Fitoterapia to nie tylko substancje roślinne będące składnikami leków ziołowych, to także suplementacja diety, a także stosowanie ziół jako przypraw w domowej kuchni. Na łamach Aptekarza Polskiego rozpoczynamy przegląd ziół w formie monografii zwracając uwagę zarówno na walory użytkowe, jak i wykorzystanie prezentowanych ziół w praktyce medycznej. Nie zapominając również o skutkach ubocznych stosowania ziół, na które ostatnio coraz częściej zwracamy uwagę. Jako pierwszy surowiec roślinny opisany zostanie hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.). Jego właściwości lecznicze były znane od dawna. Aktualnie wchodzi on w skład mieszanek ziołowych, a także występuje w preparacie o działaniu wykrztuśnym o nazwie Pectosol (Herbapol, Pruszków). Występujący w hyzopie olejek hyzopowy ma działanie bakteriobójcze. W mieszankach ziołowych olejek eteryczny stosuje się do masaży, kąpieli, kompresów oraz inhalacji. Ziele H. officinalis jest także stosowane jako przyprawa kuchenna oraz jako dodatek do wódek i likierów. Hyzop jest także cenną rośliną pod względem pożytku nektarowego. Jego wydajność miodowa może sięgać 400 kg z 1 ha. Wydajnością miodową dorównuje pszczelnikowi mołdawskiemu (Dracocephalum moldavica L.). Miód hyzopowy jest aromatyczny i należy do najlepszych.
Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis L. należy do rodziny Wargowych (Lamiaceae) Jest on rośliną biblijną, wymienianą wielokrotnie w Starym Testamencie jako środek oczyszczający: „Aby dokonać oczyszczenia, mąż czysty weźmie hisop, zanurzy w wodzie i pokropi namiot oraz wszystkie sprzęty i wszystkich, którzy się tam znajdują”. Nazwa hyzop wywodzi się z arabskiego - azzof lub hebrajskiego ezob, co oznacza „święte ziele”. Surowiec ten był znany i wysoko ceniony w starożytnej Grecji. Specjalną pozycję zajmował w kulturze hebrajskiej, gdzie uważany był za ziele święte o właściwościach oczyszczających, zarówno w sensie fizycznym, jak i duchowym. Gdy powstawały pierwsze uczelnie medyczne, hyzop był zaliczany do bardzo silnych i skutecznych leków szczególnie w chorobach żołądka, dróg oddechowych, a nawet gruźlicy. Uprawą jego zajmowali się także mnisi w przyklasztornych ogródkach. Do rozpowszechnienia hyzopu jako rośliny leczniczej szczególnie przyczyniły się zakony benedyktynów i cystersów. W zielnikach polskich hyzop pojawił się w XVI wieku, pisał o nim w swoim Herbarzu Marcin z Urzędowa. W Polsce hyzop nazywany jest „józefkiem”.
Jak podaje literatura na świecie wyróżnia się różne gatunki hyzopu: Hyssopus angustifolius; H. ambiguus (Trautv.) Iljin; H. cretaceus Dubjan.; H. cuspidatus Boriss.; H. ferganensis Boriss.; H. latilabiatus C.Y.Wu & H.W.Li; H. lophanthoides Buch.-Ham. ex D.Don; H. macranthus Boriss.; H. ocymifolius Lam.; H. officinalis L.; H. seravschanicus (Dub.) Pazij; Hyssopus tianschanicus Boriss. W obrębie gatunku określanego jako Hyssopus officinalis L. ssp. officinalis Brig. var. vulgaris Benth., wyróżnia się trzy formy botaniczne o różnych barwach kwiatów: fioletowoniebieskich - f. cyaenus Alefed; różowych - f. ruber Alefed; białych - f. albus Alefed, które wykazują różne zawartości procentowe olejku eterycznego.
Hyzop pochodzi z południowo-zachodniej Azji i południowej Europy. Występuje on na niżu, pogórzu, rzadziej w piętrze górskim. Najlepiej rośnie na podłożu wapiennym, na suchych i słonecznych zboczach, łąkach lub pod murami, czasem w ogrodach, zwłaszcza starych ogrodach przyklasztornych. Spotkać go można we wschodniej i środkowo-wchodniej Europie (Ural), Francji, Włoszech, krajach bałkańskich, Ukrainie (Krym) oraz Azji.
Hyzop lekarski ze względu na barwę i zapach kwiatów ma zastosowanie jako roślina ozdobna i przyprawowa, można go uprawiać na balkonie, a nawet w doniczce na oknie. Ponadto w ogrodach hyzop dostarcza pożytku pszczelego jest dzięki temu ceniona jako roślina miododajna. Ziele hyzopu jest w Polsce coraz częściej stosowany jako przyprawa dodawana do potraw.
Ze względu na zawartość i skład chemiczny hyzop ma zastosowanie jako roślina lecznicza, stosowany on może być również w kosmetyce. Głównymi składnikami farmakologicznie czynnymi są: olejek eteryczny, taniny oraz inne związki polifenolowe, a także sterole i triterpeny.
