>>>Zag. 1) Pojęcia: region, regionalizacja.

Region - umownie, wydzielony obszar, względnie jednorodny, odróżniający się od terenów sąsiednich cechami naturalnymi bądź nabytymi. Region wydziela się w celu przestrzennego usystematyzowania materiału naukowego.

Wyodrębnia się regiony:

-naturalne - regiony fizyczno-geograficzne, powstałe bez ingerencji człowieka

-kulturowe - o wspólnych cechach kulturowych

-gospodarcze - o wspólnych cechach bądź powiązaniach gospodarczych (regiony przemysłowe, rolne)

-administracyjne - wyodrębnione prawnie jednostki administracyjne

Regionalizacja - proces wydzielenia regionów, forma klasyfikacji, w której występuje dodatkowe kryterium sąsiedztwa przestrzennego. Dokonując regionalizacji wydzielamy większe terytoria złożone z mniejszych obszarów o podobnych lądowych cechach (region strefowy) lub skupione wokół jakiegoś ośrodka (region węzłowy)

>>>Zag. 2) Uwarunkowania przyrodnicze rozwoju turystyki w Europie

Nazwa Europa Wywodzi się z greckiego wyrazu “euros” oznaczającego “ciemną wodę”. Po raz pierwszy użył tego określenia w VI w p.n.e Homer dla określenia terenów położonych na zachód i północ Grecji. Na mapie Herodota V w p.n.e - nazwa ta służy do odróżnienia terenów położonych na zachód i północ od lądów leżących na wschód (Azja) i południe (Libia). Później terminem tym obejmowano coraz większe terytorium, aż do ustalenia dzisiejszego zasięgu tego pojęcia.

Europa: -część świata na półkuli północnej

-stanowi wraz z Azją kontynent zwany Eurazją

-powierzchnia Europy to 10,5 mln km^2.

Granice kontynentu Europejskiego:

od północy otaczają je morza Oceanu Arktycznego północne morza Oceanu Atlantyckiego:

-Północne, -Barentsa, -Norweskie

Od południe Morze Śródziemne (z Morzem Liguryjskim, Tyrreńskim, Adriatyckim, Jońskim i Egejskim), Morze Czarne i Azowskie. Od zachodu otwarty ocean Atlantycki. Od Afryki Europę oddziela Cieśnina Sycylijska i Gibraltarska. Od Azji Mniejszej - Bosfor i Dardanele oraz Morze Marmara. Granica z Azją jest umowna, najczęściej prowadzi się ją wzdłuż wschodniego wybrzeża nowej Ziemi, ujścia rzeki Bajdaraty do Morza Kaspijskiego, wschodnich stoków Uralu, doliną Emby do północnego brzegu Morza Kaspijskiego i obniżeniem Kuńsko-Maryckim przez Morze Azowskie, Czarne, Cieśninę Bosfor, Cieśninę Dardanele i Morze Egejskie.

Skrajnymi przylądkami lądowej części Europy są:

-północ - Nordkinn 71°08'N (na płw. Skandynawskim), Norwegia

-południe - Marragui 35°58'N (na płw. Iberyjskim), Hiszpania

-zachód - Przylądek Roca 9°30'W, Portugalia

-wschód - ujście Bajdaraty do Morza Kaspijskiego 68°14'E

Największa rozciągłość południkowa 4,3 tys km, równoleżnikowa 5 tys km

Pn, Pd - szerokość geograficzna

Wsch, Zach - długość geograficzna

Europa jest najbardziej rozczłonkowanym kontynentem. Wyspy i półwyspy stanowią ok. ⅓ powierzchni kontynentu.

Długość linii brzegowej (nieobowiązkowe):

-bez wysp sięga 37,2 tys km

-średnia odległość od morza 340km

-maksymalna odległość od morza ok 600km w Europie Zachodniej i ok 1500km w Europie Wschodniej

Całą Europę uważa się niekiedy za Półwysep Azji.

Półwyspy:

Fenoskandzki (1400 000 km²) w tym:

-Skandynawskim, -Kolski, -Międzymorze Fińsko-Kareńskie (nasada półwyspu), -Iberyjski (pirenejski), -Bałkański, -Apeniński, -Peloponez (Grecja), -Inflandzki / Jutlandzki, -Bretoński, -Kotentin, -Krymski, -Kanin, -Istria (Chorwacja), -Helski

typy wybrzeży: fiordowe, fierdowe, szerowe, riasowe, górskie,płaskie akumulacyjne, klifowe,jarowe i lagunowe

Typy wybrzeży:

Wybrzeża fiordowe i fierdowe

Wybrzeża Norwegii, Szkocji, Islandii określane są mianem wybrzeży fiordowych, natomiast wybrzeża Szwecji, Finlandii fierdowych. Oba typy wybrzeży powstały w wyniku transgresji (zalania) morza na obszary przekształcone w wyniku działalności niszczącej lądolodu; głęboko wcięte w ląd.

Wybrzeża fiordowe

Powstały w skutek zalania głębokich dolin lodowcowych przez morze. Fiordy ciągną się czasami setkami kilometrów w głąb lądu, ich dno jest nierówne (głębokość nawet do 1200m), a zbocza strome i skaliste. Fiordy charakteryzują się wyjątkowymi walorami krajobrazowymi i stanowią dużą atrakcję turystyczną, zwłaszcza zachodnie wybrzeża Norwegii, gdzie ciągną się najdłuższe, najgłębsze fiordy na świecie.

