Teoria kultury 1

XIX w.: oddzielenie świata człowieka od świata natury, polemika z naturalistami

Koniec XIX w. - neokantyzm, teoria poznania celem filozofii

Ernst Cassirer

• 1874-1945, studia: literatura, prawo, filozofia. Berlin, Lipsk, Magburg. 1899 doktorat - poznanie u Leibnitza. 1901 - dzieło o historii teorii poznania. Od 1919 profesor w Hamburgu. 1933 opuszcza Niemcy => Oxford, USA

• w Magburgu poznał Heinricha Cohena i szkołę magburską. Przejął jej założenia:

• a'prioryzm (przeddoświadczalny charakter oglądu) zakładany przez Kanta może być rozumiany jako logiczna struktura nauki, która umożliwia poznanie. Cassirer pyta: „czym jest człowiek, że ma takie funkcje poznawcze?”

• ważny jest aktywnie poznający umysł (i jednostkowy, i kulturowy)! Szkoła magburska walczy z teorią odbicia (traktowaniem poznania jako odzwierciedlenia rzeczywistości). Świat jest doświadczany poprzez symbole

• podział pojęć:

• substancjalne - istotne w bezpośrednim działaniu. Zerowy poziom abstrakcji

• funkcjonalne - naukowe konstrukty; ich treścią są relacje i struktury, które opisują świat jako konstrukt

• Cassirer wychodzi od tych założeń, ale je przekracza:

• swoistość człowieka polega na tym, że tworzy kulturę, tworzy swój świat - wtórne, symboliczne środowisko. Nie reaguje bezpośrednio na bodźce otoczenia, ale tworzy system symboliczny. Nie można zredukować człowieka do potrzeb biologicznych i psychicznych. W tworzonej przez niego kulturze mieści się mit, religia, język, nauka, historia i sztuka

• koncepcja człowieka jest u Cassirera pochodną koncepcji kultury

• polemika z pozytywistami:

• podstawa poznania to wg niego nie stwierdzenie faktu, bo samo określenie, czym jest fakt, wynika z przyjętych przez nas przesłanek. Poza tym człowiek nie tylko przyjmuje fakty, ale ma też wyobraźnię

• zalążek kulturotwórczy zdolności człowieka polega na wykraczaniu poza wiedzę potoczną (doświadczenie to podstawa. Na niej budujemy coś nowego - systemy, które dotyczą istnienia nas i świata)

• definicja kultury:

• to nie zbiór rzeczy, ani życie zbiorowe warunkowane przez czynniki ekonomiczne, środowiskowe lub polityczne

• to sfera realizacji wartości duchowych, które wykraczają poza potrzeby biologiczne

• definicja selektywna; różni się od def. weberowskiej, w której podkreślane są wartości estetyczne

• cel definicji Cassirera - pokazanie człowieka jako twórcy kultury. Odrzucenie substancjalnej definicji kultury (wg której człowieczeństwo może być określone na podstawie elementu, który tkwi w człowieku). W człowieku nie ma wg niego nic, co by go odróżniało od innych organizmów. Tym, co go odróżnia, jest praca, możliwość działania - która wykracza poza samego człowieka! Cassirer podkreśla sposób aktywności człowieka (intelektualny i możliwości symbolizacyjne)

• animal symbolicum:

• człowiek jako zwierzę tworzące symbole

• próba ukazania specyfiki człowieka. Interesuje go to, co jest specyficznie ludzkie. Nie zajmuje się genetyką, najważniejszy jest wg niego efekt (czyli to, że człowiek w świecie natury wyróżnia się umiejętnością symbolizowania)

• rozwinięcie koncepcji animal rationale - dlatego że to rozumność sprawia, że człowiek może tworzyć symbole, które służą do porozumiewania się

• język, mit, religia, historia, sztuka, nauka to sposoby komunikacji i myślenia, różne typy języka w obrębie kultury

• forma symboliczna - kategoria, konstrukcja intelektu, regulująca tworzenie dziedzin kultury. Tworzenie kultury nie jest więc spontaniczne! Forma symboliczna to forma organizacji doświadczenia; a'prioryczne struktury występujące w poznaniu, rodzaj podstawowych więzi między treściami; to, na co położony jest nacisk

