MAKROEKONOMIA - zajmuje się badaniem gospodarki jako całością i badaniem zjawisk jakie dotyczą całej gospodarki. W przeciwieństwie do mikroekonomii zajmuje się makroekonomia zachowaniem ogólnogospodarczych agregatów (jak dochodem narodowym, poziomem inwestycji lub zatrudnieniem), przy czym rozwój gospodarczy będzie rozważany w krótkim albo w długim okresie tzn. może być analizowany ekonomiczny rozwój jako krótkoterminowe wahania czy też długoterminowy ekonomiczny rozwój. Zgodnie z przedstawionym rozróżnieniem makroekonomia krótkiego okresu odnosi się do: nowoczesnej makroekonomii Keynesa zawartej w jego dziele „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza", neoklasycznej syntezy, monetaryzmu, nowej ekonomii klasycznej oraz nowej makroekonomii keynesowskiej. Makroekonomia długiego okresu obejmuje teorie wzrostu.

JOHN MAYNARD KEYNES (1883-1946) angielski ekonomista, autor nowej makroekonomii, która powstała w latach 1936-19944. Teoria Keynesa powstała jako bezpośrednia reakcja na wielki kryzys ekonomiczny lat 1929-1933. Keynes analizował gospodarkę w krótkim okresie, przyjmując założenie o sztywności płac i cen. Rozwinął on popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego. Keynesa interesuje wpływ inwestycji na kształtowanie się globalnego popytu. Czym większe inwestycje, tym większy popyt i wyższy dochód narodowy oraz pełniejsze wykorzystanie zdolności wytwórczych. Przedmiotem badań jest więc tzw. popytowy efekt inwestycji. Zatrudnienie w modelu jest wielkością bezpośrednio uzależnioną od rozmiarów dochodu narodowego co wynika z podejścia popytowego. Rozmiary popytu określają rozmiary produkcji i dochodu, czyli określają także rozmiary zatrudnienia. Wzrost rozmiarów popytu stwarza bodźce do wzrostu rozmiarów produkcji i dochodu oraz do wzrostu rozmiarów zatrudnienia. W badanym modelu Keynes analizuje podstawowe zmienne. Są to zmienne zależne: dochód narodowy, konsumpcja, oszczędności, inwestycje, zatrudnienie. Wysokość ich zależy od zmiennych niezależnych, spełniających w układzie rolę przyczynową do których zalicza: psychologiczna skłonność do konsumpcji, stopa procentowa, krańcowa rentowność kapitału. Keynes głosił, że wielkość dochodu narodowego jest wyznaczona przez wielkość całkowitych wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych społeczeństwa. Dowodził, że gospodarka może osiągnąć równowagę mimo niepełnego wykorzystania zasobów, co oznacza m. in. bezrobocie, gwałtownie rosnące w okresach kryzysu gospodarczego. Keynes chciał łączyć teorię z praktyką życia gospodarczego i postulował ingerencję państwa w gospodarkę. Państwo powinno mieć wpływ na wielkość wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz poziom oszczędności. W okresie kryzysu, gdy był niski globalny popyt, zalecał państwu zwiększenie wydatków budżetowych na inwestycje publiczne i zasiłki socjalne, ograniczenie ich zaś w okresie prosperity, co zapewnić miało stabilność gospodarki. Narzędziami stabilizacji koniunktury były też podatki i transfery. W okresie dobrej koniunktury państwo powinno prowadzić restrykcyjną politykę podatkową, dzięki czemu zmniejszą się dochody rozporządzalne społeczeństwa, co zapobiegnie przegrzaniu koniunktury. W kryzysie, by pobudzić produkcję i zmniejszyć bezrobocie, Keynes postulował redukcję podatków. Dopuszczał deficyt budżetowy. Opracował koncepcję mnożnika inwestycyjnego na podstawie mnożnika zatrudnienia Richarda Kahna (l 931 r.). Twierdził, że wydatki inwestycyjne powodują mnożnikowe, wielokrotne zmiany w poziomie dochodu narodowego. Wielkość mnożnika zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji, tj. wydatków na konsumpcję z dodatkowej jednostki dochodu. Keynes negował prawo rynków sformułowane przez Jeana B. Saya dowodząc, że w gospodarce nie ma równości między inwestycjami i oszczędnościami, gdyż decyzje o inwestycjach i oszczędnościach podejmują różne podmioty - przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, kierując się oczekiwaniami co do przyszłości gospodarki. Zalecał wydatki na inwestycje publiczne, gdy był niski poziom inwestycji prywatnych. Dowodził, że przy inwestycjach zostaną zatrudnieni bezrobotni, a ich dochody z pracy wydane na rynku, jako popyt konsumpcyjny, pobudzą gospodarkę. Z kolei inwestycje prywatne, które w głównej mierze decydowały o wielkości dochodu, wymagały odpowiedniej polityki monetarnej. Ich wielkość zależała bowiem od wysokości stopy oprocentowania kredytu. Keynes odrzucał koncepcję nacjonalizacji i opowiadał się za współdziałaniem państwa i właścicieli prywatnych. Do końca lat 70. XX w. państwa o gospodarce rynkowej prowadziły według Keynesa politykę gospodarczą w przekonaniu, że kryzysy nadprodukcji zostały wyeliminowane z rozwoju ekonomicznego. Kryzys gospodarczy spowodowany przez wzrost cen ropy naftowej ze względu na swoją długotrwałość i rozmiary wywołał dyskusje na temat zasadności stosowania keynesizmu w polityce gospodarczej. Na bazie krytyki w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 70. powstały nowe teorie.

„NEOKLASYCZNA SYNTEZA" pojęcie zostało wprowadzone przez P. A. Samuelsona na określenie poglądów będących próbą połączenia makroekonomii keynesowskiej z neoklasyczna mikroekonomią i służącą do jej interpretacji w modelu IS-LM

MODEL IS-LM- LM Model ten został opracowany przez Hicka w 1937 r. jako metoda służąca do wyjaśnienia różnic między klasyczną i keynesowską teorią wyznaczania dochodu. Był to pierwszy etap do sformalizowania Ogólnej teorii zatrudnienia, pieniądza i procentu, który stał się popularny od lat 50. XX w. Nastąpił rozwój metod matematycznych i narzędzi ilościowych (rozwój ekonometrii i statystki). Hichs połączył rynek pieniężny z rynkiem dóbr, prezentując metodą geometryczną współzależności między sektorem realnym i nominalnym. Analiza IS-LM połączyła analizę rynku pieniężnego Keynesa z jego analizą rynku dóbr i pokazała proces dochochodzenia do równowagi pod działaniem czynników na tych dwóch rynkach. Między rynkiem dóbr i rynkiem pieniężnym istnieje wzajemne powiązanie poprzez stopę procentową, która wpływa również na inwestycje będące składnikiem globalnego popytu.

Model IS-LM składa się z dwóch krzywych, rynek pieniężny reprezentuje krzywa LM, wyznaczająca kombinację stóp procentowych i poziom dochodów, przy której rynek pieniężny znajduje się w równowadze. Rynek dóbr reprezentuje krzywa IS, wyznaczająca kombinację stóp procentowych i poziomu dochodów, przy której rynek dóbr znajduje się w stanie równowagi, zdefiniowanej jako równość między poziomem inwestycji a poziomem oszczędności.

Interpretację teorii keynesowskiej następnie rozwinął Modigliani (1944). który obok Hicksa wywarł największy wpływ na rozwój i kształt syntez}' neoklasycznej. Według Modiglianiego cala konstrukcja Keynesa oparta jest na założeniu, że place pozostają sztywne na określonym poziomie. Dla syntezy neoklasycznej założenie sztywnych plac nominalnych stało się podstawą wyjaśnienia braku możliwości osiągnięcia i utrzymania pełnego zatrudnienia. W modelu IS-LM założenie to było przyjęte z góry i nie dostarczono teoretycznych podstaw istnienia takich sztywności.

Model IS-LM stał się instrumentem analizy problemów równowagi i polityki ekonomicznej. W krótkim okresie ceny i place są względnie sztywne - reagują wolniej na zmiany popytu aniżeli wielkości realne (poziom zatrudnienia, produkcja). W krótkim okresie spadek popytu będzie powodował recesję - rząd powinien prowadzić politykę stabilizacyjną. W długim okresie gospodarka wraca do stanu równowagi przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego. Rośnie rola polityki podażowej, skierowanej na podniesienie poziomu produkcji potencjalnej.

MONETARYZM - program ekonomiczny alternatywny wobec ekonomii popyt J. Keynesa. Najwybitniejszym przedstawiciele tej doktryny jest Milton Friedman (Nagroda Nobla w 1976r.) jak również Karol Brunner (1916-1989), i Allan H. Meltzer (ur. 1928). Geneza monetaryzmu sięga połowy lat 60. XX w. a jego pozycja ma związek ze zmierzchem keynesizmu w obliczu jednoczesnego wzrostu cen, płac oraz bezrobocia. Monetaryzm koncentruje się na zagadnieniach pieniężnych. Metodologicznie monetaryzm jest oparty na ilościowej teorii pieniądza, według której w dłuższych przedziałach czasu i przy innych warunkach nieulegających zmianie, zmiana ilości pieniądza w obiegu powoduje proporcjonalną zmianę cen. Podstawowym elementem teorii ilościowej jest równanie wymiany Fishera MV=PT.

