DZIEJE SZEŚCIU POJĘĆ

1. Wstęp

WARTOŚĆ - 3 najwyższe rodzaje wyróżnione już u Platona - DOBRO, PIĘKNO, PRAWDA. ( w średniowieczu określano je jako nie wartości, a ”transcendentalia” - najwyższe rodzaje orzeczeń)

CZYNNOŚCI - u Arystotelesa - TEORIA, DZIAŁANIE I TWÓRCZOŚĆ (upraszczając w języku potocznym - teoria i praktyka lub nauka i technika), przez Kwintyliana w czasach rzymskich przekształcony w trychotomiczny podział sztuk, utrzymał się przez scholastykę i w czasach nowożytnych. Kant przekształcił je na 3 rodzaje krytyk - krytyce rozumu czystego, praktycznego i władzy sądzenia - oddzielały 3 działy filozofii - logikę, etykę i estetykę. Podobnie rozdziela się - naukę, moralność i sztukę, także myśl, wolę i uczucie

2 rodzaje BYTÓW - wprowadzone przez Greków ( wg Platona przez sofistów), rozróżniające co jest z natury i co ze sztuki - czyli ustanowienia ludzkiego, inaczej co jest zależne od człowieka, a co nie. Także w starożytności filozofowie wprowadzili podobne rozróżnienie oparte na przeciwstawieniu przedmiotu i podmiotu - Arystoteles - co jest samo przez się, a co jest dla nas.; było to w pewnym momencie głównym zagadnieniem estetyki - czy rzeczy są piękne same przez się, czy tylko dla nas

2 rodzaje poznania ZMYSŁOWE i UMYSŁOWE

2 czynniki bytu - ELEMENTY I FORMA

rozróżnienie świata i języka - czyli RZECZY I ZNAKI

SZTUKA - kiedyś nazwa zdolności, teraz nazwa zbioru rzeczy

PIĘKNO - własność - rzecz piękna - przedmiot posiadający własność piękna

PRZEŻYCIE ESTETYCZNE - czynności psychiczne

FORMA - układ części i wzajemny ich stosunek

TWÓRCZOŚĆ - własność umysłu; czynność artysty

MIMESIS I NAŚLADOWANIE ARTYSTYCZNE - nazwy czynności artysty, bądź stosunku dzieła do wzoru

WYOBRAŹNIA, GENIUSZ, SMAK ZMYSŁ ARTYSTYCZNY - zdolności umysłu

PRAWDA ARTYSTYCZNA - stosunek utworu do jego wzoru, czasem też własności bezpośrednio odczuwanej

STYL + przymiotnik - np. klasyczny - nazwa zbiorowa - zbiór wszystkich utworów klasycznych; własności wyróżniające te utwory

ESTETYKA - nazwa wprowadzona przez Aleksandra Baumgartena w1750

2. Sztuka

DZIEJE POJĘCIA

SZTUKA z greckiego - techne; z łacińskiego - ars; w sztuce greckiej, rzymskiej, średniowieczu i w początkach nowożytnej znaczyła tyle co umiejętność robienia rzeczy wg reguł (wchodziła w to także „wiedza fachowa” - dlatego logika, gramatyka też uznawane były za sztuki); to co powstaje z natchnienia lub fantazji jest przeciwieństwem sztuki. Sztuki dzielono na te, które wymagają trudu umysłowego ( liberales) i fizycznego ( vulgares). W średniowieczu ars rozumiano tylko jako sztuki wolne, było ich 7 - gramatyka, retoryka, logika, arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.

PRZEMIANA W CZASACH NOWYCH - I połowa XVI wieku - wydano „Poetykę” Arystotelesa, liczni naśladowcy, poezja włączona do sztuk. Oddzielenie sztuk pięknych od rzemiosł - plastycy dążyli do podwyższenia swojej pozycji. Trudno było o oddzielenie sztuk od nauk, bo artyści chcieli być traktowani jako uczeni, w tym kierunku skłaniała też tradycyjna koncepcja sztuki opierająca ją na poznaniu praw i reguł . Początkowo nie było pojęcia rzeźbiarza - 5 różnych pojęć (ze względu na materiał w jakim pracują. Scalanie pojęciowe - w XVI, nazwa pracujących w drewnie - sculptores objęła wszystkich.

ARTI DEL DISEGNO - rysunek łączy wszystkie 3 sztuki ( malarstwo , rzeźbę i architekturę)

Próby wymyślenia wspólnej nazwy dla sztuk:

G. MANETTI - nowa nazwa - sztuki umysłowe ( pomysłowe), ale zakres pojęcia ten sam

M. FICINO - sztuki muzyczne - włączył architekturę, malarstwo i poezję - łączy je muzyka, która daje wszystkim natchnienie.

G.P. CAPRIANO - sztuki szlachetne - są doskonalsze, szlachetniejsze i trwalsze od innych.

L. CASTELVETRO - malarstwo, rzeźba i poezja służą do tylko tego by rzeczy i zdarzenia utrzymać w pamięci

Sztuki obrazowe - XVI i XVII w - posługują się obrazami konkretnymi, a nie schematami i abstrakcjami ( przedstawiciel - XVII w - F. MENESTRIER)

Sztuki poetyczne - przenośność i metaforyczność to ich wspólna cecha, którą tylko one posiadają ( np. E. TESAURO)

Sztuki piękne - w XVI w użył takiego określenia F. DA HOLLANDA, ale nie przyjęło się; 1657 - F. BLONDEL - traktat o architekturze - sztuki - architektura, poezja, wymowa, komedia, malarstwo, rzeźba, muzyka i taniec - ich łącznikiem jest to, że wszystkie ze względu na swoją harmonię są dla nas źródłem przyjemności - ten zestaw nazwano sztukami przyjemnymi ( G. VICO) lub wytwornymi (J. HARRIS); 1747 - CHARLES BATTEAUX - LE BEAUX ARTS REDUITS A UN MEME PRINCIPE - 5 sztuk pięknych - malarstwo, rzeźba, muzyka, poezja taniec + 2 do nich zbliżone architektura i wymowa; wszystkie sztuki uznał za naśladowcze.

F.SCHILLER - „SZTUKA JEST TYM, CO SAMO USTANAWIA SWOJĄ REGUŁĘ”

Nowe spory o zakres sztuki

XIX wiek - Francja - sztuka wyłącznie dla estetycznych celów, sztuka dla sztuki - GAUTIER - „PRAWDZIWIE PIĘKNE JEST TO, CO NIE SŁUŻY DO NICZEGO”

Spory o pojęcie sztuki

1. Cechą swoistą sztuki jest to, że wytwarza piękno - definicja klasyczna

2. Cechą swoistą sztuki jest to, że odtwarza rzeczywistość - naśladuje

3. Cechą swoistą sztuki jest to, że nadaje rzeczom kształt - formuje je, materii i duchowi nadaje kształt - niektórzy pisarze XX wieku sprowadzili tą cechę sztuki do jej definicji ( Witkacy)

4. Cechą swoistą sztuki jest, ekspresja- romantycy i XX wiek ( Croce, Kandinsky)

5. Cechą swoistą sztuki jest to, że wywołuje przeżycia estetyczne - XIX i XX wiek - dopatrywanie się swoistej cechy sztuki w działaniu na odbiorców

6. Cechą swoistą sztuki jest to, że wywołuje wstrząs - czyli zadaniem sztuki jest impresja - silne wrażenie, uderzenie w odbiorcę - BERGSON - „sztuka raczej wraża się w psychikę ludzką niż ją wyraża”

Połowa XX wieku - rezygnacja z definicji - wśród nazw jakimi się posługujemy są takie, które nie posiadają definicji ( np. sztuka ) - łączy je tylko „podobieństwo rodzinne”, są to pojęcia otwarte - wymyślił to L.WITTGENSTEIN, a rzecznikiem stał się M. WEITZ

W. KENNICK - pisał, że błędem estetyki jest to, że sztukę usiłowała definiować

DEFINICJA ALTERNATYWNA - uwzględniająca intencje i działanie sztuki - „Sztuka jest odtwarzaniem rzeczy, bądź konstruowaniem form, bądź wyrażaniem przeżyć - jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać.”

AWANGARDA - koniec sztuki! ( umiejętnej, zawodowej); sztuka jest na ulicy!; H.ARP

„ Wszystko jest sztuką”; A. MOLES „Nie ma już dzieł sztuki, są tylko sytuacje artystyczne”

PODZIAŁ SZTUK - STAROŻYTNOŚĆ - klasyfikacje pojawiały się w Grecji od wczesnych wieków, pierwszą wymyślili sofiści - 2 kategorie - sztuki uprawiane ze względu na ich użyteczność i dla dostarczania przyjemności. Najpowszechniejszy ( w całej starożytności) był podział na sztuki wolna i pospolite

PLATON - sztuki wytwórcze ( np. architektura) i odtwórcze ( malarstwo); w innej klasyfikacji przeciwstawił te które wytwarzają realne rzeczy tym, co produkują obrazy rzeczy ( było to zresztą dla niego to samo, bo uważał, że naśladowanie, odtwarzanie jest tylko obrazem rzeczy, a nie rzeczą)

ARYSTOTELES - sztuki, które uzupełniają przyrodę i te, które ją naśladują.

KWINTYLIAN - teoretyczne ( tylko badają - np. astronomia), praktyczne - polegające na działaniu, ale nie zostawiające wytworu działania - taniec, poietyczne ( produkcyjne)- zostawiają wytwór - malarstwo ( klasyfikacja na podstawie wytworów)

CYCERON - 1. klasyfikacja na podstawie wartości sztuk - największe (sztuki polityczne i wojskowe); średnie ( nauki, poezję i wymowę); mniejsze ( reszta) 2. na podstawie udziału języka - „jakby nieme” i sztuki słowa.

PLOTYN - klasyfikacja na stopniu uduchowienia sztuk, była także hierarchicznym układem sztuk - 1. sztuki wytwarzające przedmioty fizyczne - architektura, 2 współdziałające z naturą - medycyna, rolnictwo, 3 - naśladują - malarstwo, 4 ulepszające i ozdabiające ludzkie działania - retoryka i polityka, 5 czysto umysłowe- geometria

Nie wzięto nigdy pod uwagę możliwości, by sztuki piękne miały stanowić oddzielną grupę sztuk.