Wybrzeża fierdowe

Powstają przez zalanie wodami morza płytkich dolin polodowcowych, np. Geirandgerf..orden (Norwegia).

Najdłuższym fiordem na Ziemi jest Sognefjorden w północno-zachodniej Norwegii (ponad 220 km długości).

Wybrzeża szerowe (Stojer)

Charakterystyczne dla Europy północnej. Charakteryzują się występowaniem wzdłuż linii brzegowej tysięcy drobnych wysepek, z których każda stanowi kulminację garbu mutonowego (muton - baraniec, pagórek ogładzony przez lodowiec o łagodnym stoku od strony nasuwania się lodowca, najczęściej zakończony stromą ścianą od strony przeciwnej. Takie roje wysepek tworzą malownicze archipelagi w pobliżu Sztokholmu i wzdłuż wschodniego wybrzeża Zatoki Botnickiej. Występują także w Finlandii (w-y Alandzkie). Posiadają lokalne znaczenie w turystyce.

Wybrzeża riasowe

Powstają przez zalanie dolin wciętych w zrównane i odmładzane obszary starych sfałdowań. Jest to wybrzeże górzyste, urozmaicone zatokami i półwyspami powstałych przez zatopienie wylotowych odcinków dolin między równoległymi grzbietami górskimi poprzecznymi do ogólnego przebiegu linii brzegowej. Występują w Irlandii, Norwegii, pd-wsch Anglii, na Płw. Bretońskim, w pn-zach części Płw. Pirenejskiego, na Korsyce, i we wsch. Sardynii. Wybrzeże riasowe jest często wcięte w zatoki.

Wybrzeże górzyste

Powstaje w wyniku zalania dolin, kotlin i obniżeń na obszarach niedawno wypiętrzonych. Są typowe dla wielu odcinków M. Śródziemnego.

Typem jest wybrzeże dalmatyńskie, charakteryzujące się występowaniem wzdłuż linii brzegowej ciągów wysp stanowiących kulminację zalanych grzbietów górskich. Wybrzeże to wyróżnia się wysoką atrakcyjnością turystyczną.

Płaskie wybrzeże akumulacyjne - występuje na południ wybrzeża Morza Bałtyckiego, w zachodniej Danii, Niemczech, Holandii, Belgii, po francuskiej stronie Zatoki Biskajskiej, w rejonie Zatoki Lwiej i w północno-zachodnim zamknięciu Adriatyku. Szerokie plaże, piaszczyste, płaskie wybrzeże.

Wybrzeże klifowe - wybrzeże cofające się, powstałe w wyniku niszczącej działalności morza (np. Wybrzeże południowej Anglii, na Wolinie, Rozewiu).

Wybrzeże limanowe

liman - zatoka powstała przez zatopienie ujściowego odcinka jaru w razie jej całkowitego odcięcia przez mierzeję może przekształcić się w jezioro limanowe, zwane też martwym limanem, np. Północne wybrzeże Morza Czarnego.

Wybrzeże lagunowe

laguna - zatoka powstała przez częściowe odcięcie części morza od morza pełnego przez lido - stałe wynurzony wał, powstały na wybrzeżach podległych pływom morskim, np. Wybrzeża w rejonie Wenecji.
-Lagunami nazywa się również zatoki częściowo zamknięte rafami koralowymi.

>>>Zag3. Budowa i historia geologiczna Europy

Struktura geologiczna Europy kształtowała się przez wiele setek milionów lat, pod wpływem różnorodnych złożonych i długotrwałych procesów, takich jak:

- transgresje i regresje mórz

- formowanie się i degradacja łańcuchów górskich

- powstanie wulkanów i ognisk magmowych

- akumulacja osadów o różnej i częstej bardzo znacznej miąższości

Prawie cały obszar Europy leży w obrębie płyty Eurazjatyckiej.

Na zachodzie i północy graniczy z płytą północnoamerykańską, granica przebiega wzdłuż strefy ryftowej zaznaczonej podmorskim grzbietem Północnoatlantyckim. Najważniejszymi jego wzniesieniami są wyspy: Jan Mayen, Islandia i Azory.

Ryft - pewien wąski, długi od kilkuset do kilku tysięcy kilometrów i głęboki rów tektoniczny.

O współczesnej aktywności tektonicznej ryftu, wzdłuż którego obie płyty odsuwają się od siebie świadczą m.in.: aktywne zjawiska wulkaniczne.

Na południu płyta Eurazjatycka styka się z płytą Afrykańską, do której należą niewielkie części Europy Południowej. Granica zaznacza się także aktywnym wulkanizmem, a także żywą sejsmiką.

Najstarsze struktury tektoniczne Europy to platforma wschodnioeuropejska i przylegające do niej tarcze prekambryjskie:

- bałtycka (fenoskandzka), - ukraińska

Platformy - to części skorupy ziemskiej, które od czasów przedkambryjskich czyli od początku ery paleozoicznej zachowały się jak sztywne masy, nie ulegając większym deformacją a zwłaszcza fałdowaniom.

Ich przedkambryjskie położenie składa się zwykle ze skał przeobrażonych, zmetamorfizowanych, zaburzonych i poprzecinanych intruzjami różnych skał magmowych. Świadczy to o bardzo burzliwej młodości platformy.