Za główny cel polityki państwa monetaryści uznają walkę z inflacją. Polityka monetarna powinna dotyczyć kontroli podaży pieniądza.

Polityka gospodarcza wg monetarystów państwa może przynosić tylko krótkookresowe efekty, w długim okresie jest nieskuteczna

NOWA EKONOMIA KLASYCZNA - nowa szkoła w makroekonomii(określana także jako szkoła racjonalnych oczekiwań) Szkoła ta powstała w St. Zjedn. w latach 70. XX wieku zainspirowana pracami Roberta E. Lucasa (ur. 1937) i John F. Muth (ur.1930) - twórcy hipotezy racjonalnych oczekiwań. Założenia nowej ekonomii klasycznej to: teoria racjonalnych oczekiwań, stan zrównoważenia wszystkich rynków. Twórcy tej szkoły przyjmują założenia szkoły klasycznej, że zmienność cen i plac pozwala gospodarce odzyskać równowagę przy pełnym zatrudnieniu i produkcji na poziomie potencjalnym.

STAN PEŁNEGO ZATRUDNIENIA w gospodarce może być zakłócony, gdy pojawią się rozbieżności między poziomem inflacji a poziomem plac nominalnych, które zostały ustalone w uprzednio zawartych umowach placowych

TWÓRCY NOWEJ EKONOMII KLASYCZNEJ TWIERDZILI, że państwo powinno utrzymać inflację na niskim poziomic i prowadzić politykę propodażową, w której następstwie zwiększy się poziom łącznej produkcji w gospodarce.

NOWA EKONOMIA KCYNCSISTOWSKA Program badawczy nowej ekonomii keynesistowskicj został zapoczątkowany jako odpowiedź na krytykę nowej ekonomii klasycznej przeciwstawnej wobec keyncsizmu oraz jako reakcja na kryzys gospodarczy w latach siedemdziesiątych XX w. Obszerna, ostra dyskusja polemiczna w formie artykułów w połowie lat 70. formowała nowy nurt badawczy, który określono jako konstrukcję nowej kcynesistowskiej makroekonomii. Termin ten po raz pierwszy użył Michael Parkin w roku 1984, określając jako teorię „ zagregowanej podaży, która różni się w subtelny, ale istotny sposób od nowej teorii klasycznej". Przedstawiciele tego nurtu badawczego: John Taylor,Satanley Fischer, Edmund Phelps, Joanna Grey, Gregory Mankiw, David Romer. Termin nowa ekonomia keynesistowska obejmuje wiele obszarów badawczych i to wyraźnie od siebie się różniących. Do ważnych wspólnych cech metodologicznych łączących te prace zalicza się: dążenie do budowania bazy mikroekonomicznej dla makroekonomii, przyjmując założenie oparte na tzw. reprezentatywnym podmiocie gospodarczym, który dokonuje racjonalnych wyborów i maksymalizuje użyteczność. W badaniach tych niedoskonała konkurencja jest podstawą przy rozważaniach na temat dostosowań cenowych. Analiza zdarzeń na poziomie mikro- i makroekonomicznym prowadzona jest z punktu widzenia interpretacji keynesistowskiej, szczególnie przy występowaniu bezrobocia przymusowego i możliwej skuteczności oddziaływania państwa na globalny popyt. Nowi keynesiści za jeden z ważniejszych celów badawczych przyjmują wyjaśnienie krótkookresowych źródeł sztywności plac.

Wyodrębnia się trzy grupy prac neokeynesistowskiech reprezentujących: kierunek realnych sztywnych cen; kierunek nominalnych sztywnych cen oraz kierunek w którym uwzględnia się występowanie defektu koordynacyjnego. W badaniach kładzie się nacisk na mikroekonomiczne wyjaśnienie sztywności cen występujących na rynku siły roboczej rynku produktów i na rynkach finansowych.

KOSZTY MENU, są to koszty przygotowania i wydrukowania nowych cenników, katalogów, poinformowania obecnych i potencjalnych klientów o zmianie cen itp. Ceny towarów są sztywne, ponieważ istnieją koszty dopasowania cen (menu costs), które powstrzymują przedsiębiorców przed dowolną zmianą cen. Oregory Mankiw autor modeli opartych na kosztach menu.

MAKROEKONOMICZNY EFEKT ZEWNĘTRZNY Strata ponoszona przez społeczeństwo w wyniku tego, że maksymalizująca zysk firma decyduje się nic obniżać ceny, . Podobnie jak w przypadku typowego efektu zewnętrznego (np. emisji zanieczyszczeń) przedsiębiorstwo nie ponosi kosztu, jaki jego decyzja nakłada na społeczeństwo. Społeczeństwo znalazłoby się w lepszej sytuacji, gdyby wszystkie firmy obniżyły ceny

DEFEKT KOORDYNACYJNY Defekt ten pojawia się, ponieważ brak jest mechanizmu „niewidzialnej ręki", który zwracałby przedsiębiorstwom części korzyści, jakie społeczeństwo uzyskałoby w przypadku obniżenia ceny (A. Wojtyna s.243).

TEORIA REALNEGO CYKLU . W latach 80. XX wieku rozpoczęła się faza budowania teorii podkreślających występowanie równowagi, zainicjowana pracą Kydlanda i Prescotta (1982). Od ukazania się artykułu Longa i Plossera (1983) podejście to zaczęto nazywać teorią realnego cyklu koniunkturalnego. Przyjmuje się, że wahania gospodarcze są w przeważającej mierze spowodowane trwałymi szokami w sferze realnej (po stronie podażowej), a nie nieoczekiwanymi szokami pieniężnymi (po stronie popytowej). Szoki w sferze realnej wiążą się z dużymi przypadkowymi zmianami stopy postępu technicznego, co sprawia, że wahaniom ulegają ceny względne, wywołując optymalne reakcje racjonalnie postępujących podmiotów gospodarczych polegające na zmianie podaży pracy i wielkości konsumpcji. Prawdopodobnie najbardziej kontrowersyjnym elementem tego podejścia jest teza, że wahania produkcji i zatrudnienia są optymalne w sensie Paretowskim reakcjami na szoki technologiczne, które dotykają /agregowaną funkcję produkcji. Wynika z tego, że obserwowane w rzeczywistości wahania produkcji są zmianami jej naturalnego poziomu, a nie odchyleniami od wygładzonej ścieżki trendu. W związku z tym państwo powinno się powstrzymać od polityki stabilizacyjnej nastawionej na zmniejszenie tych wahań, i to nie tylko dlatego, że jest mało prawdopodobne, aby udało się osiągnąć pożądany cel, ale także dlatego, że zmniejszenie niestabilności obniży dobrobyt (Prescott, 1986). Łączą teorię wzrostu gospodarczego z wahaniami gospodarczymi teoria realnego cyklu koniunkturalnego zmieniła kierunek współczesnych badań nad cyklem koniunkturalnym i przyczyniła się do jeszcze większego skupienia uwagi makroekonomistów na podażowej stronie gospodarki. Z poglądami szkoły realnego cyklu koniunkturalnego nie zgadzają się przedstawiciele nowej ekonomi keynesowskiej, zwracając uwagę, że zakłócenia wywołujące fluktuacje w gospodarce mogą mieć charakter zarówno monetarny, jak i realny.

MODEL WZROSTU GOSPODARCZEGO schematy, które w uproszczony sposób prezentują główne związki i zależności pomiędzy czynnikami wzrostu. W modelach pomija się drugorzędne elementy, które nie mają wpływu na ostateczny przebieg procesu i ustalenie głównych zależności przyczynowo-skutkowych.

MODEL WZROSTU GOSPODARCZEGO HARRODA-DOMARA stanowi uzupełnienie teorii Keynesa przez ujęcie dynamiczne i perspektywę długookresową. Model ten zmierza do wykrycia właściwych relacji w procesie wzrostu gospodarczego miedzy przyrostem siły roboczej, przyrostem dochodu narodowego oraz rozmiarami akumulacji kapitału i przyrostem zdolności wytwórczych. Podstawowym warunkiem równowagi dynamicznej w modelu Harroda-Domara jest zrównoważony wzrost zdolności produkcyjnej wywołanej inwestycjami oraz wzrost dochodu narodowego, który by umożliwiał realizację zwiększonej produkcji. Model ten ponadto zakłada, że aby utrzymać zatrudnienie, zamierzone oszczędności muszą być równe zamierzonym inwestycjom. Określenie „ model Harroda-Domara" używa się, aby podkreślić równorzędny wkład obu twórców do teorii dynamiki gospodarczej. Zarówno Harrod, jak i Domar jako przedstawiciele nurtu postkeynesowskiego zwracają uwagę na potrzebę prorozwojowej polityki gospodarczej wykorzystującej instrumenty makroekonomiczne wpływające na skłonności do oszczędzania i inwestowania (manipulowania wysokością stopy procentowej, podejmowane przez państw własnych inwestycji). Mimo, że obaj ekonomiści opracowując model wzrostu wyszli od teorii J.M. Keynes'a, można zauważyć różnice w ich podejściu do zagadnienia. R. Harrod badał wpływ przyrostu dochodu narodowego na wzrost inwestycji, czy inwestycje są w stanie wchłonąć oszczędności z sytuacji pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych gospodarki. Z kolei E. Domar analizował wpływ zwiększenia nakładów na inwestycje na moce produkcyjne gospodarki w przyszłości, zaś stopa wzrostu gospodarczego miała gwarantować pełne wykorzystanie nowych zdolności.