ŚREDNIOWIECZE - posługiwało się starożytnym pojęciem dając mu nową formułę - TOMASZ Z AKWINU - „sztuka jest trafnym układem umysłu”, czyli sztuka jest poprawnym pojęciem o rzeczach, które mają być wytworzone.

Dzielono sztuki na wolne i mechaniczne; wolne podzielono na 3 humanistyczne - racjonalne

( nazywane trywialnymi bo było ich 3) - gramatyka, retoryka, dialektyka i na 4 przyrodnicze - realne

( kwadrywialne) - arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka

ODRODZENIE I BAROK- także utrzymuje klasyczne pojęcie sztuki - R. GOCLENIUS - sztuki główne - architektura, pomocnicze - malarstwo, wytwórcze - rzeźbiarstwo i instrumentalne, które wytwórczym służą jako narzędzia; dzielił je też na wolne i mechaniczne - pierwsze określał czystymi, a drugie rękodzielniczymi - 1 dążą do prawdy i wiedzy, 2 do produkowania rzeczy użytecznych

XVII wiek - dodanie nowych rzeczy do starych podziałów w Encyklopedii z 1630 J.H. ALSTED - wprowadził aż 17 podziałów. Od XV do XVII wieku zyskano świadomość, że wśród sztuk, malarstwo, rzeźba, poezja, muzyka, zajmują szczególne miejsce i powinny być wyodrębnione w klasyfikacji, prób ich wyodrębnienia było wiele, żadna jednak nie okazała się skuteczna

OŚWIECENIE - szybko przyjął się podział Batteux, choć włączono do sztuk pięknych architekturę i wymowę. Sztuki piękne zajęły pozycję jaką miały niegdyś sztuki wyzwolone; piękne przeciwstawiano mechanicznym, nazwanym przez SULZERA pospolitymi. Potem sztuki piękne uznano za jedyne prawdzie i kiedy ktoś mówił sztuka miał na myśli tylko sztuki piękne. Rozdzielono także sztuki literackie od plastycznych - włączano literaturę piękną do sztuk lub traktowano jako oddzielną grupę sztuk nie mechanicznych, największymi zwolennikami rozdziału byli - SHAFTESBURY, DUBOS, HARRIS I DIDEROT.

KANT - sztuki mechaniczne i estetyczne; estetyczne dzielą się na piękne i przyjemne

CZASY NOWE- HEGEL - sztuki symboliczne, klasyczne i romantyczne; koło połowy XIX wieku ośrodkiem estetyki są Niemcy - F.TH. VISHER - dzielił sztuki wg rodzaju wyobraźni - odtwórcza w sztukach plastycznych, wytwórcza w muzyce, poetycka w poezji.

W 2 połowie XIX wieku dzielono sztuki na różne sposoby - na odbierane wzrokiem i słuchem, na wytwórcze i odtwórcze, na sztuki ruchu i nieruchome, figuratywne i niefiguratywne itd. Szczególnie szeroko stosowano podział na czyste i stosowane ( „echo” wolnych i pospolitych)

XX WIEK

DESSOIR - „Wydaje się, iż nie ma takiego systemu sztuk, który by wszystkim wymaganiom czynił zadość” - takim wnioskiem zakończył rozrysowaną przez siebie tabelę podziału sztuk z 1906

VOLKELT - sztuki o treści przedmiotowej i nie przedmiotowej; sztuki formy i ruchu, rzeczywiście cielesne i pozornie cielesne

K.F.WIZE ( Polak) - podział na plastyczne dźwiękowe i ruchowe

Encyklopedia Britannica dzieliła na naśladujące i nie naśladujące; wolne i służebne; kształtujące, poruszające, mówiące

O. KULPE - psycholog niemiecki - optyczne, akustyczne i optyczno - akustyczne

Między wojnami Francuz ALAIN dzielił na społeczne i samotnicze ( sztuki plastyczne to te2)

SOURIAU - plastyczne i rytmiczne; te, co operują linią, te co masą, barwą, światłem, ruchem, dźwiękami artykułowanymi i nieartykułowanymi - znowu 7, ale w każdej z 7 dziedzin proponuje jeszcze podział na sztukę abstrakcyjną i przedstawiającą rzeczywistość.

L.ADLER - bezpośrednie ( bez narzędzi) i pośrednie.

3. Piękno : Dzieje pojęcia

PRZEMIANY POJĘCIA

GRECJA - dla oznaczenia konkretnego piękna używali słowa kalon, a dla abstraktu - kallos. Obejmowali tą nazwą piękne rzeczy, kształty, barwy, dźwięki, a także piękne myśli i obyczaje. Filozofowie klasycznej Grecji za prawdziwe piękno mieli piękno duchowe i umysłowe ( u Platona piękno = dobro) - to pojęcie przeważało w starożytności, z pewnymi tylko wyjątkami.

SOFIŚCI - V wiek - piękno - „to co przyjemne dla wzroku i słuchu”

STOICY - „to co ma właściwą proporcję i ponętną barwę”

Grecy mieli także inne wyrazy określające piękno:

SYMMETRIA - piękno widzialne, geometryczne piękno form - współmierność

HARMONIA - piękno słyszalne - zestrój

EURYTHMIA - piękno subiektywnie uwarunkowane

ŚREDNIOWIECZE - przejęcie aparatury pojęciowej i terminologii średniowiecza, z pewnymi uzupełnieniami -np. ALBERT WIELKI ( scholastyka) -odróżniał piękno in corporibus, in essentialibus, in spiritualibus. ODRODZENIE - zawężanie pojęcia do zmysłu wzroku; WIEKI PÓŹNIEJSZE - przyswojono sobie wszystkie warianty piękna, używając ich na przemian i jak komu wygodnie

TEORIE PIĘKNA OPEROWAŁY TRZEMA JEGO POJĘCIAMI

1. piękno w najszerszym znaczeniu- jak w pierwotnym pojęciu greckim - obejmującym też p. moralne

2. w znaczeniu wyłącznie estetycznym - obejmujące wszystko co przeżycie estetyczne wywołuje - barwę, dźwięk i myśl - właśnie to pojęcie stało się podstawowym pojęciem europejskiej kultury; główne pojęcie dzisiejszej estetyki

3. w znaczeniu estetycznym, ale - zawężonym do wzroku ( już u stoików)

DEFINICJE PIĘKNA (NR 2.) - jak piękno rozpoznać

ARYSTOTELES - „to, co będąc dobrem jest przyjemne”; TOMASZ Z AKWINU - „to, co się podoba, gdy jest postrzegane”; KANT - „co się podoba ani przez wrażenie, ani przez pojęcia, lecz podoba z subiektywną koniecznością, w sposób powszechny, bezpośredni i zupełnie bezinteresowny”

TEORIA - jak piękno wytłumaczyć - Tomasz z Akwinu - „piękno polega na właściwej proporcji i blasku”

WIELKA TEORIA - piękno polega na doborze proporcji i właściwym układzie części, a dokładniej → na wielkości, jakości i ilości części i na ich wzajemnym stosunku (np. o pięknie portyku stanowią ilość, wielkość i rozstaw kolumn). Nazywana jest wielką ze wzglę0du na trwałość, powszechne uznanie i szeroki zasięg. Zapoczątkowali ją pitagorejczycy → wg nich piękno polegało na doskonałej strukturze, ta zaś na proporcji części → czyli czymś co daje się ustalić liczbowo; zapoczątkowali WT w jej węższej - ilościowej postaci. WT wywodzi się z obserwacji, że struny dźwięczą harmonijnie jeśli ich stosunek jest stosunkiem prostych liczb - analogiczna koncepcja objęła prędko plastykę i piękno żywych ciał. Konsekwencją WT było poszukiwanie doskonałej proporcji dla każdej ze sztuk → w muzyce nomoi ( prawa), w plastyce kanon ( miara). WT akceptowana była przez całą starożytność - pitagorejczycy i Platon ( V wiek), Arystoteles (IV), stoicy (III), Witruwiusz. Została poddana krytyce dopiero u schyłku starożytności - Plotyn - sądził, że piękno leży nie tylko w układzie części i proporcji→ piękno pochodzi także z duszy, która przez nie się wypowiada→ prześwieca

→ zapoczątkował teorię DUALISTYCZNĄ, która weszła do średniowiecza dzięki Pseudo - Dionizemu ( V wiek) - traktat „O imionach boskich” → „piękno polega na proporcji i blasku” - formułę przejęli scholastycy XIII wieku ( Ulryk ze Strasburga; Tomasz z Akwinu) - blask nazwali claritas, w renesansie → Akademia Platońska powtarzała poglądy Plotyna

Natomiast WT przekazał średniowieczu Boecjusz ( ostatni Rzymianin); poparł ją św. Augustyn → jego formuła piękna - „ Umiar kształt i ład”, „ Podoba się tylko piękno, w pięknie zaś - kształty, w kształtach - proporcje, w proporcjach liczby”; piękno określał jako „aequalitas numerosa”, „numerositas” → jego poglądy utrzymały się w średniowieczu przez 1000 lat, przeszły też do renesansu ( w średniowieczu w traktatach filozoficznych było więcej rozważań o pięknie!, w renesansie zajmowali się tym plastycy i poeci) → Alberti - piękno to harmonia i dobra proporcja, podobnie uważał Ghiberti, Lomazzo, Durer; podobnie było z teorią architektury i muzyki; Wt była trwalsza niż odrodzenie, panowała w baroku i akademizmie (Poussin, Blondel, Leibniz) aż do jej kryzysu w XVIII w → czyli panowała od Vw pne do XVIII, była w tym czasie uzupełniana przez dodatkowe tezy, spotykała się z zastrzeżeniami, powstawały inne teorie. Od XVIII w zaczęto widzieć cel, przeznaczenie sztuk, przedtem piękno i sztuka były luźno związane → w pięknie widziano własność natury raczej niż sztuki.

TEZY UZUPEŁNIAJĄCE

1. Piękno prawdziwe poznajemy przez ROZUM, nie przez same zmysły - „Zmysł słucha jak sługa, a rozum kieruje i rządzi” Vincenzo Galilei 1581

2. teza o ilościowym charakterze piękna ( należąca do tradycji pitagorejskiej, trwająca jeszcze w średniowieczu)

3. teza metafizyczna - zwolennicy WT już od jej początków widzieli w liczbach i proporcjach prawo natury, zasadę bytu. Wg Platona prawdziwe piękno było tylko w ideach wiecznych, ponadzmysłowe, jednak człowiek może i powinien do niego sięgać. Od Platona były 2 metafizyki piękna - 1 - widząca piękno w kosmosie, w realnym świecie, 2 - w ideach. Ta 2 miała dwie wersje - Platon piękno idei przeciwstawiał niedoskonałemu pięknu zmysłowemu, a Plotyn miał je za wzór, w którym widział odblask doskonałego piękna. Koncepcja metafizyczna bywała koncepcją teologiczną - już w Grecji, a tym bardziej w chrześcijaństwie „Bóg jest przyczyną wszystkiego, co piękne” ( Klemens z Aleksandrii).