Dawne góry wznoszące się na platformach zostały zniszczone i na dość wyrównanej powierzchni “fundamentu krystalicznego” zalegają obecnie skały osadowe, pochodzące z młodych er geologicznych.

-Platformy podlegały ruchom obniżającym i podnoszącym, niejednokrotnie wkraczało na nie morze i pozostawiało różne osady, a następnie wycofywało się z powrotem.

-Procesy te odbywały się spokojnie bez większych zaburzeń układu warstw, które zachowały przeważnie swe pierwotne, mniej więcej poziome ułożenie.

-Na platformach znajdują się także osady pochodzenia lądowego, rzeczne, czy jeziorne.

Krajobraz platformy wschodnioeuropejskiej

Są to przeważnie tereny równinne, równiny lub niewysokie krainy lekko faliste. Niektóre części platform podniesione ruchami skorupy ziemskiej, przekształciły się w płaskowyże pożłobione głębokimi dolinami w zboczach, których odsłaniają się poziomo leżące warstwy skalne.

Najbardziej wypukłe części platform, które podczas długich dziejów ziemi stale wznosiły się ponad otoczenie i w skutek tego były bardziej podatne na oddziaływanie czynników erozyjnych, pozbawione są młodych utworów geologicznych. Noszą one nazwę starych tarcz i w nich właśnie ukazują się na powierzchni najstarsze części skorupy ziemskiej.

Stare tarcze: -nie mają typowego charakteru górskiego lecz przedstawiają krainy pagórkowate lub faliste rzadko przekraczające wysokości 1000m npm.

-ich wzniesienia nie układały się na ogół w wyraźne pasma o określonym kierunku, jak to spotykamy z reguły w górach fałdowych, nawet w starych, mocno zdenudowanych łańcuchach lecz są rozmieszczone niezbyt prawidłowo

-Na północny-zachód Wysp Brytyjskich znajduje się niewielki fragment tarczy krystalicznej będący oderwanym fragmentem jednej z krystalicznych struktur Ameryki Północnej zwany Erie.

-Dalszy rozwój tektoniczny Europy przebiegał stopniowo; do istniejącego lądu przyrastały osady geosynklinalne, sfałdowane w kolejnych orogenezach.

Jak powstały góry? Od okresu kambryjskiego stwierdzono 3 okresy górotwórcze: -kaledoński, -hercyński (waryscyjski), -alpejski

Najstarsze górotwory powstały w erze paleozoicznej w wyniku dwóch fałdowań, tj.

-orogeneza kaledońska, która największe nasilenie osiągnęła w okresie syluru (trwała od 500-395mln lat temu), zostały zdenudowane i stały się podłożem wielu platform (paleozoicznych) lub też uległy przebudowie wskutek młodszych orogenez.

-orogeneza hercyńska, zwana też hercyjską, która przebiegała głównie w karbonie (tj. Od 345-280mln lat temu)

Niektóre z powstałych w orogenezie kaledońskiej gór, zachowały do dzisiaj górzysty charakter. Należą do nich:

-Góry Kaledońskie w północnej Szkocji (od których ta orogeneza wzięła nazwę), -Grampiany (Wielka Brytania), -Góry Penińskie (Wielka Brytania), -północna część Gór Kambryjskich, -Góry Skandynawskie w Norwegii, -Góry Kaczawskie w Sudetach, -Góry Spiltzbergenu

Natomiast wypiętrzona wówczas, a następnie zrównana Wyżyna Sandomierska nie przypomina już krajobrazu górskiego.

W orogenezie hercyńskiej wytworzył się pas fałdowań ciągnący się równoleżnikowo przez Europę Zachodnią, od południowej Irlandii, Wielkiej Brytanii przez Masyw Amerykański, centralne średniogórze Niemieckie i Masyw Czeski po Wyżynę Małopolską.

W tym czasie powstały również góry Półwyspu Iberyjskiego, a także Wyżyna Pobrudży oraz Ural.

Orogenezy hercyńskie były w okresie schyłku paleozoiku i w erze mezozoicznej intensywnie degradowane i w większości pokryte miąższymi warstwami skał osadowych.

Ich ponowne wypiętrzenie, głównie w formie gór zrębowych, wystąpiło w okresie ruchów alpejskich. Równocześnie część obszarów nie podlegała tym ruchom - obecnie tworzą one platformy paleozoiczne.

Orogeneza alpejska miała miejsce w erze mezozoicznej (szczególnie w kredzie 140-65mln lat temu), a także w erze kenozoicznej w trzeciorzędzie.

Wypiętrzone zostały wypiętrzone systemy górskie Europy Południowej i Zachodniej:

-Alpy, -Karpaty, -Pireneje, -Góry Betyckie, -Apeniny, -Góry Dynarskie, -Pindos, -Bałkany i inne

Orogenezom tym towarzyszą zapadliska przedgórskie i śródgórskie. Największe z nich to: -Kotlina Panońska -Morze Adriatyckie wraz z Niziną Padańską

Ukształtowanie terenu kontynentu europejskiego

Europa: -ma najniższe średnie wzniesienie ze wszystkich kontynentów. Wynosi ono zaledwie 290m npm. (Azja 990m npm.)

-ma ona wyjątkowo duży odsetek nizin, a nawet depresji. Obszary położone poniżej poziomu morza zajmują 1,4% powierzchni. Większość z nich leży w basenie Morza Kaspijskiego, którego poziom znajduje się 26m poniżej poziomu oceanu. Mniejsze obszary depresji leżą w deltach Renu i Wisły.