MODEL WZROSTU GOSPODARCZEGO ROBERTA SOLOWA (NEOKLASYCZNA TEORIA WZROSTU) Solow opracował model wzrostu, który stanowi podstawę hipotezy konwergencji (Roberta Barro). Dowodził, że stosując funkcję Cobba-Douglasa ( zależność między nakładami kapitału i pracy a wielkością produkcji Y = / (L. K) ) i uwzględniając zmiany technologiczne, można obliczyć przyrost PKB w poszczególnych krajach spowodowany zwiększeniem nakładów pracy i kapitału, pozostała część przyrostu to rezultat postępu technicznego - jest to tzw. reszta Solowa. Analizując udział postępu technicznego jako źródła wzrostu gospodarczego St. Zjedn., doszedł do wniosku, że głównym czynnikiem wzrostu produkcji per capita jest egzogeniczny postęp techniczny. Solow uzależniał tempo wzrostu gospodarczego w długim okresie od tempa przyrostu naturalnego oraz postępu technicznego, a nie od stopy oszczędności. Model Solowa pozwala na wyjaśnienie zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym (rozumianym jako przyrost produkcji) a zasobami zaangażowanymi w proces wytwórczy. Pozwala więc na określenie wpływu technologii na rozmiary produkcji. Wiąże także rynek czynników wytwórczych ze zjawiskiem wzrostu gospodarczego, ponieważ to popyt i podaż pracy i kapitału decydują o tempie przyrostu mocy produkcyjnych.

TEORIA WZROSTU CNDOGENICZNEGO (NOWA NEOKLASYCZNA TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO) Teorie wzrostu endogenicznego (nowe teorie wzrostu), i oparte na nich modele wzrostu endogenicznego powstały w połowie lat 80. XX wieku. Teorie te miały na celu przezwyciężenie ograniczeń tkwiących w neoklasycznych modelach wzrostu, a polegających na braku wyjaśnienia międzynarodowych rozpiętości w tempie wzrostu gospodarczego i poziomie dochodu. Paul Romer jest reprezentantem teorii wzrostu endogenicznego. Próbuje wyjaśnić różne, często wzajemnie uzupełniające się czynniki określające wzrost gospodarczy. Zmienną endogeniczną modelu Romera jest postęp technologiczny, a długookresowy wzrost jest wynikiem akumulacji wiedzy przez podmioty gospodarcze (rola uczenia się przez działanie, według określenia Kennetha J. Arrowa), co jest cechą charakterystyczną dynamicznych przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku. Akumulacja wiedzy przez podmioty gospodarcze prowadzi do rosnących przychodów ze skali produkcji w całej gospodarce na skutek korzyści zewnętrznych (jako efekt badań i działalności rozwojowej firm). Według Romera różnice w stopie życiowej, jakie występują między poszczególnymi krajami, wynikają głównie ze zróżnicowania pod względem wiedzy. Romer uważa, że interwencja państwa wspomagająca wzrost jest możliwa jedynie wtedy, gdy podmioty sektora prywatnego nie mogą uzyskać wszystkich korzyści wynikających z akumulacji wiedzy i stopa wzrostu gospodarczego jest niższa od poziomu społecznie efektywnego (państwo powinno tworzyć system reguł i bodźców popierających rozwój nowej wiedzy i ułatwiających jej rozpowszechnienie).

MODEL WZROSTU GOSPODARCZEGO M. KALECKIEGO Polski ekonomista Michał Kalecki zajmował się przede wszystkim zjawiskiem cykli koniunkturalnych, które nie sposób analizować bez odpowiedniego podejścia do wzrostu gospodarczego. Według poglądów Kaleckiego wzrost gospodarczy jest uzależniony przede wszystkim od wielkości inwestycji, ich efektywności oraz dokonywanych usprawnień, czyli postępu technicznego i organizacyjnego. Za warunek rozwoju gospodarczego uważał przedsiębiorczość.

EKONOMIA HCTCRODOKSYJNA (z gr. hctcros -inny). Kierunki w ekonomii niczaliczanc do ekonomii głównego nurtu ze względu na odmienność metody badawczej oraz na przedmiot analizy. Przedmiotem tego wykładu są kierunki, które istnieją poza głównym trendem rozwoju teorii ekonomii. Z licznych doktryn prezentowane są następujące: marksizm, niemiecka szkoła i historyczna, instytucjonalizm, szkoła austriacka

Marksizm - od poi. XIX w. Teoria ekonomiczna Karla Marksa(1818-1883) znajduje się przede wszystkim w jego głównym trzy tomowym dziele, pt. „Kapitał", z tego dwa ostatnie tomy zostały wydane przez Engelsa po jego śmierci. W dziele tym Marks usiłował uzasadnić stwierdzenia Manifestu komunistycznego' i jego ideologię komunistyczną oraz naukowo wyjaśnić. Ekonomia Marksa jest nic tylko pozytywna, lecz przede wszystkim normatywna. Marks rozwija swoje wyobrażenie ekonomiczne przez zwracanie się do dziel różnych innych myślicieli. Jego historia matcrialistyczna została zainspirowany przez heglowską filozofię historii. Nawiązując do koncepcji samoczynnego dialektycznego procesu rozwoju i wprowadził nową, matcrialistyczna interpretację dialektyki, jako procesu ścierania się przeciwstawnych sil w materialnym świecie. Następnie na teorię Marksa miały wpływ idee socjalistyczne Hcnri dc Saint-Simon (1760-1825) oraz Cliarlesa Fouriera (1772-1837); przy tym ich utopijny socjali/m. ma jedynie charakter „ modeli myślowych", których rcali/.ncja nic jest historycznie konieczna, lec/, jest zależna od pewnych świadomych i celowych politycznych zabiegów. W końcu nauka Marksa o wartości pracy pochodzi od Ricardo. Istotne części składowe systemu marksistowskiego to teoria wartości i dynamika kapitalizmu. Marksowska teoria historii

Teoria historii Marksa znajduje się w jego dziele pt. „Kapitał" oraz innych pracach. Marks interpretował historię etapami, przy czym czynniki ekonomiczne są decydujące. Do tego zalicza obok sil wytwórczych, (tzn. wyposażenie czynników i technologię) i stosunki produkcji (które należy klasyfikować wg rodzaju własności środków produkcji), także ideologiczną nadbudowę (tzn. idee społeczne i postawy społeczno-psychicznc oraz inne instytucje, które wspomagają pewien porządek gospodarczy). Przejście miedzy poszczególnymi etapami rozwoju historycznego następuje pr/.cz rewolucje, która sama pr/.c/. się jest następstwem napięcia i sprzeczności pomiędzy siłami wytwórczymi i stosunkami produkcji. Pierwsze rozwijają się np. w skutek postępu technicznego, są również przy tym hamowane w swoim rozwoju przez nieelastyczne stosunki produkcyjne, które są sztucznie utrzymane przez panującą klasę. W momencie kiedy opór staje się za duży dochodzi do rewolucji i do przyjęcia władzy przez inną klasę, która spowoduje dopasowanie się stosunków produkcyjnych i wpływu ideologii. W wyobrażeniu IMarksa okazuje się historia jako permanentna walka klasowa, która sif objawia w organizacji i w porządku w gospodarce. Przy tym istnieje — i to jest decydujące — ograniczona liczba jasno definiowanych etapów: pierwotne komunistyczne społeczeństwo, . niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i końcowe stadium komunistyczne. Marks dowodził, że gdy rynek stworzy siły wytwórcze, które będą mogły zaspokoić materialne potrzeby ludzi, alienacja tkwiąca we własności prywatnej i rynkach doprowadzi jednostki do uwolnienia się od rynków i stworzenia społeczeństwa, które wyeliminuje własność prywatną i związaną z nią alienację. Według Marksa w owym czasie społeczeństwo znajdowało się w przedostatnim etapie, którego przeciwności i problemy są opisane w książce „Kapitał".