4. teza obiektywizmu - - piękno jest obiektywną cechą rzeczy pięknych ( pitagorejczycy, Platon, Arystoteles, Augustyn, Tomasz z Akwinu, scholastycy, Alberti)

5. Z WT łączyła się teoria, że piękno jest wielkim dobrem → wszystkie czasy były w tym zgodne; jako pierwszy Platon postawił piękno obok prawdy i dobra, tak, że weszło do triady naczelnych wartości ludzkich. ! chociaż ważne, że w tradycji Kościoła występował też inny stosunek do piękna „ Zwodnicze są wdzięki i marna jest piękność” → „Przypowieści Salomona”, ale ostatecznie sąd chrześcijaństwa o pięknie pozostał dodatni → „Jakie rzeczy możemy kochać jeżeli nie piękne” Augustyn

ZASTRZEŻENIA DO WT

1. sofiści - zastrzeżenia do obiektywności piękna, zbliżony do nich literat Epicharm twierdził, że dla psa najpiękniejszy jest pies, dla wołu wół

2. starożytność zapoczątkowała teorię piękna jako odpowiedniości, Sokrates wysunął tezę, że istnieje piękno polegające na odpowiedniości - czyli na zgodności przedmiotu z jego celem i naturą → kosz na śmieci może być piękny jak odpowiada swemu celowi, natomiast złota tarcza nie będzie piękna - złoto nie jest odpowiednim materiałem na tarczę. Starożytność wysunęła rozwiązanie alternatywne - piękno polega bądź na proporcji, bądź na odpowiedniości; także w starożytności zaproponowano inne rozwiązania - piękno może być idealne albo też zmysłowe, może być duchowe, albo cielesne, może być obiektywną symmetrią i częściowo subiektywnie uwarunkowaną eurythmią

3. Bazyli Wielki - piękno polega nie tylko na stosunku części do przedmiotu, ale także na stosunku przedmiotu do wzroku → dla niego piękno było pewnym stosunkiem przedmiotu i podmiotu. Myśl ta odezwała się u scholastyków XIII wieku

4. w czasach nowych zaczęto ograniczać WT → zaczęło się od pochwały subtelności i wdzięku. Subtelność była ideałem manierystów, u niektórych jak u Gracian'a ( „harmonia powstaje z dysharmonii”) czy Tezauro, wyparła piękno przejmując jego nazwę i pozycję; pojawiło się rozróżnienie na „pulchritudo” i „venustas” - piękno regularne i piękno wdzięku

5. pojawiają się wątpliwości , co do pojęciowej, a zwłaszcza liczbowej natury piękna, co do możliwości określenia go

6. Giordano Bruno „Nic nie jest bezwzględnie piękne; jeśli jest piękne to w stosunku do czegoś” - bez oddźwięku, ale w następnym pokoleniu podobnie myślał Kartezjusz „piękno nie oznacza nic innego jak stosunek naszego sądu do przedmiotu.” Pisał o tym tylko w listach prywatnych, jednakże jego pogląd utrzymali czołowi filozofowie XVII wieku (Spinoza, Pascal)

INNE TEORIE

1. piękno polega na jedności w wielości - wczesne średniowiecze → Jan Szkot Eurigena; ta koncepcja rozpowszechniła się dopiero w XIX wieku

2. piękno polega na doskonałości - ulubiona koncepcja średniowiecza w teorii piękna, także prawdy i dobra - Tomasz z Akwinu „Obraz nazywamy pięknym, gdy doskonale przedstawia rzecz”; popularna także w renesansie, ale dopiero w XVII wieku stała się odrębną teorią estetyczną

3. piękno polega na odpowiedniości, na dostosowaniu rzeczy do ich natury i celu ( np. decorum) - już w starożytności, była gł hasłem klasyków XVII.

4. piękno jest objawianiem się idei w rzeczach ( Plotyn, Pseudo - Dionizy) - jako uzupełnienie WT

5. piękno jest wyrażaniem psychiki, → tylko duch jest piękny, rzeczy materialne są piękne o ile są nim przesycone; termin ekspresja utarł się dopiero w XVII wieku; powiązanie piękna z wyrażaniem uczuć nastąpiło dopiero w XVIII

6. piękno jest w umiarze →Dürer - „nadmiar i niedostatek psują każdą rzecz” → było to raczej szczególne sformułowanie WT

7. piękno jest w przenośni - Tesauro - twór literackiego manieryzm

KRYZYS WT

Nastąpił w XVIII wieku - zmienił się smak, jego źródło jest w filozofii i sztuce; najsilniej w Anglii i Niemczech. Bardziej umiarkowani krytycy twierdzili, że nie każde piękno jest obiektywne - istnieje też piękno względne; natomiast od połowy XVIII wieku nastąpiła radykalizacja poglądów, zwłaszcza w Anglii. Angielscy psychologowie przeprowadzali analizy z których wynikało, że piękno nie polega na proporcji itd.; tylko na braku regularności, żywości i malowniczości i jest subiektywnym wyobrażeniem ludzi → D.Hume „Piękno nie jest właściwością samych rzeczy. Istnieje w umyśle, który je ogląda, a każdy umysł postrzega inne piękno.” - piękno jest naszą reakcją. Każda rzecz może być piękna i każda może być brzydka zależnie od tego, z czym ją kojarzymy, każdy zaś kojarzy inaczej.

Istniała też grupa krytyków, którzy twierdzili, że niepodobna konstruować teorii piękna ( Petrarka, Leibniz, Montesquieu)

Były 2 podstawowe rozróżnienia piękna - 1 - Hutchesona - piękno pierwotne - bezwzględne i względne; 2 - Kant - piękno wolne i zależne

INNE TEORIE XVIII WIEKU

1. piękno jako doskonałość - Niemcy - min. Wolff, Baumgarten, Mengs

2. piękno jako ekspresja - romantyzm

3. pod koniec stulecia zwolenników miała też Platońska koncepcja wywodząca piękno z idei ducha ( np. Reynolds, Winckelmann)

Wielkim wydarzeniem estetyki XVIII wieku było stwierdzenie Kanta, że wszystkie sądy o pięknie są jednostkowe

XIX WIEK

Wróciły różne teorie w tym WT - ale nie miała tej pozycji, co dawniej. W 1 połowie bardzo popularna była teoria przeświecania idei (Niemcy - Hegel, Francja, Polska - Kremr i Liebelt), także teoria piękna jako jedności połączonej z wielością; teoria - piękno polega na układzie części ( Francja Quatremere de Quincy, Niemcy - Herbart. Potem osłabło zainteresowanie pięknem - zajęto się sztuki i przeżycia estetycznego.

KIERUNEK ROZWOJU TEORII PIĘKNA

1. od szerokiego pojęcia do pojęcia piękna czysto estetycznego

2. od ogólnego pojęcia do pojęcia piękna klasycznego

3. od piękna świata do piękna sztuki

4. od piękna ujmowanego rozumem do ujmowanego instynktem

5. od obiektywnego do subiektywnego pojmowania piękna

6. od wielkości do upadku piękna

PIĘKNO: DZIEJE KATEGORII

ODMIANY PIĘKNA

Podziałów piękna jest niewiele - Perrault (XVII) - p. konieczne i dozwolone; Home (XVIII) - względne i bezwzględne; Feschner (XIX) - p. własne i skojarzone - były to wciąż te same podziały tyle, że pod innymi nazwami. Jest natomiast dużo odmian piękna nie włączonych w regularną klasyfikację, np. - subtelność, wdzięk, wytworność itp. → bywają też nazywane jakościami piękna lub jakościami estetycznymi. Wielokrotnie próbowano je zestawiać - Goethe ( min. - głębia, pomysłowość, plastyczność, wzniosłość, czar, lekkość, delikatność i wiele innych); F. Sibley, R. Ingarden, K. Aschenbrenner.

Odmiany ogólniejsze bywały nazywane kategoriami - tej nazwie drogę do estetki utorował Kant, a niektóre kategorie bywały wymieniane od dawnych czasów - np. w Grecji symmetria, harmonia, eurythmia; w Rzymie - wzniosłość. Już w VII wieku Izydor z Sewilli oddzielał decus - piękno od decor - ładność. Scholastycy decor dawali wyższej odmianie piękna, polegającej na zgodności z normą; znali też takie kategorie jak urok, wytworność, słodycz itd. W Odrodzeniu najbardziej ceniono wdzięk, w manieryzmie subtelność, a w akademizmie przystojność. Poszczególne kategorie wymieniali poszczególni pisarze, np. Dürer - celowość (użyteczność); a sir U. Price w 1794 rozpoczął kategorię słowa picturesque, czyli malowniczy ( wcześniej oznaczało ono malarskość)

Wykazy kategorii powstawały już w odrodzeniu, ale na szeroką skalę rozpowszechnił się dopiero wykaz J. Addisona z początku XVIII w - oddzielał wielkość, niezwykłość i piękno - jego wykaz rozszerzano i redukowano o niezwykłość - np. E. Burke

W pierwszej połowie XIX w pojawiły się szersze wykazy - np. F. Th. Visher, Ch. Lalo. W XIX, XX wieku często wymieniano tragiczność i komiczność - choć są to kategorie etyczne!

WAŻNIEJSZE ODMIANY PIĘKNA

ODPOWIEDNIOŚĆ

Była uważana za odmianę piękna od starożytności - Rzymianie nazwali ją decorum. Piękno z odpowiedniością zestawiał Sokrates, stoicy, potem Augustyn, Izydor z Sewilli, scholastycy. W Odrodzeniu zeszła na plan dalszy - jednak Alberti wyraźnie pisze, że budowla jest piękna zależnie od tego, czy odpowiada swemu przeznaczeniu. W XVII wieku i później w dobie Oświecenia pojęcie piękna jeszcze mocniej zostało związane z pojęciem odpowiedniości.