Największe depresje
Nazwa	Obniżenie (m npm.)	Państwo/region
Nizina Nadkaspijska	28	Kazachstan, Rosja
Polder Księcia Aleksandra	6,6	Holandia
Zelandia (Zeeland)	5,6	Holandia
Żuławy Wiślane	1,8	Polska

Niziny poniżej 300m npm.

-zajmują 73% obszaru, czyli wraz z depresjami ¾ Europy. Nie można jednak nazwać Europy kontynentem nizinnym. Tylko wschodnia część jej pnia lądowego ma charakter rozległego niżu.

Obszary nizinne:

-ciągną się początkowo wąskim pasem od Pirenejów wzdłuż wybrzeży Francji, Belgii i Holandii, po czym rozszerza się przechodząc w Nizinę Niemiecką i Nizinę Polską, a następnie w Nizinę Wschodnioeuropejską, która obejmuje całą Europę Wschodnią.

Ukształtowanie powierzchni terenów nizinnych:

-pozostaje w ścisłym związku z działalnością lądolodu

-szczególnie urozmaiconą rzeźbą polodowcową charakter się północny obszar nizin (na północ od linii Hamburg-Leszno-Wilno-Wołogda), z których lądolód ustąpił najpóźniej.

Strefa o żywszym rytmie rzeźby (krajobraz młodoglacjalny) pokrywa się z obszarami pojezierzy:

-Holsztyńskiego, -Meklemburskiego, -Pomorskie, -Mazurskie

-Północno-zachodnie części Rosji

Największe niziny europejskie to:, -Nizina Węgierska (Panońska), -Nizina Wołoska, -Nizina Padańska

Krajobraz starych gór: -wszystkie wypiętrzone w orogenezie kaledońskiej, harceńskiej pasma są silnie rozczłonkowane przez działalność czynników zewnętrznych, potrzaskane w wyniku późniejszych ruchów górotwórczych, noszą wyraźne ślady zlodowaceń (Brampiany).

Strefa starych gór i wyżyn Mezoeuropy:

-charakteryzuje się znacznym urozmaiceniem rzeźby w zależności od budowy geologicznej

-większość z tych gór ma charakter zrębów poprzecinanych uskokami

-strefie tej towarzyszą liczne źródła mineralne, które stanowią podstawę rozwoju uzdrowisk Masywu Centralnego, Schwarzwaldu, Rudaw, Sudetów i innych gór.

Krajobraz młodych gór cechuje:

-znaczna wysokość, -piętrowy układ stref roślinnych i krajobrazowych, -śmiałość rysów rzeźby, -rozczłonkowanie dolinami rzecznymi o różnokierunkowym przebiegu 9doliny równoległe i poprzeczne do przebiegu pasm górskich), -ślady zlodowaceń lokalnych, -obecność lodowców i półwiecznego śniegu, -duża ilość opadów, -specyficzne warunki klimatyczne, -występowanie wody mineralne

Najwyższe szczyty Europy
Nazwa	Wysokość (m npm.)	Pasmo górskie	Państwo
Mont Blanc	4807	Alpy Sabaudzkie	Francja/Włochy
Monte Rosa (Dufor)	4634	Alpy Pienińskie	Szwajcaria/Włochy
Matterhorn	4478	Alpy Pienińskie	Szwajcaria
Finsteraahorn	4274	Alpy Berneńskie	Szwajcaria
Jungfrau	4158	Alpy Berneńskie	Szwajcaria
Grand Paradiso	4061	Alpy Grackie	Włochy

Wulkanizm i zlodowacenia

Pod koniec alpejskiego okresu górotwórczego ożywiły się w Europie zjawiska wulkaniczne.

W niektórych regionach wulkany są czynne dotychczas, w innych działały w neolicie lub nawet w plejstocenie i pozostawiły świeże formy. Regionem niedawanego wulkanizmu stał się Masyw Centralny, którego najwyższe wzniesienia są wygasłymi wulkanami. Nieco starsze formy wulkaniczne spotyka się lokalnie w strefie hercyńskich fałdowań Niemiec południowych, Czech i Polski (drobne formy na pogórzu Sudetów np. Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim, koło Złotoryi.

Terenem ożywionej działalności wulkanicznej trzecio- i czwartorzędowej jest pas fałdowań alpejskich. Regiony wulkaniczne znajdują się najczęściej po wewnętrznej części gór i przeważnie są to także wulkany wygasłe, silnie poprzecinane procesami denudacji, a także nawet tektonicznymi dyslokacjami. W czasach historycznych były czynne dwa wulkany w regionie egejskim: Santorin i wulkan na wyspie Nisiros.

Znacznie młodsze wulkany znajdują się na zagórzu Apenin. Stożki wulkaniczne wznoszą się od Monte Aniata po Wezuwiuszu -na południu- jedyny czynny wulkan na lądzie Europy. Liczniejsze wulakny znajdują się na Sycylii, a także na sąsiadującej z nią wyspach. Czynne są tu wulkany: Etna (ostatni wybuch 23.07.01), na Sycylii Stromboli i Vulcano na Wyspach Liparyjskich oraz Monte Grande na Pantellerii. W regionie tym zanotowano w czasach historycznych wiele podwodnych wybuchów.

