, pomoc, zabójstwo,
czynności konwencjonalne - są to pewne zachowania, którym istniejące normy prawne lub obyczajowe nadają określone znaczenie inne niż to, które wynikałoby
z psychofizycznego przebiegu tych czynności np. uchylenie kapelusza może oznaczać, że ktoś chce się ochłodzić.
Każda czynność prawna jest czynnością konwencjonalną, ale nie każda czynność konwencjonalna jest czynnością prawną. Można dokonać uporządkowania:
czynności konwencjonalne regulowane przez prawo - są to akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa i czynności prawne,
czynności konwencjonalne prawnie obojętne - czynności obyczajowe, religijne, organizacyjne.
Dyspozycja normy prawnej określa, że wskazane w niej zachowanie jest zakazane, nakazane bądź dozwolone.
Nakaz może przybierać dwie formy:
nakaz obejmujący tylko 1 typ zachowań, od którego w warunkach wskazanych przez hipotezę uchylić nie można bez narażenia się na niepotrzebne konsekwencje prawne (są to sankcje np. nakaz poddania się szczepienia w czasie epidemii),
nakaz obejmujący 1 typ zachowania podstawowego oraz drugi typ (inne zachowanie), które w określonych okolicznościach może być przez adresata wybrane zamiast zachowania podstawowego. (na gruncie prawa cywilnego - część dot. zobowiązań)
Polskie prawo zna 2 rodzaje sytuacji, w których adresatowi pozostawiony jest wybór co do sposobu zachowania się mimo istniejącego nakazu.
zobowiązanie przemienne - polega na tym, że przepis prawa lub postanowienie umowy przewiduje kilka sposobów wykonywania określonego obowiązku. Wykonanie tego obowiązku przez jedną ze stron może polegać na zachowaniu się w jeden lub drugi sposób wedle wyboru osoby uprawnionej (np. jeśli w wypadku sam. zostanie uszkodzony samochód to poszkodowany może żądać naprawy lub pieniędzy),
upoważnienie przemienne - adresat nie ma pełnej swobody wyboru, nie może on dobrowolnie wybierać między dwoma obowiązkami. Adresatowi nakazane jest zachowanie się w sposób A, a tylko w określonych okolicznościach może zwolnić się z tego obowiązku przez zachowanie się w sposób B, który jest również w sposób szczegółowy określony (np. przepis dot. zastępczej służby wojskowej nie w jednostce a np. w szpitalu).
Zakaz - wskazuje typy zachowań uznawanych przez normę za niedopuszczalne.
Dozwolenie - jest to przypadek, z którym się łączy spór w nauce prawa - są głosy, że dozwolenia nie istnieją jako samodzielny rodzaj dyspozycji. Są jedynie funkcją zakazów - wolna przestrzeń pomiędzy tymi nakazami a zakazami, przestrzeń określana jako sfera prawnie indyferentna, wolna. Prawo milczy, jest obojętne wobec sposobu zachowania jednostek, znajdujących się w tej sferze np. pisarz może pisać w książce co tylko chce, nie musi uważać żeby nie naruszyć zakazów i nakazów.
Dozwolone jest wszystko, co nie jest zakazane bądź nakazane
dozwolenie słabe - swoboda działania polega na braku zakazów odnoszących się do pewnej dziedziny (nullum crimen sine lege - nie ma przestępstwa, jeśli nie określa go ustawa)
dozwolenie mocne - zachowania uregulowane przez prawo, chociaż nie jest wprost zakazane lub nakazane danameu adresatowi.Rodzą skutki prawne mimo iż nie są wprost nakazane ani zakazane adresatowi.
Sankcja - rodzaje.
W języku prawnym występuje w dwojakim znaczeniu:
znaczenie językowe - Treść normy zachowania. Jako część normy prawnej obok hipotezy i dyspozycji.
znaczenie realne - jako społeczny punkt podjęcia określonych kroków dolegliwych wobec podmiotów zachowujących się niezgodnie z wzorcami zawartymi w normach.
Najczęściej wyróżnia się 3 rodzaje sankcji prawnych:
sankcja egzekucyjna - polega na przymusowym wykonaniu tego co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata np. przymusowa eksmisja zlokalu. Sankcja egzekucyjna może również polegać na przymusowym unicestwieniu tego co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi np. zburzenie budynku, który został wzniesiony bez zezwolenia.