ARCHITEKTURA - poddana zasadzie funkcjonalności dopiero w środku XIX wieku przez H. Greenough, a potem przez L. H. Sullivana, F. Wright'a → szczyt funkcjonalizmu przypadł na lata 1920 - 30

OZDOBA

W sztukach plastycznych wyróżnia się strukturę i ozdobę ( dekorację, ornamentację) . Te dwie wartości estetyczne od średniowiecza miały swoje nazwy - struktura - formositas, compositio; ozdoba - ornamentum, ornatus, venustas. W niektórych dziełach sztuki, stylach, okresach oba składniki były w równowadze, w innych wystarczała struktura bez ozdób, jeszcze inne lubowały się w ozdobach.

URODA

W Rzymie uroda była określeniem na piękno niewieście, przeszło to do średniowiecza, chociaż wtedy uroda nabrała też znaczenia piękna zewnętrznego, wzrokowego; taki układ utrzymał się początkowo w estetyce nowożytnej. Natomiast w bliższych nam czasach przestała być kategorią uczonej estetyki - pozostając tylko kategorią „estetyki życia codziennego”

WDZIĘK

Z łac. Gratia; w średniowieczu był rozumiany jako łaska boża, ale w czasach nowożytnych znowu jak w starożytności był wdziękiem. W okresie Odrodzenia dla tych, którzy pojęcie piękna pojmowali szerzej pojęcie piękna obejmowało wdzięk; dla tych, co brali je wąsko, przeciwstawiało się pięknu. Wdziękowi przeciwstawiano sztuczność, wdzięczni mogli być zarówno mężczyźni jak i kobiety, starzy i młodzi . Felibien (XVIII) o wdzięku - „Można go tak określić :jest tym, co się podoba i co zdobywa serce, nie przechodząc przez umysł. Piękno podoba się dzięki regułom, natomiast wdzięk podoba się bez reguł.” Pod tym względem była zgoda od Quattrocenta do rokoka. W XVIII wieku zaczęto przeciwstawiać wdziękowi wielkość i przypisywano wdzięk, przypisywano go też tylko kobietom, dzieciom i młodzieży (ucieleśnienie - obrazy Watteau). Potem próbowano dokładniej określić wdzięk - np. Winckelmann odróżniał 3 odmiany wdzięku - wzniosłą, ujmującą, dziecięcą.

SUBTELNOŚĆ

W starożytności słowo to oznaczało drobny uchodził też za najniższy z 3 stylów wymowy, w średniowieczu Jan Długosz używa go w znaczeniu staranny. W znaczeniu w jakim znamy go dziś pojawił się w manieryzmie - kult subtelności; mistrzowie subtelności - dwaj Hiszpanie - w praktyce Baltazar Gracian, w teorii Emanuel Tesauro. Później już takiego zbiorowego kultu subtelności nie było, choć byli jej oddani różni artyści różnych czasów

WZNIOSŁOŚĆ

Pojęcie wzniosłości uformowało się w starożytnej retoryce - najwyższy z 3 stylów wymowy; była rozumiana też jako wielkość i powaga. Przechował się traktat o wzniosłości jako o stylu w retoryce z I w. n. E - był bardzo popularny w XVII wieku zwłaszcza w Anglii, jako tekst o estetyce; wzniosłość i wielkość zespoliły się z pięknem. W XVIII wieku do wzniosłości dołączyły jeszcze rzeczy pociągające i przerażające - milczenie, ciemność i groza, a także nadzwyczajność. Pojęcie wzniosłości było w owych czasach prawie nieodłączne od pojęcia piękna - rozumiana jako wartość równoległa, odmienna. W XIX wieku wzniosłość została pojęta jako kategoria piękna; choć wg Burke'a, Kanta i Solgera wzniosłość i piękno wykluczają się wzajemnie

DWOJAKIE PIĘKNO

Piękno w węższym znaczeniu jest kategorią piękna w znaczeniu szerszym! → piękno w szerszym znaczeniu to wszystko co oglądamy, słuchamy, wyobrażamy sobie z upodobaniem i uznaniem ( czyli też to, co wdzięczne, subtelne, funkcjonalne). W węższym znaczeniu to klasyczne piękno formy.

PORZĄDKI I STYLE

Porządki - stałe; trwałe; przekazywane z pokolenia na pokolenie niezależnie od epoki, artyści mieli je stale do wyboru

Style - nie są to formy stałe, są dla artysty koniecznością, bo odpowiadają sposobowi patrzenia, wyobrażania, myślenia jego czasu i otoczenie; nie są mu przeważnie świadome. Nie są też przekazywane z pokolenia na pokolenie. Nazwa stylu w tym znaczeniu została użyta przez Lomazza w 1586r. Początkowo zastąpił on manierę - był rozumiany jako osobisty styl artysty. Przełom w rozumieniu nastąpił w XIX wieku, gdy historycy sztuki przeszli do ogólnego charakteryzowania epok i prądów

PIĘKNO KLASYCZNE

Wyraz klasyczny, klasyk pochodzi ze starożytnego classicus, a ten z kolei od classis - oba miały różne znaczenia. W Rzymie classicus oznaczało klasę społeczną o najwyższych dochodach; nazwę tą stosowano do pisarzy najwyższej klasy - doskonałych. Tak było też w Odrodzeniu, ale za pisarzy doskonałych miano tylko starożytnych, stąd pisarz klasyczny = pisarz starożytny. Od XV wieku dążono do upodobnienia się i zwłaszcza w XVII i XVIII wieku nazwa przeszła na tych, co do starożytnych są podobni. Sądzili, że swoją wielkość zawdzięczają trzymaniu się reguł - klasyczni - ci co trzymają się reguł. W XIX wieku używano, go także w znaczeniu tego co dawne. W końcu zebrało się 6znaczeń

1. klasyczny = doskonały

2. klasyczny = starożytny

3. klasyczny = naśladujący wzory starożytne - pojęcie historyczne

4. klasyczny = zgodny z przepisami

5. klasyczny = posiadający cechy jak : harmonia, umiar, równowaga, spokój

Termin klasyczny ma jeszcze różne odcienie - mający uznanie, będący wzorem; we Francji stosuje się go do francuskiej sztuki 2 połowy XVII wieku, gł do literatury

PIĘKNO ROMANTYCZNE

Historia wyrazu romantyczny zaczyna się w XVII wieku - lecz nie miał nic wspólnego ze sztuką; dopiero na przełomie XIX i XX wieku stał się terminem technicznym. Do słownictwa literatury i sztuki wszedł w 1798 r. dzięki braciom Schlegel - zwłaszcza dzięki Fryderykowi, który nadał tę nazwę literaturze nowożytnej - znajdował romantyczność u Szekspira, ale też u pisarzy współczesnych. W Polsce przymiotnik romantyczny pojawił się w druku w 1816. Także nowe grupy pisarzy przyjmowały dla siebie ten przymiotnik. Nazwa romantyków miała desygnat wieloraki, niejednolity, łączyła ich chronologia - 1800 - 1850, 1820 - szczyt powodzenia. Początkowo romantyk oznaczał imiennie tych, co tą nazwę przyjęli dla siebie, później objął też innych współczesnych pisarzy, którzy jej nie używali ( Dumas ojciec, Fredro). Zaczęto tą nazwą obejmować wcześniejszych pisarzy o podobnych tendencjach np. grupę Sturm und Drang, włączono też pisarzy późniejszych i ówczesnych przedstawicieli innych sztuk. Zaczęto go też używać do artystów nie mających ani czasowego, ani przyczynowego związku z romantykami - Szekspir, św Paweł, Homer - romantyk jako pojęcie ogólne ( jak klasyk)

Określenia romantyczności→ romantyczna jest sztuka zdana na uczucie i na wyobraźnię. Romantyczność to uznanie poetyczności za najwyższą wartość literatury i sztuki; to poddanie sztuki uczuciom tkliwym; to przekonanie o duchowej naturze sztuki, to dawanie przewagi duchowi nad formą (Hegel) → jest przewagą treści nad formą; jest buntem przeciw regułom; buntem psychiki przeciw społeczeństwu; to indywidualizm; subiektywizm; to symboliczne rozumienie sztuki; to niestawianie sztuce żadnych granic; uznanie wielorakości; to wzorowanie się na naturze; to ucieczka od rzeczywistości; upodobanie do realności żywej, malowniczej; naczelną kategorią sztuki jest konflikt; romantyczna jest twórczość dążąca do silnego działania, jej cechą jest przewaga cierpienia. Jeśli piękno klasyczne jest pięknem w najwęższym znaczeniu, to romantyczne w najszerszym. Z rozległej dziedziny piękna jeśli się wyłączy piękno klasyczne, to pozostała reszta, jeśli nie w całości, to w dużej części jest pięknem romantycznym.

William Blake - „Hold infinity in the palm of your hand”

PIĘKNO: SPÓR OBIEKTYWIZMU I SUBIEKTYWIZMU

STAROŻYTNOŚĆ - wcześni myśliciele greccy z V wieku zajęli 2 różne stanowiska - jedni uzasadniali obiektywizm estetyczny (pitagorejczycy), drudzy poddawali go krytyce (sofiści). Pitagorejczycy twierdzili, że pięknymi czynią rzeczy - ład, harmonia i proporcja, a te są obiektywnymi własnościami rzeczy. Sofiści twierdzili, że to człowiek wytwarza piękno, punktem wyjścia ich teorii był relatywizm estetyczny. Piękno jest niczym innym, jak tylko przyjemnością naszych oczu i uszu. Najskrajniejszy subiektywizm estetyczny - retor Gorgiasz - zbliżony do sofistów ( V wiek p .n. e) - twierdził, że działanie sztuki jest oparte na iluzji i złudzeniu → działa ona tym czego obiektywnie nie ma. Po sporze pitagorejczyków i sofistów następny krok zrobił Sokrates - dokonał on rozróżnienia pojęciowego, które umożliwiło bardziej umiarkowane i sprawiedliwsze rozwiązanie sporu. Rozróżnił 2 rodzaje rzeczy pięknych, te, które są piękne same przez się → piękno proporcji - bezwzględne i te, których piękno polega na odpowiedniości - względne. Przewagę obiektywizmowi, na tysiąclecia dał Platon; zwłaszcza, że inny wpływowy myśliciel epoki raczej nie wypowiadał się na ten temat. Także stoicy byli obiektywistami - zdawali sobie sprawę, że sąd o pięknie opiera się na zmysłach, ale uważali, że te mogą być ćwiczone → gdy są wykształcone nabierają obiektywności i stanowią podstawę obiektywnej wiedzy o pięknie. W ten sposób 4 wlk greckie szkoły filozoficzne przyczyniły się do ugruntowania obiektywizmu w estetyce. Ale były w dobie hellenizmu 2 inne zwalczające obiektywizm - mniej stanowczo robili to epikurejczycy (przejęli poglądy sofistów), a bardziej sceptycy. Dopiero późniejszy przedstawiciel epikurejczyków Filodemos żywiej interesował się teorią sztuki - dowodził, że nic nie jest piękne z natury - całe ich piękno jest subiektywne. Każdy ma swój obiektywny sąd o pięknie i sztuce, ale nie jest prawdą, jakoby każdy miał inny sąd → Filodemos wyznawał subiektywizm bez relatywizmu. Sceptycy mieli wszystkie sądy o pięknie za subiektywne i relatywne. Większość filozofów była jednak przekonana o obiektywności piękna.