• mity: jej podstawą jest poczucie pokrewieństwa, solidarności form życia; świat jako spójna całość. Np. faszystowski mit państwa - wyzwalający od indywidualności, dający poczucie bezpieczeństwa i integracji. Wg Cassirera mitologia polityczna wynika z załamania społecznego i obyczajowego

• religia: wytwarza poczucie indywidualności i wolności człowieka; jej formą symboliczną jest reguła pokazująca, że zjawiska są elementami ładu moralnego

• język: utrwala doświadczenia zbiorowości; pomaga klasyfikować przedmioty. Forma symboliczna - zabiegi klasyfikacyjne. Gdy się rozwija, przestaje być konkretny, zmierza w kierunku abstrakcji => powstaje nauka, która wykracza poza klasyfikacje

• nauka: jej formą symboliczną jest kształtowanie systemu pojęć ogólnych; nie nazwy (konkretne) tylko pojęcia (mogą być abstrakcyjne). Semantyka historyczna uczy, jak zmieniają się pojęcia - rosną, obrastają znaczeniami. Historia pojęć = historia myśli ludzkiej

• historia: forma symboliczna - indywidualne dążenia ludzi, konflikty

• sztuka: wrażliwość jako forma symboliczna

• badania nad Cassirerem w Polsce:

• Henna Buczyńska

• Bolesław Andrzejewski

• Jacek Sójka

• poza esejem „O człowieku” nic nie wydano; to próba powtórzenia jego wcześniejszych myśli

• podział form:

• formy modalności: język, sztuka, nauka, historia, religia. To podział historyczny, bo to są zmienne (jednocześnie będąc trwałe)

• formy jakości: typy związków takie jak czas, przestrzeń, przyczynowość, własności rzeczy. W każdej z form modalności muszą być odpowiedzi do form jakości

Teoria kultury 2

Rudolf Otto

• jego myślenie kontynuuje Eliade i Leeuw

• 1869-1937, Niemcy

• 1917 „Świętość” - wskazanie na to, co jest specyficznie religijne

• myśliciel protestancki; teologia; wyprawy - Maroko, Japonia, Indie - by odkryć źródła religijności

• zainicjował reformę liturgii protestanckiej w Niemczech

• świętość - kategoria a'priori

• podkreślanie autonomii religii: nie może zostać wchłonięta przez filozofię ani etykę; Schlehermacher - pierwszy, który wystąpił z postulatem osobnego traktowania religii

• racjonalizm: nie jest ważne opowiadanie o Bogu tylko o stosunku człowieka do Boga

• ważne są relacje między poznaniem naukowym a pozanaukowym

• Tiele, Soederblom - definicja: człowiek religijny - ten, dla którego coś jest święte. Najważniejsze jest odczucie, że coś jest święte

• Robert Maret - walczył z ewolucjonizmem; religia - to, co niepoznawalne. Najpierw uczucie, potem to, co sobie wyobrażamy

• religia = element racjonalny (jasne, doprecyzowane pojęcia, które pomijają nasze uczucia) + element irracjonalny (dopiero on oddaje istotę religijności! Mimo że próbujemy zamknąć ją w jakichś ramach). Główna idea Otta - pytanie o odczucia, irracjonalność.

• pojęcia - nie są w stanie oddać tego, co jest istotą religii, są drugorzędne. Mówiąc o religii, możemy jedynie próbować przybliżać jej istotę

• polemika z ewolucjonistami: Otto nie zgadza się z tezą, że im większe dodefiniowanie religii, tym większy stopień rozwoju. Z drugiej strony Otto zgadza się, że religia rozwija się etapowo

• numinozum - od „numen” (bóstwo). To, co jest specyficznie religijne. Nie łączy się z żadną inną kategorią, nie jest też możliwe do zdefiniowania. To kategoria znaczeniowa, wartościująca, związana z istnieniem i działaniem bóstwa. To uczucie, bez którego religia nie byłaby religią, jej pierwszy, podstawowy element.