Sankcja egzekucyjna polega następnie na przymuszeniu adresata do wykonania ciążącego na nim obowiązku np. zmuszenie do zapłacenia zaległych alimentów.
sankcja nieważności ( normy w których zawarte są sankcje nieważności, nazywane są czasem leges perfectae - prawa doskonałe):
nieważność bezwględna - następuje z mocy samego prawa exlege bez potrzeby dokonywania dalszych czynności .................ona czynności od samego początku, oznacza to, że czynność taka nie wywołała żadnych skutków prawnych, a te które wywołała muszą być unicestwione np. przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (wypłacenie odszkodowania). Nieważność bezwzględna ma miejsce w kilku przypadkach:
gdy czynność prawna została wywołana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,
gdy czynność prawna została wykonana bez wymaganej przez prawo zgody organów władzy państwowej,
gdy czynność została dokonana bez zachowania odpowiedniej formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności np. przeniesienie własności nieruchomości bez aktu notarialnego.
nieważność względna - ma miejsce, gdy określ. osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności, w takim przypadku czynność jest nieważna dopiero od momentu orzeczenia jej przez kompetentny do tego organ. Skutki czynności prawnej pozostają w mocy od momentu wydania wyroku.
bezskuteczność zawieszona - polega na tym, że prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami umowy od zgody tej osoby czyli osoba musi wyrazić zgodę. Do czasu udzielenia tej zgody czynność jest ważna, ale określona jest mianem czynności kulejącej, gdyż nie uzyskanie zgody w określonym czasie lub odmowa jej udzielenia powoduje nieważność bezwzględną czynności prawnej.
bezskuteczność względna - jest stwierdzana przez sąd na żądanie osoby trzeciej pokrzywdzonej dokonaniem czynności prawnej.
sankcja karna - grozi za dokonanie czynów zabronionych. Funkcje sankcji karnej:
resocjalizacja przestępcy,
odstraszenie przestępcy od popełnienia w przyszłości czynu karalnego (prewencja szczególna, indywidualna),
odstraszanie potencjalnych przestępców od popełniania czynów zabronionych danego rodzaju (prewencja ogólna),
izolacja przestępcy od społeczeństwa w przypadku kary pozbawienia wolności.
Sankcje represyjne w prawie cywilnym w postaci kar umownych.
Od stuleci prawoznawstwo wyodrębnia też kategorię zwaną lex imperfecta (prawo niedoskonałe). Jest to taka norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji. Leges imperfectae pojawiają się najczęściej w prawie konstytucyjnym, rodzinnym i administracyjnym.
sankcja skupiona - reakcja na naruszenie towarzysząca normom moralnym polegająca na działaniu sformalizowanej instytucja, podjętym w przepisanym trybie
sankcja rozproszona - reakcja na naruszenie towarzysząca normom moralnym polegająca na potępieniu i odrzuceniu ze strony grupy społecznej, do której należy osoba działająca niezgodnie z powinnością
Przepis prawny - klasyfikacje.
Przepis prawny jest to wypowiedź zawarta w tekście aktu normatywnego. Ta wypowiedź stanowi calość gramatyczną i wyodrębnona jet jako art. § pkt.
Rodzaje przepisów prawnych:
przepisy ogólne - lexgeneralis - to przepisy, które regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne w dyspozycji reguły zachowania
przepisy szczegółowe - lexspecialis - regulują sprawy w sposób bardzo szczegółowy.
Rozróżnienie przepisów ogólnych i szczegółowych wynika najczęściej z systematyki aktu prawnego.
przepisy odsyłające ustanawiane są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie normatywnym tych samych części. Przepisy odsyłające zawierają pewną wskazówkę, odesłanie, gdzie w jakim innym przepisie można znaleźć poszukiwane wzory zachowania się . Są to tzw. przepisy wewnątrzsystemowe, mogą one odsyłać do innych przepisów tego samego akty normatywnego, mogą też wskazywać inny akt normatywny. Dzięki przepisom odsyłającym można zmniejszyć objętość aktów normatywnych.
Odesłania pozasystemowe - wzorów zachowania poszukuję się w innych niż prawo systemach normatywnych. Występują najczęściej w postaci klauzul generalnych - są to odesłania do ocen interpretatorów prawa i służą uelastycznieniu prawa obowiązującego. Wśród przepisów odsyłających pozasystemowych wyróżniamy:
odesłania do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej np. lekarskiej,
odesłania do pewnych szczególnych reguł moralnych np. zasady słuszności, sprawiedliwości, współżycia społecznego,
odesłania poprzez użycie zwrotów wartościujących do powszechnie uznawanych i dość jednolicie pojmowanych wartości np. dobro dziecka, dobro kultury, niewdzięczność.
przepisy blankietowe - stanowią rodzaj przepisów odsyłających. Przepisy blankietowe nie ustanawiają same żadnej reguły zachowanie lecz wskazują na organ państwa, który reguły takie ma wprowadzić.