Kontrowersja obiektywizmu i subiektywizmu ostrzej wystąpiła w teorii sztuk plastycznych. Do dwojakiego rozumienia piękna wytworzyła się dwojaka terminologia: piękno obiektywne nazwano symmetrią. Witruwiusz pisał, że symetria jest „harmonijną zgodnością, wynikającą z członów dzieła” Natomiast dla piękna subiektywnego ukuto termin eurythmia . Historia ukazuje, że sztuka Greków stopniowo przechodziła od symetrii do eurytmii. Już klasyczne budowle z V wieku ujawniają odchylenia od prostej linii i prostych liczbowych proporcji. Witruwiusz np., odwołujący się do sztuki klasycznej nakazywał architektom trzymać się reguł, ale zalecał odchylenia i złagodzenia. Jeśli posąg, czy gmach mają być oglądane z daleka trzeba, żeby niezupełnie był symetryczny, aby widz miał złudzenie symetrii. Takie stanowisko łączyło estetyczny obiektywizm z subiektywizmem : przyjmowało obiektywne piękno, ale kazało robić od niego odstępstwa w imię subiektywnych warunków postrzegania piękna. Popierali je greccy uczeni i filozofowie - np. Demokryt, Proklos, Heron, Geminos, Filon. Zagadnienie `piękno obiektywne, czy subiektywne' wcześnie zostało potraktowane w sposób kompromisowy. Zastanawiano się raczej, czy piękno jest jedno dla wszystkich, czy dla każdego inne. Grecy mieli jeszcze pojęcie decorum - dostosowanie części do całości; wszystko co stosowne. Jego stosunek do piękna był niejasny → symetria była jedna; decorum rozmaite. Dokonywała się ewolucja na korzyść decorum. Sztuka klasyczna rozwijała się pod hasłem symetrii, ale hellenistyczna kładła większy nacisk na decorum. Pojęcie wymodelowali stoicy i Cyceron. Relatywizowali je do przedmiotu → każdy ma swoje decorum (człowiek też). Na ogół nie relatywizowali go do czasu miejsca, czy podmiotu ( z wyj - Kwintylian). A odpowiedź na pytanie jaki jest stosunek piękna do decorum dało średniowiecze.

ŚREDNIOWIECZE

Utrzymany został pogląd obiektywistyczny, ale z zastrzeżeniami, ograniczeniami na rzecz subiektywności. W żadnym starożytnym tekście nie ma wyraźnie postawionego pytania - subiektywizm , czy obiektywizm - natomiast jest u myślicieli średniowiecznych. Augustyn (IV wiek) pisał: „Przede wszystkim zapytam, czy dlatego coś jest piękne, że się podoba, czy też dlatego się podoba, że jest piękne”, dał na to pytanie wyraźną odpowiedź - „Bez wątpienia otrzymam odpowiedź, że dlatego się podoba, że jest piękne”. Prawie dosłownie powtórzy to 8 wieków później Tomasz z Akwinu. W średniowieczu obiektywizm był głoszony z pełną świadomością i naciskiem. Dopiero Augustyn zestawił 2 pojęcia używane już od starożytności - pulchrum i aptum → wśród rzeczy, które się podobają jedne są piękne, a drugie odpowiednie - piękne są nimi same przez się, a odpowiednie są zawsze w stosunku do czegoś i dla kogoś. Rozróżnienie to utrzymał Izydor z Sewilli; Albert Wlk i jego uczeń Ulryk ze Strasburga → wszyscy oni odróżniali aptum od piękna w ten sposób zmniejszali jego zakres, ale ratowali obiektywność.

Bazyli z Cezarei → piękno polega na stosunku przedmiotu do podmiotu→ relacjonizm → podobnie myśleli scholastycy i Tomasz z Akwinu - piękno jest własnością jaką posiadają niektóre przedmioty - osiadają ją w stosunku do podmiotu. Wieki średnie wydały też relatywizm estetyczny → Witelon (XIII wiek) - był jednym z tych myślicieli zależnych od Arabów. Jego mistrzem był Alhazen → obaj interesowali się pięknem z punktu widzenia psychologicznego - jak człowiek reaguje na nie. Traktowali je jak wartość obiektywną -jak kształt i wielkość. Czy rzeczy są piękne czy brzydkie mówi nam doświadczenie. Witelon poszedł tu dalej niż mistrz - postawił pytanie czy doświadczenie ludzkie jest zgodne i odpowiedział negatywnie → np. inne barwy podobają się Maurom, a inne Skandynawom → „jakie kto ma usposobienie, taką ocenę piękna” doszedł do relatywizmu, nie subiektywizmu - różni o pięknie sądzą, ale nie dlatego, że piękno jest subiektywne - jedni sądzą dobrze inni źle.

Duns Szkot - uważał, że piękno jest zbiorem własności, zależy ono od wszelkich własności i stosunków w rzeczy taj zawartych. Krytykował ( oprócz niego robił to też Ockham) traktowanie form piękna jako substancji - są tylko własnościami, stosunkami, układami.

ODRODZENIE

Zaczęło się od subiektywistycznego sądu Petrarki → gdy oceniamy rzecz estetycznie, dotyczy to tylko reakcji na nią podmiotu - jego myśli nie zauważono. Odrodzenie nie przejęło relatywizmu i relacjonizmu średniowiecza, tylko obiektywizm starożytności. Istnieją co do tego wyraźne oświadczenia - min Albertiego, Ficina. Obiektywne przekonania renesansu wyszły też poza sferę filozofii i nauki - dawał im wyraz Baltazar Castiglione w przewodniku dla dworzan.

Mikołaj z Kuzy - pisał, że formy tkwią nie w materii lecz w duchu artysty - ale nie było to subiektywne pojęcie - formy w duchu artysty były dla niego formami powszechnymi, wpojonymi przez naturę. Subiektywizm pojawia się u Antonia Filarete w traktacie architektonicznym ( 1457 - 64). Pisze, że półkoliste łuki są doskonalsze od ostrych, bo łatwiej się je ogląda - a „nic nie jest piękne, co utrudnia widzenie” - jednak nie rozwinął tego ( wiadomo też, że nie miał filozoficznych zainteresowań). Giordano Bruno - „ Nie ma nic takiego, co by się mogło wszystkim podobać”; Szekspir -„Nic nie jest dobre ani złe, tylko myśl robi rzeczy dobrymi i złymi”.

Ogólnie Odrodzenie przyjmowało obiektywizm z jego konsekwencjami - twierdzili, że jest własnością rzeczy; ma 1 kształt doskonały; jest jedno dla wszystkich; jest uchwytne dla umysłu; że w sztuce piękno jest takie samo jak w przyrodzie i że można i należy sztukę normować zasadami.

BAROK

Estetyką bardziej zajmowali się artyści i krytycy - ci byli wierni obiektywizmowi; główne hasła XVII wieku reguła i rozum - Felibien - „zostały znalezione pewne reguły nieomylne, jak należy dochodzić do doskonałości”, H.Testelin - „o pięknie nie sądzi się na podstawie indywidualnych skłonności”

Filozofowie mało zajmowali się estetyką, ale ich postawa była inna - Kartezjusz - piękno jest sprawą subiektywną i osobistą i nic nie ma do nauki. Pascal i jego krąg uważali, że sądy estetyczne zależą od mody. Spinoza - piękno nie jest własnością rzeczy lecz tylko reakcją człowieka. Wątpliwości przejawiali też niektórzy artyści - Corneille - „Skoro poezja jest sztuką to musi mieć reguły, ale jakie to reguły, tego nikt nie wie” także Felibien twierdził, że „Piękno rodzi się z proporcji i symetrii, natomiast wdzięk z doznań i uczuć duszy. Więc z samej symetrii powstałoby piękno bez wdzięku.”

Pod koniec stulecia zaczął się odwrót od obiektywnego rozumienia piękna -w architekturze - Claude Perrault (kolumnada Luwru) dał wyraz subiektywistycznym poglądom w swym wydaniu Witruwiusza - wielki sprzeciw gł F. Blondel w traktacie architektonicznym - Perrault odpowiedział mu jeszcze jaskrawiej; dalej odpowiedział mu uczeń Blondela Ch. E. Briseux - nie miał mu kto odpowiedzieć - Perrault nie żył i jego poglądy zostały na długo zapomniane. Blondel twierdził, że architektura ma obiektywne piękno leżące w samej naturze rzeczy, architekt je realizuje, nie wymyśla, piękno polega na układzie itd. Perrault - piękno to rzecz przyzwyczajenia. Nie twierdził żeby nie było rzeczy naturalnie pięknych, np. w architekturze zaliczał do nich szlachetne materiały, dobre wykonanie, ale nie proporcje → a zgodność ludzi w ocenie proporcji jest tylko zjawiskiem społecznym, objawem zarażania się poglądami.

OŚWIECENIE

W teorii sztuki zwycięstwo subiektywizmu - zwłaszcza w Anglii i Francji - Hutcheson, Burke, Gerard, Hume. Zmieniła się problematyka estetyki - usiłowano znaleźć psychologiczne podłoże zjawisk estetycznych; pojawiła się koncepcja zmysłu sztuki. Jej inicjator Hutcheson zauważył, że ma on charakter bierny - co dało argumenty zwolennikom obiektywizmu ( Price, Reid)

W praktyce zwyciężał obiektywizm; dokonały się w sztuce 2 zwroty - do klasycyzmu - obiektywizm; do romantyzmu - też obiektywizm → romantycy co prawda na 1 plan wysuwali emocjonalne składniki, ale twierdzili też, że sztuka dosięga prawdy (Novalis), współdziała z nauką (Schlegel), jest początkiem i końcem poznania (Wordsworth).