Odrębny charakter mają wulkany występujące na pomorskich grzbietach Atlantyku. Zaobserwowano tu silne rozciąganie skorupy ziemskiej. Tworzące się tu szczeliny, niekiedy bardzo długie, z których wydobywa się zasadowa lawa. Największe natężenie zjawiska te osiągnęły w Islandii, gdzie do czynnych zalicza się od 22-30 wulkanów. Do najbardziej znanych należą Tekla i Laki-szczelinowy wulkan. Wulkaniczne są także wyspy Jan Maien (1 wulkan czynny) i Wyspy Owcze. Drugie miejsce o natężonej działalności wulkanicznej znajdują się na Archipelagu Azory (7 czynnych wulkanów na wyspach; 2 podmorskie).

Największym zainteresowaniem turystycznym cieszy się Wezuwiusz.
Na szczyt Wezuwiusza prowadzi kilka szlaków turystycznych wyruszających z miejscowości Resina (najczęściej przemierzany), Boscotrcase, Torres del Greco, Ottaviano, Sonma Vesuwiana. Można też zwiedzać interesujące obserwatorium wulkaniczne.

24 sierpnia 79r n.e. Wezuwiusz zbudził się niespodziewanie, grzebiąc pod warstwą lawy, popiołów i kamieni Pompeje, Stabie i Herkulanum. Pompeje i Stabie zostały zasypane przez rzęsisty deszcz popiołów i lapillów. Herkulanum zginęło pod ogromnym potokiem błotnym. Szczegółowego i dramatycznego opisu tych wydarzeń dostarcza nam Pliniusz Młodszy.

Ciekawe są także wulkany Islandii (nazywanej wyspą ognia i lodu). Charakterystyczne są dla niej erupcje szczelinowe, podczas których lawa wydostaje się z szeregu stożków wulkanicznych ciągnących się na przestrzeni setek, czy tysięcy metrów. Największy taki wybuch miał miejsce w szczelinowym systemie wulkanicznym Laki w 1783r. Proces erupcji rozpoczął się 8 czerwca i trwał do stycznia następnego roku.

Na powierzchnie wylało się 12km³ płynnej lawy oraz wydobyło się 3km³ produktów pyłowych. Lawa rozlała się na powierzchnię 565km² tworząc największe pole lawowe na świecie, jakie powstało w czasach historycznych. Zginęło ok 9 tys. osób.

Ważniejsze wulkany w Europie
Nazwa	Położenie	Wysokość (m npm.)	Rok ostatniego wybuchu
Etna	Sycylia (Włochy)	3265	2001
Askja	Islandia	1570	1981
Hekla	Islandia	1491	1991
Wezuwiusz	Włochy	1277	1944
Stromboli	W-y Lapiryjskie (Włochy)	926	1992
Santorin (Thira)	Morze Egejskie	556	1956
Vulcano	W-y Lapiryjskie (Włochy)	195	1890

4Zlodowacenia Czynnikiem, który w istotny sposób zadecydował o współczesnym ukształtowaniu rzeźby terenu Europy Północnej były plejstoceńskie zlodowacenia.

Maksymalny zasięg miało drugie z zlodowaceń.

Lądolód dotarł do: -Wysp Brytyjskich i ujścia Renu, -oparł się o Sudety i Karpaty, -zajął północną część niżu Środkowoeuropejskiego (po 50° szerokości geograficznej północnej).

Zlodowacenia w plejstocenie występowały także w wyższych pasmach górskich. Ich zasięg był znacznie większy niż współcześnie.

Między innymi lodowce górskie zalegały:

-w Alpach, -Górach Betyckich, -Pirenejach, -Wogezach, -Masywie Centralnym, -Górach Harzu,-Karkonoszach, -Karpatach, -Górach Dynarskich, -Pindos i na Olimpie

Działalność lądolodu i lodowców górskich:

Akumulacyjna	Erozyjna
~ formy rzeźby terenu ~ moreny czołowe ~ moreny denne ~ ozy ~ kemy ~ sandry ~ drumliny	~ żłobienie podłoży i zboczy dolin górskich ~ powstały jeziora rynnowe ~ doliny V-kształtne przekształcone w U-kształtne ~ powstały: granie, turnie, doliny, kary, kotliny lodowcowe, jeziora górskie; formy nadające górom charakter rzeźby wysokogórskiej

-zlodowacenia nadały górom charakterystyczną rzeźbę wysokogórską

-powstały granie, turnie, doliny, kary, progi i jeziora

-na nizinach miało ono przede wszystkim charakter akumulacyjny - lądolód wrza z wodami roztopowymi osadzał wleczony materiał skalny (morena). Powstały różne formy polodowcowe: moreny czołowe i rynny zajęte często przez jeziora.

Polodowcowe formy nadają swoiste piętro rozległym obszarom w północnej części Europy:

-zarówno badania strategraficzne jak i morfologeniczne prowadzą do stwierdzenia wielokrotnego zlodowacenia.

-okresy glacjalne rozdzielane były okresami interglacjalnymi w czasie tych okresów panowałklimat przynajmniej tak ciepły jak współcześnie.

W czasie trwania okresów glacjalnych następowały wahania klimatu prowadzące do znacznej oscylacji lodowca.

Bałtyckie zlodowacenie (zlodowacenie północnopolskie)

Ostatnie zlodowacenie w Polsce trwało 120-10 tys lat temu, objęło Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Pomorskie.