W celach leczniczych zbiera się kwitnące, ulistnione wierzchołki pędów hyzopu (Herba Hyssopi). Ziele hyzopu, które zawiera do 8% garbników, wywiera działanie typowe dla tej grupy związków. Po podaniu doustnym wyciągu następuje zmniejszenie przenikania wody przez błonę śluzową jelit i zahamowanie biegunki, znaczne ograniczenie ilości bakterii jelitowych, wiązanie toksyn bakteryjnych i stopniowe zmniejszanie stanu zapalnego. Napary z hyzopu zmniejszają nieznacznie napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz przywracają prawidłową perystaltykę jelit, dlatego polecane są przy wzdęciach i nieregularnych wypróżnieniach. Obecność związków goryczowych w zielu hyzopu zwiększa wydzielanie soku żołądkowego oraz poprawia motorykę jelit wskutek spazmolitycznego działania olejku eterycznego, dlatego też surowiec ma właściwości wiatropędne (carminativum). Hyzop i jego preparaty stosuje się także w przewlekłych nieżytach oskrzeli, pomocniczo w dychawicy oskrzelowej, zmniejszeniu diurezy i nadmiernej potliwości. Zewnętrznie stosuje się do płukania w stanach zapalnych gardła i jamy ustnej. Hyzop zwalnia także napięcie obwodowych naczyń krwionośnych, działa miejscowo przeciwzapalnie, przeciwwirusowo (Herpes simplex) i rozkurczowo.
U dzieci hyzop wykorzystywany jest w chorobach z gorączką i kaszlem. W Izraelu ziele używane jest w przypadku bólu krzyża oraz do rozgrzewania ciała. H. officinalis jest także stosowany w zapaleniach górnych dróg oddechowych w homeopatii i medycynie paliatywnej. Hyzop jest także wykorzystywany także w weterynarii jako środek leczący zaburzenia żołądkowo-jelitowe u zwierząt.
Hyzop lekarski w postaci naparów można pić w początkowych stadiach przeziębień i grypy. Nalewki sporządzone z hyzopu stosuje się przy zapaleniu oskrzeli i uporczywym kaszlu łącznie z innymi ziołami o działaniu wykrztuśnym takimi jak: lukrecja, oman i biedrzeniec anyż. W przypadku kaszlu używać można także przyrządzonego z naparu syropu (łącznie z kwiatami dziewanny lub lukrecji). Zewnętrznie olejek hyzopowy stosować można do nacierań klatki piersiowej. W tym celu rozpuszcza się wówczas 10 kropli olejku z hyzopu w 20 ml oleju migdałowego lub słonecznikowego. Do tak przygotowanej mieszaniny można dodawać również olejek tymiankowy i eukaliptusowy. W stanach nerwowego wyczerpania około 5-10 kropli olejku dodaje się do kąpieli. Ziele hyzopu wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych stosowanych w nieżycie oskrzeli, stłuczeniach oraz nadmiernej potliwości rąk i stóp.
We współczesnej aromaterapii poza schorzeniami górnych dróg oddechowych i reumatyzmie olejek hyzopowy znajduje zastosowanie przy wszelkich infekcjach wirusowych, oraz stłuczeniach i trudno-gojących się ranach. Reguluje ciśnienie krwi i krążenie. W kosmetyce w postaci kremów, żeli i maści daje dobre efekty przy naderwaniu ścięgien, opuchliznach, stłuczeniach itp. Preparaty te działają p/zapalnie, p/obrzękowo, p/bakteryjnie.
Surowcem przyprawowym jest ziele hyzopu. W tym celu zbierane są szczyty pędów z liśćmi w początkowej fazie kwitnienia. Roślina odznacza się przyjemnym, balsamicznym, słodkawo-kamforowym zapachem i cierpkim korzennym smakiem. Na potrzeby kuchni domowej wystarczą 2-3 rośliny uprawiane w ogródku, do potraw dodaje się tylko niewielką ilość ziela. Używa się go zarówno w stanie świeżym, jak i po wysuszeniu. Służy jako przyprawa zaostrzająca smak mdłych potraw, do zupy ziemniaczanej i fasolowej, a także do serów, twarogów i pasztetów. Hyzopem można przyprawiać m.in. pieczeń wieprzową, ziemniaki gotowane i smażone. Dodaje się go też do sałatek ze świeżych ogórków i pomidorów. We Francji i Hiszpanii dodaje się szczyptę hyzopu do wielu sosów, do majonezu i różnych sałatek jarzynowych. Ziele i olejek znajdują zastosowanie również w winiarstwie do produkcji wermutów oraz przemyśle spirytusowym do sporządzanie gorzkich likierów typu Chartreuse i benedyktynki, którym nadaje pikantny, gorzkawy smak. Na Bliskim Wschodzie sfermentowane liście hyzopu służą do sporządzania orzeźwiających, niskoalkoholowych przetworów. Hyzop jako przyprawa jest popularny także na Węgrzech oraz w Niemczech, gdzie dodawany jest do zup. Jest też składnikiem wielu mieszanek przyprawowych.
UWAGA: Główne składniki olejku hyzopowego (pinokamfon oraz izo-pinokamfon) po przekroczeniu dawek toksycznych mogą powodować występowanie drgawek. Pierwsze wzmianki o działaniu tego typu były opisane już w 1891 roku przez Cadeac i Meunier, którzy po podaniu iniekcyjnym dawki 2,5 mg/kg psu stwierdzili natychmiastową odpowiedź neurotoksyczną. Opisywane były również przykłady przedawkowania olejku hyzopowego (15-30 kropel) które wywoływało drgawki u pacjentów. Poznanie dokładnego mechanizmu neurotoksyczności składników olejku eterycznego otrzymanego z hyzopu lekarskiego są przedmiotem dalszych badań.
Ze względu na powyższe składniki stosowanie olejku hyzopowego do inhalacji powinno odbywać się po konsultacji z aromaterapeutą.
Nie zaleca się stosowania tego olejku kobietom w ciąży.