• element moralny - w myśleniu Kanta o religii jest przekonanie, że musi być element moralny. Wg Otta - to jest dodatkowe, to nie moralność konstytuuje religię

• elementy numinosum:

• strach (lęk) - nielogicznie umotywowany, bojaźń wobec przedmiotu, który jest poza człowiekiem. Jego wyznacznikiem jest groza. Nie chodzi o uczucie zależności (to element dodatkowy)

• misterium tremendum (tajemnicza groza)

• tremendum: specyficzna bojaźń, lęk przed bóstwem. Wyjściowe uczucie. W opisie Otta widać myślenie ewolucjonistyczne - zmiana formy uczucia („przeżytek”, „rozwój”, „pierwotny”; jesteśmy na wyższym etapie, ale czasem wyłazi tremendum - cofamy się)

• wszechmoc (majestas): jest tam, gdzie występuje tremendum. Z majestas i tremendum wynika poczucie mistyczne, zgodnie z którym człowiek staje się niczym, a Bóg wszystkim

• moc: wola, siła. Symbol - ogień. Element najbardziej polemiczny w dyspucie z Bogiem filozofów. Otto krytykowany za antropomorfizm.

• tajemnica (misterium): uczucie, które łączy się z numinotycznym, bo „numen” = zdziwienie, zaskoczenie. Osłupienie numinotyczne - dotyczy innej rzeczywistości, nie jest to po prostu wyższy stopień zwykłego osłupienia! Antynomia - numen gmatwa nasze kategorie. Paradoks - numen zupełnie przeczy rozumowi

• hymny numinotyczne - specyficzny sposób chwalenia Boga:

• chwalenie racjonalne: Bóg ma określone cechy i realizuje oczekiwania człowieka

• chwalenie wyrażające sensus numinosum: podkreśla elementy numinotyczne

• fascinans - związane z tym, że jest coś, co nas przyciąga; oczarowanie. To tzw. dionizyjski zachwyt, bo jednocześnie odczuwamy strach przed bóstwem, próbujemy je obłaskawić poprzez praktyki przebłagalne, egzorcyzmy, święcenia. Racjonalizacja fascinans - miłosierdzie, miłość, Opatrzność

• niesamowitość - to, co człowieka zaskakuje, przekracza nasze zdolności pojmowania. Niesamowite budzi grozę. Kolejny niemożliwy do zdefiniowania obszar

• sanctum i augustum - odpowiedzi na obecność numinosum. Szacunek jako podstawa, ale w obiektywnym sensie (fascinans - osobiste, to mnie przyciąga)

Leeuw

• 1890-1950

• „Fenomenologia religii”

• fenomenologia religii powinna:

• ustalić terminologię - w ten sposób kształtuje zjawiska, pozwala istnieć rzeczom, ustalić relacje między nimi

• włączyć zjawiska we własne życie, od strony przeżycia; być i w środku, i z boku

• wyjaśnić to, co dostrzegła

• model, który powstanie z 3 powyższych powinien jeszcze stawić czoła rzeczywistości

• ważna jest postawa (kontemplacyjna) wobec zjawisk religijnych

Teoria kultury 3

Mircea Eliade

• 1907-1986

• ur. w Bukareszcie, studia: filozofia indyjska, wykłada filozofię i religioznawstwo

• od 1938 internowany; Londyn; po wojnie - Paryż

• 1949 „Traktat o historii religii” - próba ukazania struktury i morfologii sacrum; podział bóstw; relacja człowiek-świętość w różnych obszarach; układ tematyczny

• „Historia wierzeń i idei religijnych” - układ chronologiczny

• badania nad jogą, szamanizmem syberyjskim

• twórczość literacka: :”Dajan” (mit o Żydzie Wiecznym Tułaczu), „Wesele w niebie”, „Młodość stulatka”, „Majitreji”

• od 1957 wykłada w Chicago historię religii

• najważniejsze miejsce w jego koncepcji - odczucie religii - co sprawia, że człowiek jest istotą religijną? Istotność przeżycia => podział na sacrum i profanum

• nie przywołuje konkretnych doktryn, tylko próbuje opisać, objąć coś ogólnego

• epifania - objawienie

• hierofania - objawienie świętości

• teofania - objawienie bóstwa

• podstawa religijności człowieka - uświadomienie sobie, że świat nie jest jednorodny (i w aspekcie czasowym, i w przestrzennym!), że są inne przestrzenie