► przepisy, które pełnią określone funkcje w procesie legislacyjnym
przepisy przejściowe - intertemporalne - występują w dwóch postaciach:
przepisy o charakterze kolizyjnym regulujące nadmiar prawa, odnoszą się one do stanów, gdy pewne sytuacje istotne prawnie (np. toczące się postępowanie przed sądem) powstałe pod rządami wcześniej obowiązującuch przepisów, obecnie już uchylonych trwają i są kontunuowane pod rządami nowych przepisów, które bezpośrednio zastąpiły przepisy dawne.
przepisy mające charakter ad hoc - przepisy t regulują jakiś stan rzeczy tymczasowo przez niedługi, z góry określony czas (np. w czasie stanu wyjątkowego).
przepisy derogacyjne - uchylające - określają który z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.
przepisy wprowadzające - zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego.
Można się jeszcze spotkać z określeniem „przepisy końcowe”. Jest to zbiorcza nazwa dla przepisów wprowadzających i uchylających.
Relacja: norma prawna - przepis prawny
Normy prawne wyrażają treść prawa, przepisy natomiast są formą słowną, zdaniową w którą treść ta jest ujęta.
Normy prawne są wyprowadzane z przepisów prawnych, czemu służy m.in. ich interpretacja (wykładnia). Jeden przepis prawny może zawierać materiał do budowy 1 normy prawnej bądź wielu norm.
Norma prawna może być zawarta nie tylko w różnych przepisach tego samego aktu normatywnego, ale i w przepisach w różnych aktach normatywnych leżących na różnych piętrach struktury hierarchicznej systemu prawa i należących do różnych gałęzi prawa - ustawa, rozporządzenie, zarządzenie.
Norma kolizyjna
Norma kolizyjna nie rozstrzyga o prawach i obowiązkach osoby występującej w danym stosunku prawnym, ale jedynie wskazuje system prawny, w którym znajdzie się norma merytoryczna decydująca właśnie o tych prawach i obowiązkach. Jej budowa podporządkowana jest funkcji, jaką ma wypełniać prawo międzynarodowe w wąskim ujęciu. Musi więc ustalać zakres spraw, dla których należy znaleźć właściwy system prawny, oraz czynnik łączący dany zakres z takim systemem prawnym. Czynnik łączący, czyli łącznik, może być obiektywny, jak obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub bandera statku, ale może być też obiektywny, zwany też kolizyjną autonomią wolą stron, związany ze swobodą wyboru prawa przez strony. (norma nie rozstrzygająca o prawach i obowiązkach osób występujących w stosunkach prawnych, ale wskazująca jedynie na ten system prawny, który będzie właściwy do oceny praw i obowiązków, czyli wskazująca prawo, w jakim należy szukać norm merytorycznych)
zakres (hipoteza) - jaka musi pojawić się sytuacja
łącznik (dyspozycja) - odsyła do systemu prawnego
Obowiązywanie prawa w czasie.
Istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania normy prawnej. Generalną zasada przyjęta przez współczesne prawodawstwo jest zasada, że norma obowiązuje od momentu, który wyznaczył ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania.
Najczęściej przyjmowana jest generalna zasada, że ustawa wchodzi w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie publikacyjnym (Dz.U.) chyba, że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w życie.
Jeżeli ustawodawca chce aby przepis prawny obowiązywał od jakiegoś innego określonego dnia zamieszcza odpowiedni przepis wchodzący w skład przepisów końcowych aktu normatywnego. Jest to zwykle dzień późniejszy nić dzień opublikowania.
Czas dzielący dwie daty od opublikowania i wejścia w życie określa się jako vacatio legis (spoczynek prawa). Vacatio legis jest wykorzystywane na zapoznanie się z nowym prawem
i na przygotowanie się do jego przestrzegania i stosowania.
Zdarza się, że ustawodawca wiąże określone skutki prawa ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego. Chodzi tu o działanie prawa wstecz (retroakcja). To działanie powinno być działaniem wyjątkowym ponieważ jest sprzeczne z jedną z fundamentalnych zasad systemu prawa lex retro non agid. Nie działanie prawa wstecz ma istotne znaczenie, gdyż wynika z istoty norm prawnych jako reguł określających wzory zachowania. Najpierw trzeba znać wzór aby później móc do niego zastosować. Działanie prawa wstecz jest jednak dopuszczalne,gdyprawowiążesię z korzyściami lub nagrodami. Takie postanowienia są zawarte niekiedy w tekstach aktów prawnych oraz w orzecznictwie sądów.