TEORIA WARTOŚCI Teoria wartości dodatkowej została sformułowana w celu wyjaśnienia źródeł pochodzenia zysku kapitalistycznego, a w konsekwencji akumulacji, będącej podstawą rozwoju gospodarczego. Ekonomia marksistowska przyjmuje, że jedynym źródłem wartości jest praca. Wartość dodatkowa to zawłaszczana przez kapitalistę ta część nowo wytworzonej przez robotnika wartości, która przewyższa koszty odtworzenia jego siły roboczej / koszty utrzymania /. W ustroju kapitalistycznym robotnicy, nie posiadając środków produkcji, muszą sprzedawać na rynku swą siłę roboczą. Jej cena / płaca / kształtuje się na poziomie historycznie ukształtowanego minimum. Na jej utrzymywanie na tym poziomie pozwala kapitalistom konkurencja między robotnikami o pracę, wywoływana stałym utrzymywaniem się tzw. rezerwowej armii pracy / bezrobocie /. Utrzymuje się ona wskutek postępu technicznego, prowadzącego do oszczędności siły roboczej. Do postępu technicznego i akumulacji zmusza zaś kapitalistów występująca między nimi konkurencja o rynki zbytu towarów. Te zasadnicze kategorie pojęciowe, rozbudowane w celu wyjaśnienia zagadnień bardziej szczegółowych / akumulacja, konkurencja między gałęziami, renta, kryzysy / posłużyły Marksowi do opisu i interpretacji wczesnych stadiów kapitalizmu przemysłowego, których był obserwatorem. Zasadniczy cel tej konstrukcji wykraczał jednak poza wyjaśnienie kwestii czysto ekonomicznych. Było nim sformułowanie teorii dynamiki rozwoju formacji kapitalistycznych oraz mechanizmów, jakie miały spowodować jej upadek i przekształcenie się w kolejną formację społeczną - socjalizm, polegający na uspołecznieniu własności środków produkcji. Teoria sformułowana przez Marksa i jego następców miała zaś służyć nie tylko jako narzędzie opisu świata, ale i jako instrument zmiany stosunków społecznych, która miała się dokonać przez rewolucyjną walkę klas wyzyskiwanych.

Kwestia upadku kapitalizmu została tylko częściowo rozwiązana w teorii tworzonej przez Marksa. Uważał on, że proces rozwoju kapitalizmu będzie prowadzić do spadku stopy zysku, a to będzie powodowało - wskutek postępu technicznego - coraz większy udział kapitału stałego / maszyn, urządzeń itp. / w stosunku do kapitału zmiennego / siły roboczej /. Spadać będzie stopa wartości dodatkowej / stosunek tej wartości do całego kapitału /, a zatem i stopa zysku / stosunek zysku do kapitału /, w konsekwencji także i możliwości akumulacji. Jednoczesnym procesem miało być względne / w stosunku do sytuacji klasy kapitalistów / ubożenie robotników, które nie będzie pozwalało na realizację wartości dodatkowej. Ich siła nabywcza bowiem nie będzie wystarczać do wchłonięcia wytworzonej przez nich produkcji.

NIEMIECKU SZKOŁA HISTORYCZNA - POWSTANIE POI. XIX W. Niemiecka szkoła historyczna powstała i rozwinęła się głównie w Niemczech na bazie krytyki klasycznej ekonomii jak również pod wpływem filozofii Hcgla. Kierunek historyczny w ekonomii nawiązał do obiektywnego idealizmu filozofii Mogła, który w naukach społecznych przybrał postać nauki o rozmaitych formach „zbiorowego ducha" <jnk „ducha narodu", „ducha pewnej epoki" itp.) będącego motorem rozwoju dziejowego. Pierwsi przedstawiciele to przede wszystkim Friedricli List (1789-1846), twórca tej szkoły jak również Bruno Hildebrandt (1S12-I878) oraz Karol Knies (1821-1S9S). Pr/yjmowali, Ze w społeczeństwie ludzi, w przeciwieństwie do przyrody, nie ma prawidłowości, wobec czego ekonomia nie może być nauką teoretyczna, tylko nauką historyczną. Friedrich List w swoim dziele zaznacza wyraźne historyczne kierunki „ narodowego systemu ekonomii politycznej". \V centralnym punkcie jego teorii stoją „siły produkcyjne". Pod tym pojęciem rozumie on potencjał produkcyjny gospodarki narodowej, do którego należy również kapitał ludzki, technologia i porządek prawny w dążeniu do rozwoju gospodarczego. W tym celu List uważał, że przemysł odgrywa istotną rolę, poprzez wysoki poziom czynników ekonomicznych oraz znaczne terytorium. Domagał się od państwa interwencji gospodarczej o charakterze wychowawczym. Jej formą miały być clą chroniące młody przemysł przed konkurencją zagranicznych towarów, co miało ułatwić osiągniecie najwyższego stopnia rozwoju gospodarczego. Dopiero wtedy, przy równie wysokim stanie rozwoju całej gospodarki narodowej cały globalny wolny handel byłby sensowny. Teoria ekonomiczna jest indywidualna i musi każdemu krajowi odpowiadać. Etap gospodarczy ekonomii jest indywidualny dla każdego kraju. List usiłował swoje pomysły wprowadzić w życie. Angażował się dla rozwoju kolejnictwa i powstania Zjednoczonych Niemiec, wraz z likwidacją stacji celnych wewnątrz kraju. Młodsza szkoła historyczna W młodszej szkole historycznej podkreśla się nie tylko odchodzenie od klasyki, lecz także spór z nowym przeciwnikiem, czyli ekonomią neoklasyczną. Zakres badań nauki ekonomii dotyczył badań historii gospodarczej. Najważniejszym przedstawicielem tej młodej szkoły historycznej był Gustav von Schmoller (1838-1917), który dominował w niemieckiej ekonomii narodowej aż do początku l Wojny Światowej. Tak jak jego poprzednicy ze starszej szkoły historycznej reprezentuje Schmoller historyczno-relatywne przesłanki, które zawierają opis i wyjaśnienie procesu przemian gospodarki narodowej. Rozumie on ekonomię jako naukę o rozwoju. Do organizacji gospodarki narodowej należą nie tylko ludzie i ich. wzajemne stosunki oraz technika, lecz także panujące zwyczaje kulturowe, polityczne, moralność i obowiązujące prawo w danym kraju. W swojej szkole podkreśla Schmoller praktyczny i normatywny charakter ekonomii. Rozwój gospodarki narodowej jest oceniany na podstawie produkcji dóbr jak również wzrostu poziomu kultury i moralności społeczeństwa, w których sprawiedliwy podział gra dużą rolę. Wymagał od systemu społecznego sprawiedliwości i krytykował liberalizm gospodarczy. Zasadniczą częścią systemu prawnego miało stanowić ustawodawstwo socjalne, łagodzące nierówności majątkowe. W 1872 był współzalożycielem do dzisiaj istniejącego Klubu Polityki Socjalnej w którym dyskutuje się o centralnych problemach ekonomicznych.

Obok Schmołłera do młodszej szkoły historycznej zalicza się Georga F. Knappa i Adolpha Wagnera. Od Wagnera pochodzi słynna ustawa „ rosnącego rozszerzenia uprawnień państwowych" dotyczących wzrostu dochodu na jednego mieszkańca. Po drugiej wojnie światowej niemiecka szkoła historyczna utraciła wpływ - na podstawie braku wyjaśnienia niezdolności ważnych zjawisk gospodarczych (np. hipcrinflacja). Jak również pncgrała spór metodologiczny co przyczyniło się do zanegowania paternalistycznego kierunek pojmowania państwa.

INSTYTUCJONALIZM pierwszy amerykański kierunek w historii myśli ekonomicznej. Autorem terminu był John Commons, który zatytułował swoją pracy Ekonomia instytucjonalna (1934). Twórcą tej szkoły ekonomicznej jest Thorstein Ycblcn (1857-1929) autor dzieła Teoria klasy prótninczej (1899). Główną tezą instytucjonalizmu jest twierdzenie, te instytucje polityczne, prawne i społeczne wywieraj!) wpływ na społeczeństwo i gospodarką oraz kształtują potrzeby ludzi.