Kant - wielka koncepcja → przeżycie estetyczne jest wywoływane przez łączone działanie wrażenia i sądu →wywoływane jest przez rzecz, która potrafi pobudzić działanie obu → może to zrobić tylko taka, która zbudowana jest odpowiednio do naszej natury. Gdy rzecz taka działa na nasto działanie jej jest powszechne → umysły ludzkie mają te same władze

XIX WIEK - obiektywizm filozofia Herbarta; subiektywizm - filozofia romantyczna, wlk systemy idealistyczne - obiektywizm; lata 60 - subiektywizm - psychologia eksperymentalna Feschnera.

4.Forma

Wyraz forma utrzymał się od czasów rzymskich. Dzieje estetyki ujawniają przynajmniej 5 znaczeń tego słowa

1. forma to układ części ( Tatarkiewicz nazywa ją formą A)

2. to, co bezpośrednio zmysłom dane - forma B

3. to granica, kontur przedmiotu - C

4. to istota pojęciowa przedmiotu - D

5. to wkład umysłu do poznawanego przedmiotu - E

HISTORIA FORMY A

Piękno w starożytnej Grecji oznaczało → dobór, układ, czy proporcję części → dla tego symetria, harmonia i taxis (ład) były synonimami formy A → bo Grecy uważali, że piękno polega na układzie i proporcji części, na formie (WT) - zakwestionował to dopiero Plotyn, odtąd forma A straciła swą wyłąąąączność. Estetyka średniowiecza miała 2 postacie. 1. piękno i sztuka polegają na formie. Formuła średniowiecznej estetyki - umiar, kształt i ład. Głównym terminem dla formy A była figura - Abelard definiował ją jako układ ciała (modela i posągu). Wyrazu forma używano również; wcześnie weszła forma do języka w postaci przymiotnikowej - formosus - kształtny, piękny 2. dualistyczna koncepcja piękna; proporcja i blask. Te 2 linie o różnym stosunku do formy A utrzymały się w dobie Odrodzenia. Linię dualistyczną zachowała Akademia Platońska, jednakże jej zwolennicy byli w mniejszości; przewagę miała teoria klasyczna - piękno polega wyłącznie na formie (A). Tak było od Albertiego, utrzymała się też w XVII wieku we Francji. Prymat formy w sensie układu części zachwiał się w XVIII wieku - prądy romantyczne, prędko powrócił wśród angielskich i kontynentalnych romantyków. Przekonanie o wadze formy A wzmogło się wraz z klasycyzmem. Niezależnie od prądów sztuki Kant pisał, że „we wszelkiej sztuce pięknej moment istotny polega przecież na formie, a nie na materii czucia.” Termin formy A wrócił w estetyce Herbarta, a zwłaszcza u jego ucznia Zimmermann'a.

Forma A znaczyła tyle, co układ w ogóle; albo co układ racjonalny ( pitagorejczycy itd.) - zwany przez Tatara A1 - dzięki niemu A utrzymała się tak długo. Do formy w sensie A zbliżony jest wyraz struktura - czyli tylko te formy nieprzypadkowe - te nazywa ją formą A2

HISTORIA FORMY B

Forma jako wygląd - pierwsi wyodrębnili ją sofiści w poetyce → rozróżniali „dźwięk słowa” ( forma B) i „ważką treść”. W tym sensie formalistów (czyli tych, którzy uważali, że ważniejsze jest jak mówi utwór) było wielu - Demetrios, Filodemos, Cyceron, Kwintylian. Formę poetycką od treści jeszcze wyraźniej odróżniano w średniowieczu →dzięki scholastykom → przeciwstawiali formę (czynnik zewnętrzny) i treść ( wewnętrzny) poezji. Rozróżniali dwojaką formę - czysto zmysłową → akustyczną/muzyczną i czysto umysłową/wyobrażeniową, sposób wyrażania się → i jedno i drugie mieściło się w formie B. Nie mniej wyraźnie formę i treść oddzielało Odrodzenie. Jedni pisarze formę nazywali narzędziem - Fracastoro, Castelvetro; inni widzieli w niej zadanie i wartość poezji (Robortello). Ale i w średniowieczu i w renesansie rzadko używano wyrazu forma zarezerwowanego dla formy A

Pojęcie formy i treści występowało tylko w poetyce; w XVIII wieku przestało pociągać. Powróciło w XIX wieku w teorii wszystkich sztuk. Już w połowie wieku w teorii muzyki, niebawem w teorii sztuk pięknych - często też mieszano obie formy (A i B). Oprócz tego forma i treść uważane za 2 uzupełniajęce się czynniki w XIX, a zwłaszcza w XX wieku zaczęły współzawodniczyć → można było nawet wydzielić wtedy 2 rodzaje form - te którym odpowiada jakaś treść i te którym nie odpowiada żadna → w XX wieku forma B doszła do najwyższej pozycji w teorii sztuki.

HISTORIA FORMY C

Synonim konturu, a także figury i kształtu; bliskoznaczna z powierzchnią i bryłą. Odegrała znaczną rolę między XV a XVIII wiekiem, występowała gł pod nazwą rysunku; figury → obejmuje tylko rysunek nie kolor → spór poussenistów i rubensistów spór koloru i formy C → przewaga C kończy się w XVIII wieku, chociaż jeszcze Kant pisał, że w sztukach pięknych „momentem istotnym jest rysunek”

HISTORIA FORMY D CZYLI SUBSTANCJONALNEJ

To pojęcie formy pochodzi od Arystotelesa - rozumiał on formę jako istotę każdej rzeczy - coś co należy do jej pojęcia, definicji; jej składnik konieczny → było to podstawowe pojęcie jego metafizyki, w estetyce jej nie używał → w XIII wieku przyjęło się jego pojęcie formy → scholastycy w teorii dualistycznej blask utożsamiali z jego koncepcją formy → stąd piękno jest zależne od metafizycznej istoty rzeczy → istota ujawniając się w jej wyglądzie czyni ją piękną. Pogląd utrzymał się u albertystów, u Ulryka ze Strasburga, Św. Bonawentury → skoro piękno leży w formie, to każdy byt jest piękny, bo każdy ma formę. Wiek XIII to szczyt i koniec panowania formy D. Są jeszcze jej ślady w XVI wieku u Vincenzo Dantiego. Koncepcja ta zbliżyła się znów w XX wieku → Mondrian, Nicholson.

HISTORIA FORMY E, CZYLI APRIORYCZNEJ

Pojęcie Kantowskie → forma → właściwość umysłu → powodująca, że umysł w ten i tylko w ten sposób (czyli w tej formie) może postrzegać i rozumieć dane doświadczenia → i doświadczenie ma z konieczności tę i tylko tę formę → znajdujemy ją w przedmiotach bo została im narzucona przez podmiot → swojemu podmiotowemu pochodzeniu zawdzięcza ona swe szczególne właściwości → powszechność i konieczność. Przed Kantem najbardziej zbliżył się do jego rozumienia formy Mikołaj z Kuzy pisząc „Wszelka widzialna forma będzie podobieństwem i obrazem prawdziwej i niewidzialnej formy istniejącej w umyśle”

Kant wykrywa aprioryczne formy poznania ( stałe, powszechne, konieczne!) - przestrzeń i czas, substancja i przyczynowość. Jedynie w nich jest możliwe jest poznanie. Ale Kant nie dopatrzył się form apriorycznych w estetyce. Wg niego o pięknie decydują jedynie uzdolnienia twórców, nie stałe formy. Nie dopatrzyli się tego też jego uczniowie. Zrobił to w 1887 Konrad Fiedler → sztuka jest poddana stałym formom → formy mają źródło w umyśle. Bliżej określili to A. V. Hildebrand ( odróżnił widzenie z bliska i daleka, tylko w tym 2 powstaje jasna forma potrzebna dziełu sztuki i dająca zadowolenie estetyczne), A. Riegl, H. Wölfflin, A. Riehl. Ponieważ prądy sztuki w XIX wieku szybko się zmieniały podchodzono sceptycznie do E - musi być więcej niż 1 forma - stąd pluralistyczna koncepcja apriorycznej formy - są formy E → związane z epoką i zmieniają się wraz z nią.

INNE FORMY

1. formy do robienia form - np. ceramiczne itd. ( historia wykazuje wzmaganie się ich znaczenia)

2. formy stałe, obowiązujące, np. sonet - sztuka raczej od nich odchodzi

3. rodzaje i odmiany - np. nowe formy malarstwa; małe formy filmu

4. u metafizycznych, spirytualistycznych estetyków forma znaczyła duchowy składnik dzieła - np. u Vischera.

5. Twórczość

Grecy nie mieli terminów odpowiadających terminom tworzyć → wystarczyło im - robić i naśladować → artyści jedynie odtwarzają; rządzą się prawami nie wolnością. Wyjątek stanowiła poezja poesis jej nazwa pochodziła od poion robić→ grecy nie wiązali poezji ze sztuką, ponieważ poeta powołuje do życia nowy świat i nie jest związany prawami → terminu twórca; tworzyć nie było, ale tak naprawdę poeta rozumiany był jako ten, który tworzy. I księga Odyssei „Czemu wzbraniać pieśniarzowi, by cieszył nas śpiewem jak chce”

W Rzymie te pojęcia się zachwiały → Horacy pisał, że malarzom także zawsze przysługiwał przywilej odważania się na wszystko; Filostrat → poezję i sztukę łączy wyobraźnia; łacina była też bogatsza od greki → miała 2 wyrazy facere i creare ale creare znaczyło mniej więcej to samo co facere. Zmiana dokonała się w dobie chrześcijańskiej: wyraz creatio - został użyty dla oznaczenia czynności Boga tworzenia z niczego creatio ex nihilo → nabrał innego znaczenia niż facere, ale też przestał mieć zastosowanie w czynnościach ludzkich. Kasjodor ( IV wiek) → „rzeczy zrobione i stworzone różnią się między sobą, bo robić możemy my, którzy tworzyć nie możemy”→ czyli wciąż uważano, że sztuka nie jest dziedziną twórczości - artysta odtwarza piękno. Podobnie myślano w średniowieczu, z tym, że nie robiono wyjątku dla poezji - ona też ma reguły → czyli jest umiejętnością, nie twórczością.