Ostatnie zlodowacenie objęło mniejszy obszar niż zlodowacenie poprzednie, jego granica biegła przez:

-półwysep Jutlandzki

-pojezierze Szlezwicko-Helsztyńskie pod Hamburgiem nad Łabą

-poł-zach część pojezierza Maklembuskiego do jez. Muritz

-stąd na południe w dolinę Brandenburgu

-dalej szerokim łukiem na wschód przez południową część niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i północną część niziny Mazowiecko-Podlaskiej (Zielona Góra, Jarocin, Kutno, na południe od Płocka i Płońska, Ostrów mazowiecki, na północ od Białegostoku)

-dalej na południe od Mińska przez Orszę nieco na północ od Smoleńska przez wyżynę Wołoczek, Wołogę, na północy skraj Timanu.

Na obszarze ostatniego zlodowacenia formy polodowcowe są świeże i tworzą typowy krajobraz pojezierny po cofnięciu się lądolodu z linii tzw. Stadium pomorskiego sformowało się u jego czoła rozległe jezioro zastoiskowe, które można uważać za początkową formę Morza Bałtyckiego. Morze to bowiem w czasach przedlodowcowych nie istniało.

W europie i Ameryce Północnej powłoki lodowe stopniały dopiero przed kilkuset tysiącami lat. Ale na Islandii, Spitzbergenie i innych wyspach arktycznych trwa epoka lodowcowa.

Współczesne zlodowacenie

Obejmuje w Europie powierzchnię ok 128tys km².

Znaczna część lodowców leży na wyspach Arktyki:

-na Ziemi Franciszka Józefa składającej się z ponad 50 wysp, niemal każda z tych wysp ma swoją czaszę lodową (granica wiecznego śniegu na ok 100m npm., a poszczególne języki lodowców schodzą do morza i tworzą pływające góry lodowe).

-Wyspy Nowej Ziemi (ze względu na mniejsze opady śniegu) wieczny śnieg jest na wysokości 600-650m npm na południu, a 420m npm (?)

-największe powierzchnie zajmują lodowce na wyspach archipelagu Spitzbergen - blisko 9/10 powierzchni wyspy pokrywają lodowce o ogólnej powierzchni ok 58tys km²

-silne zlodowacenie wykazuje również Islandia (kilka czasz lodowych o powierzchni 12tys km², największa z nich Vanta jokull o powierzchni 8 800tys km²

-Jan Mayen - duże lodowce

Na lądzie Europy: -lodowce zajmują powierzchnię ok 8 600tys km²

-największa ich część leży w Górach Skandynawskich (czapy lodowe); ogólna powierzchnia lodowców wynosi ok 5 000km²

-największe lodowce to Jostedal 855km² i lodowce grupy Svartisen 450km²

Drugi wielki obszar lodowców leży w centralnych częściach Alp:

-to lodowce przeważnie typu dolinnego

-ogólna powierzchnia lodowców wynosi tu 3 600km². Najdłuższy w Alpach jest lodowiec Aletsch 26,8km w Alpach Berneńskich w Szwajcarii.

Lodowiec Aletsch To potężna góra lodu. To najdłuższy lodowiec w Alpach. Lodowiec Aletsch długi na 24km i gruby na 1000, spływa z Jungfrau (4158km) w Berneńskim Oberlandzie na płaskowyż nad Podanem.

-Niewielkie lodowce dolinne występują również w Pirenejach, ogólnie ich powierzchnia wynosi zaledwie 30km²

-inne góry Europy mają tylko małe lodowczyki karowe lub pola firnowe, albo są zupełnie wolne od zlodowacenia

-w Uralu Polarnym znajduje się kilka lodowców o łącznej powierzchni zaledwie kilku km²

-jeszcze mniejsze lodowce znajdują się w najwyższych częściach Gór Betyckich.

Ważniejsze lodowce Europy
Nazwa	Granica górrska - kraj	Długość w km	Powierzchnia w km2	Wys. końca lodowca w m
Spitzbergen Zachodni	Svalbard - Norwegia	-------	20000	0
Ziemia Pn-Zach	Svalbard Norwegia	-------	10000	0
Vatna Jökul	Islandia	75	8800	60
Jostedalsbre	Góry Skandynawsk.	100	1100	70
Svartisen	Góry Skandynaws	32	450	100
Aletsch	Alpy - Szwajcariak.	27	115	1360
Gorner	Alpy, Masyw Monte Rosa - Szwajcaria
Mer de Glace	Alpy Zachodnie, Masyw Mont Blanc - Francja
Fischer	Alpy Berneńskie - Szwajcaria
Unteraar	Alpy Berneńskie - Szwajcaria
Pastene	Alpy Wschodnie, wysokie Taury - Austria

Główne czynniki wpływające na kształtowanie się klimatu:

-położenie geograficzne (szerokość geograficzna), -odległość od oceanu, morza ma charakter prądów morskich, -rzeźba terenu. Wysokość nad poziomem morza (ułożenie pasm górskich)

Cała niemal Europa leży w strefie średnich szerokościach geograficznych (w strefie klimatu umiarkowanego).

-tylko jej północne krańce sięgają poza koło podbiegunowe północne (66°33')

-na dalekiej północy Ziemia Franciszka Józefa na 81°50'szer geogr. W dzień polarny łącznie z czasem świtu i zmierzchu trwa od 09.04 do 03,09. czyli 5 m-cy noc polarna natomiast od18.02-28.02 czyli przeszło 4 m-ce.