Pod pojęciem instytucjonalizmu znajduje się kilka punktów kluczowych, które w prawdzie
nie są do rozróżnienia, ale wykazują ważne cechy wspólne. Na pierwszym miejscu znajduje
się negacja neoklsycyzmu, jako za bardzo abstrakcyjny i statyczny. Instytucjonałiści
postulowali, by ekonomia była nauką interdyscypłinalną i badała w sposób wszechstronny
rozwój gospodarki. Wprowadzili do zakresu badań ekonomicznych instytucje. W aspekcie
historyczno-gospodarczym należy stwierdzić u wszystkich instytucjonalistów luźną sympatię
dla państwowych interwencji. Do najważniejszych przedstawicieli generacji założycielskiej amerykańskiego instytucjonalizmu należą: Thorsten Yeblcn (1857-1929), Wcslcy C. Mitchell (1874-1948), JohnR. Commons (1862-1945)1 John M. Clark (1884-1963) Yeblen ma szczegółu:) pozycje: jest nie tylko założycielem instytucjonalizmu, lecz także do dziś najbardziej wpływowym przedstawicielem. Yeblen krytykował przejęcie myślenia o równowadze i metody dedukcyjnej przez neoklasykę, bazując na fizyce. Domaga się. on ekonomii ewolucyjnej, która musi być zorientowana na biologię. W swoim opublikowanym dziele „Teoria klasy próżniaczcj" zwrócił uwagę w sposób spektakularny na czynniki kulturalne, które w modelu neoklasycznym „homo oeconomicus" , zastąpił innymi motywami —„instynktem dobrej roboty", „bezinteresownym zainteresowaniem", poświęceniem się dla innych. Według zdania Yeblena ekonomiczne zachowanie irracjonalnych czynników jest raczej ważniejsze niż maksymalne wykorzystanie kalkulacji. Krytycznie oceniał bogaczy amerykańskich, tworzących „klasę próżniaczą". Kierowała się ona instynktem posiadania, charakterystyczne dla niej były „konsumpcja na pokaz" i „ostentacyjne próżnowanie", a w dążeniu do osiągania „niezasłużonych" zysków przejawiała dużą determinacje w zachowaniu dawnych instytucji. Społeczeństwo podlegało ro/wojowi, kierując się własną logiką, pr/.y czym decydującym czynnikiem rozwoju był postęp techniczny, prowadzący do wzrostu dóbr oferowanych społeczeństwu. Przeciw postępowi, który był dziełem inżynierów i menadżerów, tworzących „klasę przemysłową", opowiadała się klasa próżniaczą, zainteresowana wyłącznie zyskami. Czynniki sztywne nierealne uniemożliwiłyby fakt, iż procesy rynkowe automatycznie prowadziłyby do społecznie pożądanych wyników, tak że pewne państwowe interwencje byłyby konieczne. Jeszcze bardziej krytycznie odnosi się Yeblen do rynku, kiedy przeciwnie postuluje między wyróżnieniem orientacji finansowej tzn. maksymalizacja zysku, dążenie biznesmenów i bankierów a orientacją dóbr tzn. maksymalizacja ogólnego dobrobytu, który jest ucieleśniony przez techników i inżynierów. Tak długo jak pierwsza grupa dominuje w procesie gospodarczym, „niedociągnięcie rynkowe" nie staje się wyjątkiem, lecz regułą. Nadal jednak da się przeforsować „proces maszynowy" wobec „zasad biznesu" i rynek zastąpiony przez socjalistyczny porządek gospodarczy. Przy tym będzie chodzić o socjalizm ukształtowany tcchnokratycznic: są to technicy i inżynierowie, którzy się sprzeciwiają systemowi kapitalistycznemu w rodzaju „walk klasowych" przeciwko pracodawcom, którzy irracjonalny wzór zachowań i instytucje wyeliminowaliby. Na ich miejscu występująca tcchnokracja umieszczałaby systematycznie i planowo nowoczesną technologię na korzyść całego społeczeństwa.

MITCHCL uczeń Yeblena krytykował metodę dedukcyjną ekonomii neoklasyczncj i propagował (podobnie jak przedstawiciele niemieckiej szkoły historycznej) jako alternatywną teorie empiryczną. Teorie empiryczne należy sformułować na podstawie danych empirycznych, a więc induktcyne; powinny być zatem uogólnieniem poszczególnych obserwacji. Stosowana przez niego metoda została nazwana „pomiarem bez reszty" ze względu na gromadzenie danych statystycznych, których nie poddał analizie, głównie do badania cyklów koniunkturalnych.

COMMONS starał się o empiryczne zrozumienie podstaw kapitalistycznego porządku gospodarczego i analizy instytucji, które ten kierunek ustanowiły. Do tych instytucji zalicza Commons obok przedsiębiorstw, związków zawodowych także różne partie, kościoły i rodziny. Ponieważ każda z tych instytucji przestrzega własnych interesów, to też panują w kapitalizmie przeciwstawne ustawy i konflikty, które tylko mogą być wyrównane przez wpływy państwa. Commons postulował, by instytucje publiczne nadzorowały transakcje przetargowe i kierownicze. Był to warunek przekształcenia się kapitalizmu bankierskiego w kapitalizm rozumny.

J. M. CLARK jest dzisiaj znany przede wszystkim przez wyjaśnienie i popularyzację zasady akceleratora, który w zasadzie odnosi się do „Aftaliona". Ta zasada mówi, że do uzyskania przyrostu produkcji konieczne jest uprzednie zwiększenie dóbr kapitałowych, i to w rozmiarach większych niż zakładany przyrost produkcji. Opowiadał się za normatywnym ograniczeniem powstawania monopoli.

Instytucjonalizm przeżywał czas rozkwitu pomiędzy 1900 i 1940, w tym okresie wpływ na myśli ekonomiczne, jak również na politykę gospodarczą był największy. Szkoła instytucjonalna w prawdzie istnieje nadal, ale nie ma żadnego znaczenia dla rozwoju teorii ekonomicznej. W prawdzie zawdzięczamy instytucjonalistom ważne przesłanki, nie zostały one jednak rozbudowane do poważnych teoretycznych alternatyw

SZKOŁA AUSTRIACKA-OD ROKU 1871 Szkoła austriacka zaliczana od lat 60-tych XX wieku do alternatywnych szkól ekonomii, ma trwały wpływ na rozwój myśli ekonomicznej. Od 130 lat nieprzerwanie bada życie gospodarcze zgodnie z założeniami metodologicznymi twórcy szkoły Carola Mengera.² Do szkoły austriackiej należą ekonomiści, którzy podstawowe założenia metodologiczne opracowane przez Carola Mcngcra zaakceptowali i stosują w swoich badaniach. Podstawowe przesłanki obowiązujące to: indywidualizm metodologiczny subiektywizm metodologiczny, stosowanie opisu bez stosowania matematyki, pokreślenia niepewności, akceptacja pozytywnej oceny przedsiębiorczości i liberalnego nastawienia gospodarczo-politycznego.

Okres szkoły wiedeńskiej - szkoła psychologiczna

CAROL MCNGCR był założycielem austriackiej szkoły i ze swoimi studentami E. Bolim -Bawcrk i F. Wicsercm tworzy pierwszą generację tej szkoły. 'i£arol Mcngcr

Powstanie szkoły austriackiej to rok wydania głównego dzieła Carola Mcngcra „Grundsatzc der Yolkschftslehrc " w 1871.

Carol Mcngcr przebudował teorię wartości szkoły klasycznej, którą oparł na użyteczności i użyteczności krańcowej. W swoim dziele Grundsatze der Volkschftslehre objaśnia związki przyczynowe między zjawiskami ekonomicznymi dotyczącymi produktów a odpowiadającymi im środkami produkcji. Analiza oparta jest na założeniu działania ludzi, któr/y mają swoje cele i działają w celu ich osiągnięcia. Potrzeby są zaspokajanie za pośrednictwem dóbr należących do świata zewnętrznego człowieka, natomiast potrzeba powstaje w organizmie człowieka. Dobra służące do zaspokojenia potrzeb są określane przez człowieka w rzeczach, które spełniają następujące warunki:

• istnieje potrzeba ludzka,

• rzecz posiada właściwość do zaspokojenia potrzeby,

• ludzka wiedza o istnieniu związku przyczynowego między przedmiotem i zaspokojeniem ludzkiej potrzeby,

• możliwość dysponowania rzeczą.

Dana rzecz staje się dobrem, gdy posiada cechę użyteczności tylko wtedy gdy istnieje związek przyczynowy pomiędzy potrzebą człowieka i skutkiem jej zaspokojenia poprzez konkretne dobro, osoba decyduje jakie dobro i w jaki sposób może osiągnąć satysfakcję swoich potrzeb. Dobra ekonomiczne porządkował zgodnie ze związkiem przyczynowym dobra przy zaspakajaniu potrzeb. Na dobra bezpośrednio zaspokajające potrzebę, dobra konsumpcyjne, nazywając je dobrami niższego rzędu na przykład chleb oraz dobra wyższego ry.ędu - dobra produkcyjne, według bliskości wytwarzania w stosunku do dobra konsumpcyjnego. Rzeczy stają się dobrami wyższego rzędu poprzez użyteczność dla produkcji tych dóbr. Dobra produkcyjne są wybierane w kolejności, jakie to dobro ma najmocniej zorientowaną na nią potrzebę oraz ilości tych dóbr na te cele, które służą najważniejszym potrzebom. Potrzeby odczuwane o mniejszym natężeniu jako mniej ważne są niezaspokojonymi. Mcngcr stoi na stanowisku, że wartość nadawana jest rzeczy poprzez ludzką świadomość znającą stosunek tego dobra do uzyskania stopnia satysfakcji z jego konsumpcji, czyli jest sądem wartościującym. Przyjął założenie, że wartość zależy od użyteczności. Mierzenie wartości dobra odbywa się w procesie indywidualnym za pośrednictwem znajomości hierarchii swoich potrzeb i stopnia ich zaspokojenia. Przyjmuje on mierzenie wartości dobra, biorąc pod uwagę aspekt subiektywny i obiektywny. Element subiektywny klasyfikuje potrzeby według ważności ich zaspokojenia ilościowego i jakościowego, rozpoczynając ten proces od najintensywniejszych do mniej ważnych dla człowieka. Drugi element ujmuje granice dostępności zasobu dóbr gospodarczych, ich ograniczoność. Te dwa elementy winny być uwzględniane w procesie gospodarowania. Uszeregowanie celów w odniesieniu do ważności sugeruje, że człowiek musi podjąć działanie w związku z koniecznością wyboru pomiędzy celami na które ograniczone środki powinny być użyte.