Zmieniło się to w czasach nowych; w odrodzeniu próbowano wielu nowych słów, ale wciąż nie twórczości ­→ Ficino mówił, że artysta wymyśla; Michał Anioł, że realizuje swoją wizję itd. → nie odważyli się użyć wyrazu twórca. Dopiero użył go w XVII wieku Polak, poeta i teoretyk poezji Kazimierz Maciej Sarbiewski - „poeta na nowo tworzy”→ miał jednak twórczość za przywilej poezji - artystom jest niedostępna. Artyści nie ośmielali się uważać za równych poetom; jeszcze Felibien pisał, że artysta jest jakby twórcą

W XVIII wieku częściej pojawiało się w teorii sztuki pojęcie tworzenia; łączyło się ono z wyobraźnią → jednak Addison, Wolter porównywali tylko poetę do twórcy (wyobraźnia to, coś podobnego do tworzenia); większość jednak twierdziła, że wyobraźnia nie ma nic wspólnego z twórczością - np. Diderot, Batteaux → „Zmysł ludzki nie może tworzyć (..)nawet potwory wymyślone przez nieskrępowaną prawami wyobraźnię mogą być tylko złożone z części wziętych z natury”→ ich opór miał potrójne źródło - twórczość był zarezerwowany dla creatio ex nihilo; tworzenie jest aktem tajemniczym a psychologia Oświecenia nie dopuszczała tajemnic; ówcześni artyści byli przywiązani do swych reguł, a zdawało się, że z regułami niepodobna było pogodzić twórczości ( ten ostatni opór był najsłabszy) tylko sztuka uważana była za twórczość. Twórca stał się synonimem artysty i poety.

W języku polskim są 2 wyrazy → stwórca i twórca, w innych językach europejskich jest tylko twórca, dlatego oszczędniej się go używa w stosunku dla artysty.

Długo nie miano dla twórczości odpowiedniej nazwy, a potem gdy już ją miano, lękano się nią posługiwać i myśl o twórczości wyrażano innymi nazwami.

DZIEJE NAZWY

1. Prze blisko 1000 lat tego wyrazu nie było. Rzymianie posiadali wyraz creator i oznaczał on ojca; lub creator urbis - założyciela miasta

2. Przez następne 1000 lat creator był wyłącznie synonimem Boga

3. Dopiero w XIX wieku termin Twórca wszedł do teorii sztuki, jako synonim artysty

4. W XX wieku zaczęto go stosować do całej kultury ludzkiej - twórcy nowej techniki itd.

DZIEJE POJĘCIA

STAROŻYTNOŚĆ → 2 zbliżone pojęcia → jedno odnoszące się do poezji; drugie do kosmologii → wczesnogrecka teoria powstania świata były modelowane na pojęciu rodzenia. Platon wyobraził sobie powstanie świata jako zbudowanie go przez boskiego Demiurga ( ale nie swobodnie, tylko wg zasad, idei!). Czyli mieli 2 pojęcia zbliżone do twórcy - Poety i Budowniczego. Pojęcie twórczości zaczęło się formować pod koniec starożytności w sensie robienia czegoś z niczego - starożytni twierdzili, że nic nie może powstać z niczego - „ex nihilo nihil” -Lukrecjusz. → czyli uważano, że twórczości nie ma.

ŚREDNIOWIECZE - Twórczość de nihilo istnieje, ale twórcą jest jedynie Bóg

XIX wiek - twórczość → robienie rzeczy nowych ( nie coś z niczego) przez artystów.

XX wiek - twórczość jest możliwa we wszystkich dziedzinach ludzkiej kultury.

Trzy różne pojęcia twórczości - boska - T1; ludzka - T2; artystyczna - T3

CREATIO EX NIHILO - T1

Pojęcie tworzenia weszło przez religię - Bóg stworzył świat → podstawa chrześcijańskiej teorii stworzenia sformułowana w ST, gł w Księdze rodzaju → jest to dogmat religii chrześcijańskiej potwierdzane przez Kościół .Rola filozofów chrześcijańskich w szczególności Tomasza z Akwinu, polegała na wskazaniu, co z tego dogmatu może być wyjaśnione. Wg Tomasza sam fakt stworzenia jest tezą filozoficzną, dającą się dowieść, natomiast teza, że stworzenie zostało dokonane w czasie, jest rzeczą wiary; na pytanie, czy świat był zawsze, czy też powstał razem z czasem, filozofia nie ma odpowiedzi. W Starożytności istniały pojęcia pokrewne - budowniczy ( odpowiadający pojęciu Stwórcy z Księgi Rodzaju) i poeta - Szkotyści, okhamiści i protestanci obstawali raczej za takim pojęciem stworzenia - dowolność stworzenia; „tworzyć znaczy rozkazywać” pisał Luter. Wg teologów stworzony świat nie miał początku w czasie, a jednak nie można o nim powiedzieć, że nie miał początku. Stworzenie bywa na ogół rozumiane jako jednorazowy akt, jednak wg niektórych filozofów ( Malebrand) zieje świata są nieustannym tworzeniem; myśl ta była też u Tomasza z Akwinu

WSPÓŁCZESNE POJĘCIE TWÓRCZOŚCI T2

Jest bardzo szerokie, sztuka go nie wypełnia → jaka cecha wyróżnia dzieła sztuki → nowość, ale nie wszędzie tam gdzie jest nowość jest twórczość → pojęcie nowości jest ogólnikowe, podlega stopniowaniu, są różne rodzaje nowości - nowy kształt, model, metoda wytwarzania, nowość ma różne pochodzenie → zamierzona i niezamierzona, impulsywna i kierowana, spontaniczna i osiągnięta metodycznie po przebadaniu i rozważeniu; jest oznaką różnej postawy twórców; stworzenie nowego dzieła miewa różne skutki -praktyczne i teoretyczne → od obojętnych do wstrząsających. Za twórców mamy nie tylko tychm których dzieła są nowe, ale też są objawem szczególnej zdolności, napięcia, energii umysłowej → jest to 2 miara twórczości. Jednak obie mogą być oceniane jedynie intuicyjni, dlatego twórczość nie jest pojęciem, którym można by operować ściśle.

PANKREACJONIZM

Jeszcze bardziej rozszerzone pojęcie twórczości - używane w XX wieku dawali mu wyraz Heidegger, Cassirer, Koestler. Twórczość to każde działanie człowieka wykraczające poza prostą recepcję - czyli nie tylko to co mówi i robi, ale także co myśli. Rozumieli to już także Platon i Kant

TWÓRCZOŚĆ ARTYSTY T3

Twórczość tylko w sztuce → wytwarzanie fikcyjnego istnienia; stosuje się taką twórczość do sztuki słowa, a od przełomu XVIII/XIX wieku do całej sztuki. Gdy rozluźnił się związek sztuki z pięknem, umocnił się jej związek z twórczością. Dawniej zakładano - nie ma sztuki bez piękna, teraz raczej nie ma sztuki bez twórczości. Reasumując:

Żadne T1 nie jest S (sztuka), ani S nie jest T!

Niektóre T2 są S i niektóre S są T2

T3 = S

→ jest sztuka - doskonałość (w rozumieniu klasycznym) i sztuka - twórczość; artysta może być bądź odtwórcą, bądź odkrywcą, bądź wynalazcą.

6. Odtwórczość

DZIEJE POJĘCIA MIMESIS

Lepiej niż odtwórczość mówić - naśladowanie - po grecku mimesis, a po łacinie imitatio - sam termin się nie zmieniał natomiast zmieniało się pojęcie.

1. wyraz mimesis jest posthomerycki, nie ma go też jeszcze u Hezjoda. Powstał zapewne wraz z obrzędami i misteriami kultu dionizyjskiego - oznaczał czynności kultowe kapłana składające się z muzyki, tańca i śpiewu; później stosowano go tylko do tańca, mimiki i muzyki

2. w V w p. n. e. mimesis wchodzi mowy filozoficznej → u Demokryta i Platona

Demokryt → mimesis to naśladowanie sposobów działanie natury - np. w tkaniu ludzie naśladują pająka itd. - nie rozpowszechniło się to bardzo → jedynie u Hipokratesa, epikurejczyków, zwłaszcza Lukrecjusza.

Platon → mimesis to powtarzanie wyglądu rzeczy, zapoczątkował to Sokrates, rozwinęli

Platon i Arystoteles -takie pojęcie mimesis zostało przy rozważaniu malarstwa i rzeźby

→ Sokrates twierdził, że naśladowanie jest właściwą funkcją sztuk takich jak malarstwo, czy

rzeźba.

3. Wariant Platona → sztuka naśladuje rzeczywistość → jest to bierne kopiowanie → fakt ujemny, naśladowanie nie jest właściwą drogą do prawdy.

4. Wariant Arystotelesa → pojmował naśladowanie jako swobodny stosunek do rzeczywistości - sztuka może je przedstawiać brzydszymi, piękniejszymi itd. → to podejście było właściwe także Arystofanesowi (miał nawet jeszcze swobodniejszy stosunek „czego nam w naturze brak, tego nam dostarcza naśladowanie). Później wahano się między Arystotelesem, a Platonem, ale zawsze mieli naśladowanie za coś naturalnego i dodatniego. W dobie hellenistycznej i rzymskiej przeważało rozumienie jako odtwarzanie rzeczywistości → utrzymano teorię naśladowania, ale wysunęła przeciw niej obiekcję (wyobraźnia, natchnienie itd.)