Wpływ Oceanu Atlantyckiego

-jest wzmocniony przez istnienie ciepłego Prądu Zatokowego

-wywołuje on w Europie Zachodniej największe na świecie anomalia termiczne. Zachodnie Wybrzeża Europy na ok50° szer geograficznej N wykazują średnia temperaturę roczną wyższą o 5°C od temperatury powietrza na tym równoleżniku. Na 60 szer geogra N w ten sposób obliczona anomalia dochodzi do 8° C na 70  ° szer geogr N osiąga ona 12 ° C.

Urozmaicona rzeźba terenu

-wpływa na zróżnicowanie klimatu nie tylko ze względu na piętrowość zjawisk klimatycznych, ale również ze względu na tworzeniu przeszłości w rozprzestrzenianiu się wpływów klimatycznych choć na ogół brał południkowo przebiegających pasm

Europa leży w 3 strefach klimatycznych:

-Północną połowę Islandii i pn Seraj Skandynawski oraz europejska część Rosji na północ od koła podbiegunowego obejmuje strefa okołobiegunowa.

-panuje tam klimat podbiegunowy w którym średnia temp. W najcieplejszym miesiącu przekracza 10°C .

klimat podbiegunowy

-ze wzrostem rocznej amplitudy temp ku wschodowi zmienia się od morskiego w północnej części Islandii na północny Półwyspe Kolskiego i południu Nowej Zelandii do kontynentalnego w tudrach Małozienielskiej w osadzie Ust-Cylma nad Peczorą zanotowano najniższą temp w Europie -70C. Obszar na południe od Pirenejów Alp Góry Dynarskie leży w strefie podzwrotnikowej, w której średnia temp wynosi w najchłodniejszym miesiącu około 10C(klimaty morskie) do około 0C (kontynentalny i suchy)

w strefie podzwrotnikowej wyróżnia się 4 typy klimatów:

-od morskiego na wybrzeżach eksponowanych na wilgotne masy powietrza (np. Biskajską)

-poprzez pośredni między morskim a kontynentalnym

-kontynentalny na Nizinie Podeńskiej południu Półwyspu Iberyjskiego

-do suchego kontynentalnego

Pozostały obszar Europy obejmuje strefa klimatu umiarkowanego

-w znacznej części w których w 3 letnich miesiącach średnia temp wynosi od poniżej 15C w w klimacie morskim do ponad 20C w przejściowych i kontynentalnym w najchłodniejszym odpowiednio od powyżej 0C do -10C

występuje w niej 6 typów klimatów

-od wybitnie morskiego w zach Irlandii w Wielkiej Brytanii i Norwegii oraz na Półwyspie Bretońskim

-morskich w pozostałej części europy Zachodniej

-przejściowego w Kotlinie Panońskiej

-do kontynentalnego

-i suchego kontynentalnego na wschodzie

Ciekawe zjawiska atmosferyczne

-zorza polarne, -zjawisko optyczne w atmosferze, -zjawisko Brockenu

Rekordy klimatyczne europy:

-najwyższa absolutna temp powietrza odnotowana w Portugalii - Riodades 51C

-najniższa temp powietrza -70C w Ust Cylna Rosja

-najwyższa średnioroczna temp powietrza 28C w Atenach - Grecja

-najniższa średnioroczna temp powietrza -18C w Ust Cylna Rosja

-najwyższe opady średnioroczne 4650mm Ćrkojce Chorwacja

-najniższe opady śre-dnioroczne 160mm w Astrodanie Rosja

Wody powierzchniowe:

-Europa leży w zlewisku oceanów

-Atlantyckiego 65%powierzchni

-Arktycznego 16% powierzchni

-19% pow nalezy do zlewiska bezodpływowego Morza Kaspijskiego

Największe rzeki;

-wołga 3530km najdłuższa w Europie

-Dunaj 2850km najdłuższa w europie Zachodniej

-Ural 2428

-europa wsch-Dniepr, Don, Penczora, Dniestr

-europa zach-Ren, Łaba(niemiecka nazwa Elba), Wisła, Ebro, Bohn, Rodan

-wiekszość rzek płynie przez Europe Wschodnią

Jeziora w europie:

-zajmują 163 tyś. Km (ok. 1,6% obszaru), największe:

Ładoga 18 390 km², Onega 9616 km², Wener 5650 km², Wetter 1893 km²,

-mają genezę totkoniczno-polodowcową

-Najliczniejsza jest grupa jezior polodowcowych nizinnych, występują głównie na Pojezierzach Bałtyckich, Fińskim. Największe:Saimaa, Pejpus, Inari, Paijanne, Ilman

-również liczne ale na ogół znacznie mniejsze są polodowcowe jeziora górskie.

-największymi z nich są jeziora podgórskie które występują głównie u podnóży Alp( Genewskie, Gardo, Kam)

-jeziorami reliktowymi są między innymi Balczton i M. Kaspijskie-pozostałości wielkich zbiorników wodnych.

-zbiorniki zaporowe (ok. 3800)największe z nich znajdują się na obszarach nizinnych: Kajbyszewskie, Rybiński i Wołogradzkie, Cymlański, oraz Krzemieńczewskie.