Osoba dążąc do ustalenia wartości ilości danego dobra, szuka takiego jego zastosowania, klórc zaspokoiłoby potrzebę, jest to ta część dobra, która zaspokaja najmniej ważną potrzebę czyli daje najniższą satysfakcję z jego konsumpcji. Wartościowanie dobra przez osobę gospodarującą odbywa się przez ilość dobra dostarczającą najniższą satysfakcję w zaspokajaniu potrzeby w warunkach ograniczoności zasobów. Najmniej ważna satysfakcja determinuje wartość dobra konsumpcyjnego, która przez Fridricha Wiescra (1851 - 1926) została określona użytecznością graniczną, a współcześnie użytecznością krańcową. Natomiast o wartości dóbr produkcyjnych (dóbr wyższego rzędu), które uczestniczą w produkcji dóbr konsumpcyjnych (dóbr niższego rzędu) decyduje spodziewana wartość zależnych od nich dóbr konsumpcyjnych.

Posługując się teorią wymiany i prawem marginalnej użyteczności (malejącej satysfakcji z konsumpcji kolejnej jednostki dobra w akcie zaspokajania potrzeby) Mcngcr wyjaśnił teorię wymiany w procesie zaspakajania potrzeb. Wymiana w gospodarce towarowej jest aktem porównywania dwóch wartości za pośrednictwem ceny mierzonej pieniędzmi. Ceny są kształtowane w wyniku indywidualnych aktów wymiany, która prowadzona jest celowo w dążeniu do zaspokojenia potrzeb dobrami. Obie strony uczestniczące w wymianie dążą do uzyskania dobra dającego wyższą satysfakcję od dóbr oferowanych przez te strony, dóbr dla nich mniej ważnych. Cena dóbr staje się odbiciem wartości wymiennej.

Mcngcr kładł duży nacisk na rolę czasu; określając gospodarowanie jako „proces zmienny" jak też zaznaczał towarzyszącą temu procesowi przypuszczalną niepewność.

Mcngcr postulował, nic zaprzeczając wartościom i potrzebom badań historyczno-opisowych poszukiwania praw ekonomicznych rządzących zjawiskami gospodarczymi, a drogą poznania tych praw uważał jest czysta teoria. Krytyczna reakcja przedstawiciela młodszej szkoły historycznej Gustawa Schmllera zaprezentowana w publikacjach, wywołała reakcję Mengera w formie publikacji polemicznej pt. Die Irrlhiimer des Historisimis in der ckiilscheii NalionalokniHHiiie. /iS'<SV. W len sposób rozpoczął się wielki spór o metodo ekonomii ( Mcthocieiistreil), między Szkolą Austriacką a Niemiecką Szkolą Historyczną, rozstrzygnięty na korzyść teorii Mengera. Eugcn von Bohm- Bawcrk

EUGCN VON BOHM- BAWCRK (1851 -1914) stal się znany głównie przez swoją teorię procentu. Tą oryginalną teorię wyprowadził z czynników ekonomicznych i technologicznych, które są niezależne od form społecznych. Istnienie procentu dostrzegał w wyższej wartości obecnych dóbr, wynikających z trzech powodów. Pierwszy z punktu widzenia pr/ys/lego wzrostu dochodu, następnie z niedoceniania przyszłych potrzeb oraz trzeci argument to nadwyżkowy popyt na pożyczki dla celów produkcyjnych; jest nią „techniczna wyższość dóbr teraźniejszych nad przyszłymi". Pierwsze dwa czynniki odnoszą się do rynku pożyczek konsumpcyjnych, a trzeci do wyjaśnienia istnienia procentu na rynku pożyczek produkcyjnych. Bohm-Bawcrk akcentuje szczególnie trzeci czynnik. 7c wzrostem dodatkowych czynników produkcji, tzn. z przedłużeniem czasu pomiędzy rozpoczęciom produkcji a rozporządzalnością dóbr przybywałoby produkcyjnych czynników produkcyjnych, ale ze zmniejszającą się stopą procentową. Długość dodatkowych czynników produkcji i tym samym kapitalochlonności mierzy Bohm-Bawcrk za pomocą koncepcji przeciętnego okresu produkcji.

BOhm- Bawcrk wyjaśnił jako pierwszy równocześnie strukturę produkcji, placip. procent i gotowy produkt. Teoria procentu opiera się na twierdzeniu, że ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż dobra przyszłe. Jego teoria procentu wskazuje na istotne słabe punkty, kapitał inwestycyjny nie jest wyjaśniony, przyjmuje się, że jest znany t nic uwzględnia w niej dwóch pierwszych założeń, które odniósł do rynku konsumpcyjnego. Irving Fishcr dostrzegł ważność wykładu teorii procentu Bohm- Bawcrk, dopracował jej słabe punkty i w tej formie jest współcześnie przyjęta. Friedricli von Wiescr

FRICDRICH VON WIESCR (1851- 1926) połączył w swoim głównym dzieło Tlicoric ttcr gesellschaftlichen Wirschaft (1914) subiektywne z obiektywnymi czynnikami gospodarczych wartości, podobnie jak przed nim zrobił to Marshall. Wiescr opracował teorię wartości czynników wytwórczych w której przedstawił, że uzyskują swoją wartość te czynniki od wartości dóbr końcowych czyli końcowego dobra konsumpcyjnego poprzez proces imputacji, do którego produkcji służyły. Obecnie przyjmuje się, że ceny czynników produkcji i ceny produktów jednocześnie wpływają na wyznaczenie ich wartości.

v Wicscr opracował również teorią kosztów , alternatywnych, która została wprowadzona do literatury angielskiej za pośrednictwem D. J Grcena (1894) i rozszerzona przez H. J. Davenporta (1908) w pracy Yahie and Distribution.

Okres rozwoju szkoły austriackiej

Dalszy rozwój kontynuowali ekonomiści, których obszar działalności był również międzynarodowy, opracowali nowe koncepcje - przez co obszar badawczy szkoły austriackiej się poszerzył. Przedstawiciele tej generacji to Schump^ter, uczeń Bohm- Bawerka i Wiescra; Miescs, który był uczniem Bohm- Bawerka oraz Hayek. Joscph A. Schumpctcr

JOSEPH A. SCHUMPETER (1883-1950) wniósł znaczny wkład do teorii neoklasycznej, opracowując koncepcJ9 rozwoju gospodarczego zawartą w pracy Teoria rozwoju gospodarczego. Inspiratorem tego dynamicznego rozwoju jest przedsiębiorca, którego aktywność określa jako skuteczne zniszczenie, ponieważ on uwydatnił innowacje w postępowaniu z produktami, jakie stare produkty względnie metody produkcji są wypierane i negowane. Założeniem tego procesu skutecznego niszczenia jest kredyt inwestycyjny, którego innowator potrzebowałby do finansowania wstępnego „nowych kombinacji". Schumpctcr łączy ze swoim wyobrażeniem o przedsiębiorczości także teorię koniunktury. Innowacje najczęściej nie występują w sposób ciągły względnie w etapach, ponieważ musi nastąpić nagromadzenie „krytycznej masy" nowych pomysłów, żeby wyłamać obumarłe struktury i wywołać impuls do wzrostu, który wywodzi się od innowatorów oraz ich naśladowców, a w końcu obejmuje inne branże. Innowacje się upowszechniają, tendencje konserwatywne znowu zyskują przewagę — gospodarka osiąga równowagę. Za pośrednictwem teorii koniunktury i wzrostu Schumpctr w pracy Business Cyclcs (1939) wyjaśniał empiryczne wahania koniunkturalne. Przy tym interpretuje on te same teorie, jako rezultat różnych dłuższych, nakładających się na siebie cykli, które za każdym razem są wywołane przez występowanie różnorodnych ważnych innowacji (czym innowacje są ważniejsze, tym dłuższy jest dany cykl koniunkturalny). W dziele historyczno-politczno-flozoficznym Kapitalizm, socjalizm i demokracja (1942 , Schumpctcr określił socjalizm jako nieunikniony końcowy rezultat kapitalizmu. Schyłek kapitalizmu nastąpić miałby w wyniku jego sukcesów. Powstające koncerny wyparłyby przcdsiębiorców-wlaścicicli, które zatrudniałyby biurokratów i technokratów oraz wzrastający rozkład rodziny mieszczańskiej spowodowałby wstrząs podstawy społeczeństwa mieszczańskiego. 1'rzyczyny te jak i inne czynniki powodowałyby wzrastający wpływ państwa i koncernów doprowadzając do stopniowej wymiany kapitalizmu na socjalizm. Ostatnia praca Schumpclcra History of Econontic Anlysis (1954) wydana pośmiertnie wniosła trwały wklnd do historii myśli ekonomicznej. Ludwig von Miscs