5. w średniowieczu uważano, że sztuka naśladuje świat niewidzialny (Pseudo - Dionizy, Augustyn), niektórzy twierdzili nawet, że Bóg zakazuje czynić jakiekolwiek wizerunki z tego świata (Tertulian). Bonawentura - malarz i rzeźbiarz ukazują na zewnątrz, to co wymyślili wewnątrz; Alain z Lille - malarstwo wiernie naśladujące rzeczywistość jest „małpowaniem prawdy”. Teoria naśladowania zeszła na drugi plan i termin imitatio był rzadko używany → używa go Jan z Salisbury i Tomasz z Akwinu → „sztuka naśladuje naturę”

6. w Odrodzeniu imitatio stało się znów podstawowym pojęciem sztuk → najwcześniej w sztukach plastycznych; do poetyki weszło później → było bardziej dyskutowane niż w starożytności. Teoria naśladowania wyszła poza Włochy i długo pozostała ośrodkiem poglądów na sztukę - XV - XVII wiek. 4 nie była teorią jednolitą, jedni rozumieli ją wedle Arystotelesa inni wedle Platona. Pisarze Odrodzenia kładli nacisk, że nie każde naśladowanie służy sztuce musi być dobre (Guarini), artystyczne (Varchi), piękne (Alberti), nawet oryginalne ( Pelletier du Mans). W interpretacji Albertiego sztuka naśladowała prawa natury nie wygląd; w interpretacji Scaligera - normy. Wedle jednych sztuka powinna naśladować piękno natury, wedle Szekspira - skromność. Arystotelicy (Sarbiewski) wywodzili, że powinna naśladować naturę, taką jaka powinna być; Michał Anioł pisał, że należy naśladować Boga w naturze. Szczególnie ważna była opinia, że sztuka ma naśladować naturę przetworzoną przez człowieka - gł francuscy krytycy. Naśladowanie nie jest bierne, niektórzy zaliczali do niego nawet metaforę, alegorię ( Petrarka, Tesauro). Byli także tacy, którzy odróżniali 2 rodzaje naśladowania → swobodne i dokładne (Correa). Niektórzy pisarze Odrodzenia i Baroku doszli do wniosku, że trzeba wymyślić nową, trafniejszą teorię niż teoria naśladowania - jedni uważali, że imitatio jest za trudne, a inni, że za łatwe → wg nich zadaniem sztuki jest nie imitatio lecz inventio, lub i jedno i drugie → pojawiło się przekonanie, że sztuka może być doskonalsza od natury → wszystkie te zastrzeżenia i nowe hasła dokonywały się w momencie, kiedy teoria sztuk miała imiatio za swój główny program. Innowacją Renesansu była teza, że naśladować trzeba także i przede wszystkim artystów, którzy umieli naturę najlepiej naśladować czyli starożytnych. Hasło naśladowania antyku wyparło hasło naśladowania natury w końcu XVIII → była to największa przemiana w dziejach naśladowania. Teorię sztuki z klasycznej uczyniła akademicką. Zasada naśladowania występowała też w podwójnej kompromisowej formule należy naśladować naturę, ale tak jak naśladował ją antyk. → był to główny prąd czsów nowych - ale raz po raz pojawiały się sprzeciwy - np Poliziana, Petrarki. Od XV do XVIII wieku nie było terminu częściej używanego niż imitatio i nie było zasady powszechniej stosowanej. W 1747 Batteaux pisał, że znalazł wspólną zsadę wszystkich sztuk - naśladowanie → czyli powtarzanie rzeczywistości, bądź inspirowanie się nią. XVIII wiek odziedziczył i zaakceptował ideę naśladowania, ale przestał się nad nią zastanawiać → ale teoria naśladowania przeniosła teraz swój punkt ciężkości na sztuki plastyczne. Wiek XIX porzucił zasadę wierności antykowi, położył natomiast jeszcze większy nacisk na zasadę wierności naturze.

Przez wieki utrzymała się WT piękna, podobnie rzecz miała się ze sztuką → wielką teorią sztuki było, że sztuka jest naśladowaniem rzeczywistości. Podsumowując: starożytność dała ten pogląd i od razu 2 interpretacje - Platona i Arystotelesa. Utrzymało ją Średniowiecze, gł dzięki arystotelizmowi Tomasza z Akwinu. Odrodzenie dokładnie sformułowało, opracowało i zróżnicowało teorię. Teoria nigdy nie była tak rozpowszechniona jak w XVII wieku, jednakże w wydaniu idealizującym → sztuka naśladuje to, co jest w rzeczywistości ogólne i co doskonalsze. W XVIII wieku naśladowanie zostało podane jako własność wszystkich sztuk, a nie tylko odtwórczych → ale naśladują nie wszelką rzeczywistość lecz piękną (Batteaux).

INNE TEORIE PRZESZŁOŚCI

Pogląd, że sztuka naśladuje rzeczywistość, panował 20 kilka wieków → występował jednak w różnych odmianach i różnej terminologii. Głównym było naśladowanie, ale występowały też inne.

Odtwarzanie - wierne kopiowanie rzeczywistości i wytwarzanie jej złudzenia

Portretowanie - termin włoskiego Odrodzenia - ritrarre; pojawia się już u Ceniniego, Danti określał ritarre jako „ukazywanie rzeczy takimi jakimi się je widzi”

Przedstawianie - representatio - oddawanie rzeczy jak powinny być widziane, bywało używane jako przekład (np. u Frascatora) Arystotelesowskiego mimesis

Kopiowanie - późniejsze, używane od XVII wieku np. Batteaux - wcześniej twierdzono, że naśladowanie nie jest kopiowaniem.

Teoria naśladowania zmieniała też tezy. Najdonioślejsze były 2, co do zakresu i co do modalności.

Co do zakresu → najpierw Platon i Arystoteles stosowali ją do sztuk odtwórczych, jednak architekci starożytności zastosowali ją także do swojej sztuki (np. że architektura winna naśladować proporcje ludzkiego ciała); aż w XVIII wieku Batteaux głosił, że wszystkie sztuki w równym stopniu są naśladowaniem. Implikowało to zmianę pojęcia - znaczyło ono już tylko oparcie sztuki na strukturze i proporcjach rzeczy realnych.

Co do modalności na początku było to stwierdzenie asretoryczne - faktycznego stanu rzeczy i negatywne - sztuka nie powinna tego czynić. W czasach nowych teoria nabrała charakteru przepisu - sztuka powinna naśladować. Co do trudności, czy łatwości naśladowania, rzecz pozostała sporna

Oprócz teorii naśladowania pojawiły się też inne

1. teoria iluzjonizmu - starożytność klasyczna →sztuka powinna wytwarzać rzeczy tak podobnych do rzeczywistego wzoru, by wytwarzały złudzenie rzeczywistości → największym artystą jest ten, kto najlepiej wprowadza widzów w błąd.

2. teoria pluralistyczna - dzieła sztuki naśladują rzeczywistość, ale też wyrażają idee i przeżycia artysty → ten może z rzeczywistości wybierać i nawet ją przekształcać.

3. sztuka poznaje rzeczywistość - pogląd ten miał zwolenników już od początków ery nowożytnej - Pacioli, Piero della Francesca, Leonardo

4. dzieła sztuki są tylko znakami rzeczywistości - już w 2 połowie XVII wieku - Tesauro

Z DZIEJÓW POJĘCIA REALIZMU

W połowie XIX wieku znów nacisk na zależność sztuki od rzeczywistości -jednak za pomocą nowej terminologii i aparatury pojęciowej. Wtedy zmierzyły się argumenty za i przeciw realizmowi w sztuce → nowość bo teoria naśladowania przez wieki nie miała zadeklarowanych przeciwników. Argumenty przeciw naśladowaniu zestawił w swej estetyce F. Th. Visher w 1846 → rzeczywistość nie może być przedmiotem sztuki → nie liczy się z pięknem, nie może być piękna - składa się z nieskoordynowanych argumentów - nie tworzących harmonii, jest podporządkowana procesowi życia, mającego inne cele niż piękno; jeśli jest w niej piękno to przelotne; rzeczywistość wydaje nam się piękna, bo patrzymy na nią oczami estetyków. Sztuka jest po to, by tworzyć piękno → osiągnąć to, czego nie ma w rzeczywistości → dlatego nie może być naśladowaniem.

Argumenty za naśladowaniem zestawił N. G Czernyszewski (1851 - 3) → piękno jest zawarte tylko w życiu, rzeczywistość jest doskonalsza od wyobraźni; sztuka nie ma własnych sposobów na przedstawianie piękna musi zdać się na rzeczywistość i objaśnić ją i ocenić.

NOWE TEORIE - w 1 połowie XIX wieku naśladowanie wraca jako realizm z roszczeniem, że jest dążeniem nowym. 1 teoretyczny wyraz realizmu - artykuł w „Mercure du Dix - neuvieme Siecle” z 1821 → w stosunku do dawnej teorii naśladowania zachodziła istotna różnica →że istota sztuki jest nie w naśladowaniu, ale w analizie rzeczywistości ; piękno sztuki jest odbite - źródło ma w rzeczywistości. Podobne myśli pojawiły się we Francji wśród przedstawicieli sztuk pięknych → deklaracja realizmu Courbet'a w „Courrier de Dimanche” z 1861 - Malarstwo jest sztuką konkretną, może przedstawiać jedynie rzeczy realne, abstrakcje nie wchodzą w jego zakres.

H. Taine - historyk -artysta dokonuje wyboru w rzeczywistości i tłumaczy ją

E. Zola - nadał swoim poglądom nazwę naturalizmu - dla niego powieść była badaniem przyrody i ludzi. Powieść widzi świat poprzez temperament pisarza. W tym samym czasie E. i J. Goncourtowie swoje powieści nazywają dokumentami. W następnych pokoleniach pionierami nowego rozumienia sztuki - teorie ich uwidaczniają jak sztuka krok po kroku odchodzi od realizmu.

Rodin - artysta poddaje się rzeczywistości, ale nie biernie → zmuszony jest kłaść akcenty, a może to robić tak lub inaczej i odtwarza także ducha.

Whistler → w sztuce chodzi o formy - te są zawarte w rzeczywistości, ale nie są wyraźnie wydzielone → dlatego sztuka nie może z rzeczywistości korzystać „Przyroda zwykle nie ma racji”

Cezanne - - sztuka jest komentowaniem i konstruowaniem przyrody. Przyroda ma różne aspekty między którymi człowiek musi wybierać.

REALIZM

1. powstał jako nazwa własna kierunku artystycznego, ale wkrótce stała się nazwą pojęcia ogólnego - stosowanego także do dawniejszych formacji, które jej nie znały

2. jest używana stricte w sensie zupełnej wierności rzeczywistości - tej Platońskiej i Arystotelesowskiej koncepcji mimesis

3. marksizm - realizm jest odzwierciedleniem rzeczywistości - gdy jest prawdziwy, typowy i zrozumiały dla ogółu, korzystny społecznie i służący postępowi.

4. realizm jako konstrukcja rzeczywistości niezdeformowanej -np. abstrakcjonizm → wiek XX zachował w pewnej mierze koncepcję zgodności sztuki z rzeczywistością, jednak nie w sensie tradycyjnym. Większość ludzi dzisiejszych zgodziłaby się raczej z Savonarolą, twierdzącym, że do sztuki właściwie należy to, co jej nie naśladuje

11

---