>>>Zag. 4. Regiony turystyczne w Europie

REGIONY TURYSTYCZNE W HISZPANII:

-Region Północno-Zachodni Północne wybrzeże atlantyckie na odcinku od granicy francuskiej do zatoki Foz nosi nazwę. Wybrzeża Kantabryjs-kiego . Na wybrzeżu występuje wiele piaszczystych plaż.Na zachód od zatoki Foz rozciąga się riasowe wybrzeże Galicii, które zarówno budową geologiczną, jak i krajobrazem przypomina bretońskie wybrzeże Francji.Na północnym-zachodzie przedłużeniem Mesety jest intensywnie urzeźbiony stary masyw Galicii. Klimat typowo oceaniczny, odznacza się dużą wilgotnościąPomiędzy wybrzeżem a wyżyną Mesety wznosi się na łańcuch Gór Kantabryjskich, łączący się na wschodzie z Górami Baskijskimi. Południowo-wschodnią część regionu wypełnia północny skłon Gór Iberyjskich.

-Region Północno-Wschodni Region Północno-Wschodni obejmuje Pireneje, Góry Katalońskie, Nizinę Aragońską oraz kataloński odcinek wybrzeża Morza Śródziemnego. Północną granicę regionu i zarazem całego półwyspu tworzą Pireneje, oddzielające Hiszpanię od kontynentalnego trzonu Europy. Na terenie hiszpańskich Pirenejów znajdują się dwa parki narodowe: Ordesa i Aiglles Tortes y Lago San Mauricio .Góry Katalońskie stanowią niewysokie pasmo. W paśmie zewnętrznym Gór Katalońskich występuje zbudowany z białych zlepieńców masyw Montserrat.U podnóża Pirenejów rozciąga się równinna i stepowa Kotlina Aragońska przecięta doliną rzeki Ebro, nad którą położona jest stolica Aragonii, Saragossa. Costa Brava jest skalistym wybrzeżem, porośniętym niskimi dębami, gajami piniowymi i makią. Costa Dorada-Na przeważającej części dominuje ciągła zabudowa turystyczna. Pośrodku Costa Dorada leży stolica Katalonii — Barcelona.

-Region Wschodni Costa del Azahar Jest to piaszczyste, płaskie wybrzeże o charakterze lagunowym.Stolicą regionu jest Walencja-Trzecie co do wielkości miasto Hiszpanii. Costa Blanca obejmuje wybrzeże prowincji Murcja i Alicante.

-Region Centralny Góry Kastylijskie -wyróżniają się swoistym krajobrazem, jako potężny łańcuch o zaokrąglonych formach grzbietowych. Dominuje uboga szata roślinna. Wyżyna Nowej Kastylii. Prawie bezleśna, z rzadkimi zaroślami garrigi i tomillary W pobliżu geograficznego środka Półwyspu Iberyjskiego leży stolica Hiszpanii — Madryt. Madryt Jest prawie pozbawiony zabytków architektonicznych, ma bogate muzea ,liczne parki oraz niezliczoną ilość fontann .Na południe od Madrytu położone jest Toledo —  religijna  stolica  Hiszpanii. Avila — najwyżej położona ze wszystkich stolic prowincji hiszpańskich. Najważniejszym zabytkiem są mury obronne otaczające stare miasto.

- REGIONY TURYSTYCZNE FRANCJI:

Alzacja i Lotaryngia-Jest to region o rozwiniętej turystyce poznawczej, związanej z historią, zabytkami i miejscowym folklorem. Głównymi ośrodkami turystycznymi są Strasburg i Miluza.

Dolina Loary-Region o dominującej funkcji turystycznej o charakterze poznawczym obejmuje dwie krainy historyczne: Turenię i Andegawenię.Najciekawsze atrakcje tur.:

Chambord - zamek renesansowy, Blois - zamek królewski

Flandria-Flandrię cechuje klimat oceaniczny o chłodnych zimach. Armoryka jest najniższym ze starych masywów, złożonych z szeregu łagodnie wznoszących się grzęd i grzbietów. Obejmuje Bretanię i część Normandii.

Subregion bretoński ciągnie się od ujścia rzeki Vilaine do półwyspu Contentin.Głównym ośrodkiem miejskim jest Renes.Urozmaicona jest architektura świecka i sakralna. Kultywuje się rodzimy folklor.

Paryż jest jednym z największych na świecie ośrodków turystyki krajoznawczej. Zabytki:katedra Notre-Dame,Luwr,Wersal,cmentarz Pere-Lachaise.

- REGIONY TURYSTYCZNE WŁOCH:

Alpy-Włoski łuk alpejski ciągnie się od Alp Nadmorskich na zachodzie po Alpy Julijskie na wschodzie.Krajobraz Alp został w znacznym stopniu ukształtowany przez procesy glacjalne zlodowacenia plejstoceńskiego i lodowców współczesnych. Warunki klimatyczno-terenowe Alp sprzyjają rozwojowi licznych miejscowości wypoczynkowych, zwłaszcza ośrodków sportów zimowych.

Trydent-położony nad rzeką Adygą, został założony przez Etrusków. W latach 1545-63 odbywał się tu słynny sobór trydencki, który zapoczątkował okres kontrreformacji.Trydent jest stolicą regionu Trydent-Górna Adyga. Wśród zabytkowych obiektów szczególnym zainteresowaniem cieszy się katedra z przylegającym do niej pałacem Pretorio i zamek Castello del Buon Consilio.

Nizina Padańska stanowi zapadliskową równinę u podnóży Alp nad rzeką Pad.Znaczenie turystyczne w tym regionie mają głównie miasta o walorach historycznych, do których zaliczyć należy m.in. Wenecję, Bolonię, Rawennę, Padwę, Mediolan i Weronę.

---