• to pęknięcie, podział świata, zaczyna się od epifanii czy hierofanii

• próba wyznaczenia porządku świata - zaczyna się od wyznaczenia centrum, początku rozwijającego się świata (świat rośnie od pępka) Objawienie wskazuje na centralny punkt - i od tego miejsca zaczynamy budować świat. Bez środka świat by się rozpadł

• znak - mówi, gdzie jest ten pkt. Np. znalezione lub upolowane gdzieś zwierzę, drzewo, kamień, góra. Objawienie może znaleźć się samo, ale czasem trzeba je sprowokować

• świat narasta na 2 płaszczyznach

• horyzontalnie (w poziomie): dookoła świętego miejsca z chaosu zaczyna wyłaniać się kosmos (kosmos = uporządkowanie, jakie nadaje rzeczom człowiek zgodnie z wyznaczonymi punktami; miejsce dla człowieka bezpieczne). Poświęcenie (konsekracja) świata = jego kosmizacja wokół środka (im bliżej środka, tym bliżej sacrum). Człowiek, zasiedlając miejsce, powtarza akt stworzenia (kosmogonii)

• wertykalnie: AXIS MUNDI - oś świata. Np. drzewo, góra, zikkurat. Nasz świat jest poziomem transferu pomiędzy górą (AM podtrzymuje niebo) a dołem (AM jest zakorzeniony w świecie podziemnym)

• MIT

• wyznacznik ludzkiego działania, wzorzec postępowania

• na początku Bóg pokonał potwora i z jego ciała stworzył świat

• ciągła reaktualizacja mitu - nie tyle działamy wg tego samego, co - nawet - robimy dokładnie to samo! Mit uruchamia świat.

• wg Freuda mit to personifikacja naszym wewnętrznych mechanizmów

• połączenie 2 aspektów: czas (templus) i przestrzeń (templum). Powtarzanie świata = obowiązek w 2 wymiarach. Mit otwiera czas i przestrzeń, sprawia, że istnieje znowu. Np. rok - w kulturach prostych Nowy Rok = stworzenie świata na nowo

• miasto - też związane z tzw. pierwotnym kosmizowaniem świata; chroni ludzi wewnątrz murów przed niebezpieczeństwami - demonami, siłami chaosu

• dom - miejsce sakralne. Najpierw astrolog wyznacza miejsce na postawienie domu, potem rytuały i położenie kamienia węgielnego. Inny sposób budowania: ze złożeniem ofiary - w dom musi być wetknięta dusza odebrana innej istocie

• monoteizm: czas linearny, ale też powtarzalność (ale nie w sensie reaktualizacji, tylko raczej przypominania)

Erich Fromm

• jego myślenie wyznacza poświęcenie się własnemu rozwojowi; cel ludzkiego życia - optymalny, całościowy rozwój

• 1920 Fromm wstępuje do Wolnej Akademii Żydowskiej. Tu refleksje nad światem. Styka się z Noblem i Buberem

• potem związany z Instytutem Badań Społecznych. Spotkanie z Maxem Horkheimerem, Herbertem Marcuse i Theodroem Adorno. Zainspirowali go do ponownego odczytania Marksa, on ich do Freuda. Potem się sporo kłócili, np. Fromm nie zgadzał się, że wszystkim kieruje biologia, zakwestionował libido; reszta innego zdania

• Karen Horney - próbuje uwspółcześnić tezy Freuda

• Harry Sulivan - wpływa na Horney, Fromma, Mead i Benedict. Psychiatria - nauka o stosunkach międzyludzkich, badanie człowieka w relacjach z innymi; staje się synonimem psychologii społecznej. Koniec myślenia o człowieku tylko przez pryzmat biologii

• 1933 wyjeżdża do USA, tam już zostaje: Chicago, potem NY. Współpraca z Horney i Sulivanem. Potem przeprowadza się do Meksyku

• „O sztuce miłości” (1956), „Zapomniany język” (1956), „Serce człowieka” (1964), „Anatomia ludzkiej destrukcyjności” (1973)

• wpływ Freuda na Fromma: znaczenie dzieciństwa, nieświadomość, libido (najpierw się zgadza, potem zaprzecza)

• definicja człowieka

• Marks - istota świadoma, wolno działająca i aktywna. Typy naszych popędów:

• stałe: wszyscy jako istoty biologiczne je mamy; ale nie takie jak zwierzęta, bo istnieje kontekst społeczny

• względne: zależą od sytuacji społecznej, w której człowiek istnieje

• Freud - istota biologiczna, którą targają popędy

• Fromm - bazuje bardziej na Marksie, podważa mechanistyczne widzenie człowieka.