Wyjątek od zasady lex retro non agid - jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa stosuje się ustawę nowa, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.
Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego norm prawnych.
Są jednak wyjątki od tej zasady, gdyż można spotkać akty normatywne wskazujące z góry moment końcowy obowiązywania danego aktu.
Zwykle moment końcowy obowiązywania aktu normatywnego wynika z przepisów derogacyjnych zawartych w innym akcie normatywnym. W razie ich braku w grę wchodzi desuetudo.
Obowiązywanie w czasie - norma obowiązuje od momentu, który wyznacza ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania. W Polsce obowiązuje generalna zasada, że akty normatywne wchodzą w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie publikacyjnym, chyba że przepis wprowadzający podaje jakiś inny termin. Jeśli ustawodawca chce, aby akt normatywny obowiązywał od innego dnia, zamieszcza zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych. Czas dzielący dwie daty opublikowania i wejścia w życie określa się mianem vacatio legis - jest on wykorzystywany na zapoznanie się z nowym prawem. Zwykle akty normatywne nie przewidują końcowego obowiązywanie, są jednak wyjątki, jak choćby obowiązywanie ustawy budżetowej do 31 grudnia każdego roku.
Obowiązywanie prawa w przestrzeni.
Prawo (ściślej prawo wewnątrzkrajowe) obowiązuje na całym lub na części terytorium państwa, które organy je ustanowiły lub w przypadku prawa zwyczajowego sankcjonują.
Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice tego terytorium. Każdy kto znajdzie się na obszarze danego kraju podlega jego prawu (jurysdykcji). Są od tego nieliczne wyjątki (np. osoby posiadające immunitet dyplomatyczny Jest to zasada terytorialności. Od zasady teryrorialności są nieliczne wyjątki: umowy i zwyczaje międzynarodowego prawa publicznego wyłączają możliwość stosowania sankcji prawa wewnatrzkrajowego wobec niektórych kategorii podmiotów.
Konflikty hierarchiczne przepisów prawa.
Teoria prawa, zakłada, że dobrze skonstruowany system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny. W rzeczywistości normy prawne bywają jednak między sobą sprzeczne. Teoria prawa wyróżnia 3 rodzaje sprzeczności norm: logiczne, przeciwieństwa logiczne i sprzeczności prakseologiczne.
Sprzeczność logiczna występuje w trzech postaciach:
polega na tym, że adresatowi A norma n1 w warunkach określonych przez hipotezę tej normy nakazuje czynić to co norma n2 w tych samych warunkach temu samemu adresatowi czynić zakazuje.
Jednoczesne podporządkowanie się nakazowi i zakazowi czynienia czegoś przez tego samego adresata w tych samych okolicznościach jest oczywiście wykluczone.
wyraża się w tym, że adresatowi A norma n1 w warunkach określonych przez hipotezę tej normy nakazuje czynić to co norma n2 w tych samych warunkach temu samemu adresatowi dozwala czynić.
polega na tym, że adresatowi A norma n1 w warunkach określonych przez hipotezę tej normy zakazuje czynić to co norma n2 w tych samych warunkach temu samemu adresatowi dozwala.
Jeżeli więc adresat skorzysta z dozwolenia zawartego w normie n2 to zarazem naruszy zakaz normy n1
Przeciwieństwo logiczne polega na tym, iż 2 lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które zgodnie z naszą widzą są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania. np. „bądź jutro całą dobę w Szczecinie” i „przyjedź jutro do Rzeszowa”.
Niezgodność prakseologiczna (praktyczna) polega na tym, że zachowanie zgodne z jedną normą lub skutek takiego zachowania unicestwia całkowicie lub w części skutek zachowania zgodnego z drugą normą. np. tzw. normy syzyfowe np. „Otwórz drzwi jeśli są zamknięte”
i „Zamknij drzwi jeśli są otwarte”.
Rozwiązywaniu konfliktów między normami prawnymi służą REGUŁY KOLIZYJNE. Mamy trzy takie reguły:
Reguły kolizyjne porządku hierarchicznego (najważniejsze pierwsze) norma wyżej usytuowana w hierarchii norm uchyla normę niższego rzędu.
Reguły kolizyjne porządku czasowego norma późniejsza uchyla normę wcześniejsza pod warunkiem, że norma późniejsza nie jest normą niższego rzędu.
Reguły kolizyjne porządku treściowego norma szczególna uchyla normę ogólną pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu. lex specialis derogat lex generalis
1