LUDWIG VON MISCS (1881-1973) zajmował się głównie trzema obszarami: teorią pieniądza, problemami socjalistycznych systemów gospodarczych i metodologią ekonomiczną, zatem ostatecznie wartość materiału, a nic przez państwowe zarządzenia ani przez umówienie się użytkowników pieniądza. Na podstawie „procesu kumulacyjnego" Wickscllsa, rozwija Miscs także teorię koniunktury, w której wahania stóp procentowych odbiegające od poziomu rynkowego wywołane przez rząd, powodują zmiany w strukturze kapitału wpływają na koniunkturę. Liberalna postawa Misesa zaznacza się w jego pracy Gemeimrirschaft (1922), w której rozprawia się z problemem alokacji środków w systemie socjalistycznym. Na podstawie własności kolektywnej środków produkcji nie mogą istnieć żadne ceny rynkowe czynników produkcji, które są nieodzowne przy wprowadzeniu na rynek. Z tego wyciąga radykalny wniosek: Kapitalizm jest jednym do pojęcia i możliwym kształtem gospodarki społecznej. Miscs uważa nie tylko socjalizm za przeciwny naturze, lecz także wypowiada się stanowczo przeciwko wszystkim państwowym interwencjom w mechanizm rynkowy kapitalistycznych systemów gospodarczych, które są dla niego instrumentami „dcstrukcjonizmu". Miscs zajmował się także rekonstrukcją metodologii podstaw ekonomii, opracowując prakseologię. Definiując ją następująco: „PRAKSEOLOGIA jest nauką o ramach i zasadach skutecznego i sprawnego działania. Rozpatruje ona działanie i warunki, w jakich działanie ma miejsce, nie w ich konkretnej formie, jak my widzimy je w każdej nauce przyrodniczej i historii, lecz jako formalne konstrukcje, które pozwalają nam zrozumieć ludzkie działanie w jego oryginalnej formie".

Mises pojmuje ukierunkowany cel ludzkiego działania za ważny pewnik ekonomii. Między innymi nic uważał również (jak ncoklasycy) wyłącznej maksymalizacji wytyczonych celów, lecz także procesu szukania i znalezienia celu. Na podstawie tego samego celu ludzie stają się więcej lub mniej przedsiębiorczy. Friedrich August von Hayek

FRICDRICH AUGUST VON ILAYCK (1899-1992)' uczeń Wiescra i Misesa. najbardziej wpływowy propagator szkoły austriackiej w świecie. Do największych osiągnięć można zaliczyć prace z zakresu teorii kapitału i cykli koniunkturalnych, analizy sposobu funkcjonowania systemu rynkowego ora/, filozofii politycznej i prawnej. Teoria kapitału llayka I'riccs and froc/ticlion (1931) opracowana na bazie teorii HOhni-Bawcrku, którą później znacznie rozszerz i bardziej uszczcgóławia (1941). W oparciu o prace Misesa Tlieorie des Geldes wid der Umlaufmittel (1912) i na podstawie swoich tcorctyczno-kapitalowych rozważań formułuje Hayek w Prices and Production (1931) TEORIĘ KONIUNKTURY. w której czynniki monetarne odgrywają główną rolę. Ilayck wychodzi z założenia, że ziniany podaży pieniądza mają silą rzeczy realne skutki ( na podstawie przynajmniej krótkookresowych zniekształceń), które mogą być przyczyną wahań koniunkturalnych. Tylko wtedy pieniądz nic powoduje żadnych zakłóceń kiedy jest neutralny, tzn. jeśli ilość pieniędzy jest stalą. Jeśli pieniądz jest w tym sensie neutralny, to wszelkie zmiany stóp procentowych byłyby wyrazem zmian preferencji, tak że stałyby sip w ten sposób dopasowane do struktury produkcji zgodnie z preferencjami podmiotów gospodarczych i nic stanowiły zakłóceń w gospodarce. Jeśli pieniądz nic jest neutralny, dochodzi do czysto monetarnych uwarunkowanych zmian stóp procentowych, które wywołują wahania koniunkturalne czyli zakłócenia. Jeżeli np. ekspansja podaży pieniądza doprowadzi do obniżenia stóp procentowych, spowoduje to wzmożone czynności inwestycyjne tym samym do przedłużenia przeciętnego okresu produkcji. Ten „sztuczny" rozkwit trwa tak długo, jak banki będą mogły udzielać kredytów po niskich stopach procentowych. Okres ten wcześniej czy później musi się dopasować do warunków rcalno-gospodarczych, zgodnie z wyższym poziomem stóp, dochodzi do kryzysu, kiedy struktura produkcji znowu się zmieni i musi być dopasowana do rzeczywistych warunków. Niemożliwa jest bezkonfliktowa realna zmiana czynników produkcji stąd też bezrobocie jest nieuniknione. Pogląd na pieniądz jako przyczynę ogólnej niestabilności gospodarki motywuje jego do formułowania prywatyzacji podaży pieniądza. Hayck uważa państwowe instytucje jako zasadniczo niezdolne do utrzymania stabilności waluty i przez to do zagwarantowania bezawaryjnego rozwoju gospodarczego. Żąda on, aby podaż pieniądza zostawić rynkom. Hayek w pracy The Use ofKnowledge in Socicly (1945) przedstawia gospodarkę rynkową przede wszystkim jako instytucję, zdecentralizowaną tai. na różne jednostki rozdzieloną, gospodarczo pełniącą funkcje o cechach informacyjnych (o rodzaju potrzeb, możliwościach produkcyjnych i in.). Interpretuje system cenowy jako metodę komunikacyjną informacji o cenach i konkurencji jako doświadczenie odkrywcze, które zapewnia najlepsze wykorzystanie rozproszonej wiedzy na ten temat. \V wyżej podanych powodów i dalszych argumentów Miscsa - uważa Hayck, że socjalizm rynkowy (który był przede wszystkim propagowany przez Langcgo i Lcrncra) czyli gospodarka centralnie planowana, jest nie możliwa do realizacji. Ponieważ, proces rynkowy jest niezmienny dla tworzenia -się koniecznych informacji i nie mógłby go zastąpić system stymulowany przez centralną władze. Aby zagwarantować dynamiczną funkcje systemu rynkowego Hayck uważa, jako konieczny system w pełni definiujący ogólne prawa handlu oraz rezygnacje z wszelkich punktowych ingerencji państwa w gospodarkę Poza tym stwierdza, że najważniejsze społeczne instytucje (jak np. rynek) nic są rezultatem świadomego planowania, lecz wynikiem nieświadomej rewolucji społecznej. Dla nic hamowania wykształcających się spontanicznych porządków, musiałyby zostać (wprawdzie nie całkiem) zaniechane pańsrt^pwc reformy instytucjonalne, ponieważ nie mogą zagwarantować pożądanego wyniku procesów ewolucyjnych. Ewentualne ingerencje państwowe powinny zostać przeprowadzone ostrożnie i na wszelki wypadek tak uformowane, że planowane instytucje nie mogą podlegać zmianą i są sztywne.

WŁODZIMIERZ CZERKAWSKI (1866-1913) profesor ekonomii politycznej oraz wykładowca statystyki i skarbowości Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pierwszy propagator w Polsce austriackiej psychologicznej szkoły ekonomii Carola Mengera. W pracach: Teoria czystego dochodu z ziemi (1893) i O znaczeniu większych gospodarsr\v w ekonomii społecznej (1896) próbował w oparciu o psychologiczną teorię użyteczności krańcowej wyjaśnić przyczyny powstawania renty gruntowej. Analizował klasyfikację podmiotów gospodarczych z punktu widzenia ich dochodów oraz znaczenia społeczno-gospodarczego, zalecając rozwój średnich przedsiębiorstw jako tych, które lepiej realizuj ą interesy gospodarki narodowej. Sformułował klasyfikację źródeł potrzeb ludzkich według czterech następujących kryteriów: organizm ludzki, warunki przyrodnicze świata zewnętrznego, wymogi zajęcia i zatrudnienia, stosunki społeczne.

W pracach dotyczących polityki gospodarczej: Naczelne zasady organizacji gospodarska społecznego (1896) oraz w Polityce ekonomicznej (1905) napisanej wspólnie z Józefem Milewskim, w którym wypowiadali się przeciwko monopolom i zalecali ingerencję państwa nawet poprzez tworzenie przedsiębiorstw publicznych w gałęziach zagrożonych kartelizacją.

Profesor Włodzimierz Czerkawski wykształcił wielu ekonomistów potrzebnych do budowy II Rzeczpospolitej, w tym dwóch wybitnych przedstawicieli ośrodków ekonomicznych polskich; Adama Krzyżanowskiego - głównego przedstawiciela Szkoły krakowskiej oraz twórcę ośrodka poznańskiego Edwarda Taylora.