• Marks: 1-stronny rozwój człowieka zawsze prowadzi do spaczenia osobowości. Fromm też. Człowiek musi się rozwijać harmonijnie

• miłość:

• Marks - aktywność

• Freud - seks

• Fromm - aktywna, czynna postawa wobec życia

• nekrofilia i biofilia:

• w „Anatomii ludzkiej destrukcyjności”, „ Sercu człowieka”, „Wojnie w człowieku”

• nektofilia: zboczenie seksualne to ostateczna granica; nekrofilia dotyczy każdego zamykania przepływu życia. Pedant = nekrofil. Również ograniczanie rozwoju dziecka świadczy o takim typie osobowości

• biofilia: dążenie do życia w sensie swobodnej, aktywnej postawy; nie ograniczanie tego procesu. Chaos, zgoda na życie we wszystkich jego przejawach, na płynięcie. Na bazie biofilii koncepcja Schneizera (filozofia życia) i E.O. Wilsona (Fromm + Gaja; jesteśmy związani z całym życiem na ziemi)

• matriarchat

• wg Bahoffena to początek dziejów; wcześniej tylko heteryzm (chaos płciowy)

• kluczowy moment dla rozważań o początku dziejów - 1861 - matriarchat czy patriarchat?

• cechy społeczeństwa matriarchalnego wg Bahoffena:

• bierne poddanie się naturze

• wartości biologiczne - nadrzędne

• duch uwalnia się od materii

• podst. zas. moralna - miłość macierzyńska; w sprzeczności z później ustalonym przez patriarchat skodyfikowanym prawem.

• struktura religii wynika ze struktury psychiki

• dramaty Sofoklesa

• Edypa nie powinno się traktować w kategoriach freudowskich. Nie chodzi o kazirodztwo, tylko o bunt przeciwko ojcu w rodzinie patriarchalnej

• przejście od matriarchatu do patriarchatu: bo matka wybiera ojca (najważniejsza jest więc dla niej władza, hierarchia, patriarchat) a nie syna (więzy krwi)

• „Enuma Elisz” (babiloński mit stworzenia)

• wg Eliade to opowieść o tym, że bóg Marduk zabił potwora (Tiamat) i z niego stworzył świat

• wg Fromma to mit o przejściu z matriarchatu na patriarchat. Zwycięstwo męskich bogów nad Wielką Matką. Marduk musi przejść próbę, czy posiada moc tworzenia. Udaje mu się, tworzy słowem. Wcześniej kobiety miały naturalną moc tworzenia (rodzenie). Teraz tworzenie intelektualne, a nie biologiczne

• Czerwony Kapturek - wg Fromma też o przejściu na patriarchat

• koniec matriarchatu - m.in. dlatego, że ten system nie był w stanie przeciwdziałać wojnom

• obecnie - powrót do matriarchatu, ale poprzez przejęcie cech starych struktur przez nowe; to regres. Objawia się głównie poprzez wpływ kultury popularnej (niańczenie, kojenie konsumenta). Zasady matriarchalne (bezwarunkowa miłość, współczucie, miłosierdzie, związki z ziemią. Przeciwne do zasad patriarchalnych: warunkowa miłość, abstrakcja, prawo stanowione, sprawiedliwość) widać w niektórych grupach młodzieżowych

• „O sztuce miłości”

• postawa teoretyka, moralisty, nauczyciela życia

• błędne rozumienie miłości:

• koncentracja na sobie, na tym, jak zostanę odebrana i czy miłość będzie odwzajemniona; zamiast zrobić coś dla tej osoby

• miłość nie jest kwestią obiektu, tylko zdolności. Ludzie często myślą, że trudno znaleźć tę właściwą osobę, ale łatwo kochać. Miłość jako postawa, właściwość charakteru. Dlatego miłość do tylko 1 osoby = egotyzm

• miłość to sztuka, więc trzeba zacząć od teorii

• miłość jako sposób na rozwiązanie największego problemu ludzkości - samotności

• podstawowe pytanie: jak przezwyciężyć samotność? Ludzie szukają więzi pierwotnej, zespolenia; chcą się pod coś podpiąć

• prawdziwa miłość - integralność w obrębie zjednoczenia; miłość produktywna (czynna) - łączy się z troską, poczuciem odpowiedzialności, poszanowaniem, chęcią poznania. Nie można poznać przez władzę, można przez miłość :)

• rodzaje miłości

• braterska - oparta na uczuciu, że ludzie są braćmi, jednością. Są równi i niezależni

• matczyna - daje przetrwanie i miłość życia. Jest bezwarunkowa (a ojcowska - warunkowana). Stosunek matki do świata => stosunek dziecka do świata

• erotyczna - kontynuacja poprzednich rodzajów, a jednocześnie zaprzeczenie (bo chce wyłączności i jest zwodnicza)

• samego siebie - oznacza otwarcie na innych. Nie można kochać innych, gdy się nie kocha samego siebie

• miłość Boga - płynie z osamotnienia. Zrozumieć Boga = zrozumieć człowieka (który wielbi Boga). To też miłość warunkowana (trzeba być posłusznym)

• rodzaje pseudomiłości

• bałwochwalcza - próba przerzucenia własnej mocy (chęć dominacji) na inną osobę; pragnienie podporządkowania; głód miłości osoby, która przyjmuje postawę bałwochwalczą

• sentymentalna - powstaje pod wpływem sztuki niskiej, masowej. Wchodzenie w relacje poprzez sztukę, przeżywanie emocji wyidealizowanych bohaterów z ekranu. Jednocześnie olewanie żywych, bliskich ludzi

• projekcja - rzutowanie swoich cech, wad, na partnera lub dziecko

• do Boga - nasze współczesne podejście - poziom 3-latka (jak jest dobrze - bawimy się sami, jak źle - uciekamy do Boga)

• miłość wymaga dyscypliny przez całe życie. Trzeba się koncentrować (na sobie, innych, uczuciu), doskonalić w cierpliwości, zaangażowaniu, przezwyciężać narcyzm

• krytyka kapitalizmu (sprzeczny z miłością)

Teoria kultury 4

Kulturalizm

• lata 30.

• 2 tory: od antropologów i psychologów

• krytyka Freuda (bada chorych a wnioski przerzuca na całe społeczeństwo)

• Seliman pyta

• na ile antropologowie mogą przybliżyć psychoanalizę? Co antropolog może dołożyć do psychoanalizy?

• na ile człowiek jest ukształtowany przez biologię, na ile przez kulturę?

• co jest powszechne jeśli chodzi o stosowanie symboli? Czy możemy wszyscy mówić do siebie tymi samymi symbolami? Na ile teoria Junga jest jest uniwersalna, czy dotyczy tylko Europejczyków?

• ataki na psychoanalizę

• Benedict - Zuni

• Mead - badania na Samoa: społeczeństwo zupełnie inne niż wymyślone przez Freuda. Dowód na to, że patriarchalizm (Europa, XIX w.) został rozciągnięty na cały świat przez Freuda

• Sapir - Indianie Hupa, Ingid

• Malinowski - empiryzm

• Freud wychodził od ewolucjonizmu (Smith, Robertson)

• kulturaliści = psychologowie i psychoanalitycy, którzy pod wpływem teorii antropologicznych i własnych badań zmodyfikowali teorie Freuda. Fromm i Horney!

• KAREN HORNEY

• 1885 - 1952

• studia medyczne, potem psychoanaliza w Berlińskim Instytucie Psychoanalizy

• lata 30. - hitleryzm => KH wyjeżdża

• błędy psychoanalizy:

• koncepcja kobiety (bo psychoanalizę tworzą faceci i swoją rolę i siłę przeceniają)

• mężczyźni zazdroszczą kobietom ciąży; stąd praca twórcza (tak jak Marduk musiał coś stworzyć, by pokonać Tiamat)

• Freud myśli mechanistyczno-biologicznie!