ADAM KRZYŻANOWSKI (1873-1963) w 1894 roku uzyskał doktorat na UJ. Następnie kontynuował studia w Berlinie i w Lipsku w latach 1894 i 1895, gdzie pod kierunkiem Gustawa Schmolłera, którego był seminarzystą, napisał rozprawę o strukturze gospodarstw rolnych Galicji. Będąc pod wpływem twórcy młodszej szkoły historycznej G. Schomllera, zajmował się zagadnieniami z zakresu ekonomiki rolnictwa i w pracy Studia agrarne (1900), postulował ograniczenie swobody podziału ziemi, kredytowanie gospodarstw i rozwój spółdzielczości rolniczej. Następnie poglądy jego ewolułują w kierunku liberalizmu ekonomicznego w miarę poznawania dorobku szkoły klasycznej. Krzyżanowski w roku 1911 opublikował pracę pt. Pieniądz, w której rozwinął koncepcje ilościowej teorii pieniądza w połączeniu z kredytem. W okresie międzywojennym prowadził działalność gospodarczą i polityczną. Był doradcą rządu, w roku 1926 współpracował z misją amerykańskich ekspertów finansowych pod przewodnictwem E.F. Kemmerera. Dorobek naukowy Krzyżanowskiego obejmuje metodologię ekonomii, na podstawach wykształconych przez szkołę klasyczną i neoklasyczną. Badając mechanizm gospodarki przyjmuje dwa założenia: koncepcję człowieka ekonomicznego i wolnego współzawodnictwa. Działalność gospodarczą człowieka opiera na zasadzie gospodarności, którą jako pierwszy w Polsce sformułował. Nazwę przedmiotu „ekonomia polityczna" proponuje zastąpić terminem „ekonomika", przedmiot ten Krzyżanowski dzieli na: opis, teorię i politykę, akcentując ich współzależności. Ekonomikę definiuje, że jest nauką o zasadzie najmniejszego wysiłku. Za główną część ekonomiki uznaje czystą teorię opartą na dedukcji. Zadania polityki ekonomicznej ogranicza do formułowania programów teoretyczno ekonomicznych. Aktywnie uczestniczył w życiu społeczno - gospodarczym kraju, w programach gospodarczych propagował liberalny model gospodarczy. Poprawę sytuacji gospodarczej w Polsce upatrywał w dyscyplinie budżetowej, ograniczonym protekcjonizmie celnym i umiarkowanej polityce socjalnej, uwzględniającej możliwości finansowe państwa i jego sytuację gospodarczą, aby nie hamować procesów oszczędzania i inwestowania. Jako warunek konieczny uznaje stabilność rządów, pozyskiwanie kredytów zagranicznych długookresowych i sprawność aparatu finansowego. Był przeciwnikiem etatyzmu w życiu gospodarczym.

ETATYZM - jest to pojęcie określające działalność gospodarczą państwa kapitalistycznego. Polega ona na zakładaniu przedsiębiorstw państwowych, tworzeniu udziałów państwa w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na regulowaniu życia gospodarczego za pomocą środków administracyjnych./

EDWARD TAYLOR (1884-1964) na początku lat dwudziestych założył i zorganizował w Poznaniu uniwersyteckie studia ekonomiczne. Dorobek naukowy E. Taylora obejmuje: metodologię nauki ekonomiki w której to dziedzinie przyczynił się do zdefiniowania pojęcia statyki i dynamiki, co pozwoliło na podjęcie badań stanu i rozwoju układu gospodarczego (Statyka i dynamika w teorii ekonomii 1919). Autor „Wstępu do ekonomiki" przyjął i propagował nazwę ekonomika (economiecs) za Alfredem Marshallem. W jego ujęciu przedmiotem ekonomiki jest dochód społeczny rozumiany jako przypływający w pewnym czasie ogół środków materialnych zaspokojenia potrzeb ludzkich, a rozpatrywany w związku z tym zaspokojeniem. Opracował podręcznik do analizowania doktryn ekonomicznych Historia rozwoju ekonomiki (1957-1958).

Był przeciwnikiem etatyzmu, zwolennikiem indywidualizmu gospodarczego i wolności gospodarczej. Uważał, że regulatorem życia gospodarczego najlepsza jest wolna konkurencja, umożliwiającą swobodną inicjatywę gospodarczą jednostek, właściwą alokację kapitału i pracy między poszczególne gałęzie produkcji oraz szybkie tempo wzrostu gospodarczego.

MICHAŁ KALECKI (1899-1970) studiował matematykę i inżynierię na Politechnice Warszawskiej oraz na Politechnice Gdańskiej. W latach 1929-1936 pracownik Instytutu Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen. Od 1936 r. w Wielkiej Brytanii na stypendium Rockefellera Od 1938 r. pracował na Cambridge University, a w latach 1940-1944 był kierownikiem naukowym Instytutu Statystycznego w Oksfordzie, gdzie prowadził studia nad gospodarką wojenną. W roku 1945 pracował w Międzynarodowym Biurze Pracy w Montrealu, a rok później - w Departamencie Ekonomicznym Sekretariatu ONZ w Nowym Jorku. W 1955 r. powrócił do Polski, w latach 1964-1969 profesor SGPiS. W 1970 r. był brany pod uwagę jako najpoważniejszy kandydat do nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii. Umarł w dniu 27 kwietnia 1970 r. przed podjęciem decyzji przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk. Najważniejsze prace: Próba teorii koniunktury (1933), Eseje z teorii fluktuacji(\938), Teoria dynamiki gospodarczej (1958). Miejsce w teorii ekonomii zapewniła mu jego teoria efektywnego popytu, która jak późniejsza teoria Keynesa (1936) wskazywała, że kryzysowi można zapobiegać przez pobudzanie prywatnych inwestycji lub uzupełnienie ich wydatkami publicznymi. W przeciwieństwie do Keynesa prezentował swoją ideę w czystej formie tzn. wolną od neoklasycznych elementów. Współcześnie była uważana za podstawę nowego podejścia metodologicznego w ekonomii, określanego mianem kaleckianizmu. W światowej myśli ekonomicznej Kalecki zapisał się obok J. M. Keynesa jako najważniejszy twórca współczesnej makroekonomii i naukowiec o dużym wkładzie dla rozwoju ekonometrii. Jego teoria cyklu koniunkturalnego wniosła trwały wkład w rozwój myśli ekonomicznej, w której wyjaśnia, w jaki sposób czynniki generujące wzrosty wywołują też cykliczne wahania wielkości produkcji i zatrudnienia. Nowatorski charakter miało podejście Kaleckiego do kształtowania się cen. Stało się ono podstawą postkeynesowskiej analizy podziału.

OSKAR LANGE (1904-1965) studiował na Uniwersytecie Poznańskim i Jagiellońskim. Jako stypendysta Fundacji Rockefellera (1934) kontynułował studia na Harvard University, gdzie współpracował z J. Schumpeterem i W. Leontiefem. Jak również na University of California w Berkeley a także w Wielkiej Brytanii w Cambridge University i London School of Economics. Następnie był wykładowcą w Łódzkim oddziale Wolnej Wszechnicy Polskiej, Uniwersytecie w Berkeley, w Chicago, Nowym Jorku, Toronto i Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1945-1948był ambasadorem Polski w St. Zjednoczonych i delegatem w ONZ. Jako doradca i ekspert ekonomiczny w 1955 r. przebywał w Indiach - proponował rządowi indyjskiemu przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizację banków, głównie z kapitałem zagranicznym. Ważniejsze prace: Rola państ\va w kapitalizmie monopolistycznym (1931), O ekonomicznej teorii socjalizmu (1973), Wstęp do ekonometrii (1956), Ekonomia polityczna (1959-1965), Całość i rozwój w świetle cybernetyk (1962J, Optymalne decyzje (1964), Wstęp do cybernetyki ekonomicznej (1964).

Lange prezentował własną koncepcję gospodarki socjalistycznej zmodyfikowanej w stosunku do marksistowskiej, określaną w literaturze ekonomicznej modelem Langego, opartej na następujących założeniach: środki produkcji powinny być uspołecznione i wykorzystane w społecznym procesie produkcji, użytkowanie środków produkcji musi się odbywać w interesie i pod kontrolą większości społeczeństwa, system cen powinien istnieć i zapewniać poprawną dystrybucję towarów oraz być podstawą rachunku gospodarczego, produkcja powinna być realizowana zgodnie z planem gospodarczym, rachunek ekonomiczny ma służyć efektywnej alokacji zasobów.

Dorobek Langego obejmuje szeroki zakres zagadnień ekonomicznych. Badał zagadnienia cykli koniunkturalnych i równowagi gospodarczej w skali mikro- i makroekonomicznej. Zajmował się również zastosowaniem metod ilościowych w ekonomii oraz rozwojem nowej nauki - cybernetyki ekonomicznej. Lange przyczynił się do odrodzeniu teorii równowagi ogólnej Walrasa i popularyzację znaczenia tej teorii dla zrozumienia podstawowych problemów ekonomicznych. Jego prace teoretyczne zajmują istotne miejsce w rozwoju historii myśli ekonomicznej.

---