• Freud łączył kobiecość z masochizmem. Wg KH: przyczyny kulturowe => piętno => określone zachowania

• choroba psychiczna = konsekwencja zaburzeń osobowości

• nerwice - wywołane przez czynniki kulturowo-społeczne. Podstawa nerwicy = lęk (który wynika z konfliktów dziecka z dorosłymi. + samotność). Człowiek nie potrafi czegoś pragnąć, odsuwa się od ludzi; żyje w nierozwiązanym konflikcie. Czynności przymusowe - by zapewnić sobie bezpieczeństwo, oswoić świat

• uznanie kogoś za chorego lub zdrowego - kwestia kultury, w której się żyje (to samo u Benedict i Fromma)

• tak jak Fromm interpretuje przejście od matriarchatu do patriarchatu (który stłamsił kobiecość)

• H. STACK SULLIVAN

• 1842 - 1939

• najpierw pracuje nad schizofrenią, potem bada nerwice, głównie natręctw

• mało publikacji, np. „Koncepcje współczesnej psychiatrii”. Jego przyjaciele zebrali jego wykłady, nagrania, artykuły, i wydali

• najbardziej empiryczny z kulturalistów

• wszystko wynika z relacji między kulturą a psychiką

• psychiatria powinna badać stosunki międzyosobowe, bo jednostka nigdy nie jest izolowana

• poprzednicy Sullivana: Freud, Adolf Meyer (koncepcja psychobiologii), George Mead (kontakt człowieka z otoczeniem. Osoba = przedmiot, który ma charakter podmiotowy)

• próby opisania relacji między antropologią a psychoanalizą

• najważniejszy jest fakt uspołeczniania, ukulturalniania. Chodzi o wchodzenie w konkretne społeczeństwo, konkretną kulturę

• związany z Mead, Cardinerem, Benedict (oni wszyscy należą do Szkoły Kultury i Osobowości - Culture & Personality Approach; = etnopsychologowie)

• 2 podejścia do kultury w amerykańskiej antropologii

• racjonalne

• Kroeber

• kultura wyodrębniona z bytu ponadorganicznego; to zintegrowana całość nadrzędna. Żyje własnym życiem, kieruje się własnymi prawami, które kierują pojedynczymi działaniami jednostek; def. Leslie White'a. Podobnie było u Durkheima!

• kultura determinuje działania jednostek poprzez wzory, wartości i normy

• akulturacja - poprzez uczenie się ponadindywidualnych wartości, wzorów i norm

• nurt nominalistyczny

• kultura nie jest bytem ponadorganicznym, tylko sumą indywidualnych działań, pojęciem, które reifikuje działania ludzkie, które mają wymiar statystyczny. To abstrakcja

• tłumaczenie kultury uczeniem się, ale w sensie nabywania konkretnych wzorów i postaw

• Goldenweiser - podstawowa jednostka kultury = zjawisko psychiczne

• kulturalistów łączy:

• empiryzm (albo sami, albo się na empirii czyjejś opierali, np. Cardiner na Lintonie)

• odrzucenie determinizmu biologicznego

• podobieństwo między cechami fizycznymi i środowiskiem

• przekonanie o jedności natury ludzkiej

• identyczność potrzeb biologicznych człowieka

• przekonanie, że natura ludzka jest uniwersalna, ale plastyczna; te same potrzeby mogą być zaspokajane na różne sposoby

• ABRAM CARDINER

• 1891 - 1981

• zbudował antropologię psychoanalityczną

• zetknął się z Lintonem, Benedict, Sapirem

• z freudyzmu odrzuca:

• kompleks Edypa

• model seksualizmu dziecięcego

• tworzy model funkcjonalny. Pyta „dlaczego ludzie tak działają?”, „Skąd się biorą charakterystyczne cechy charakteru?”, „Jak charakter jest powiązany z kulturą?”

• Cardiner wychodzi od tego, że człowiek ma określone potrzeby i popędy. Kultura je tłumi albo sublimuje. Pytanie - jak kultura pozwala się człowiekowi realizować?

• kultura = zwyczajowe regularności pomiędzy jednostkami i zorganizowane sposoby postępowania wobec świata zewnętrznego [def. normatywna]

• kultura jako mechanizm adaptacyjny, który służy przystosowaniu człowieka do życia w środowisku

• pojęcie „podstawowa struktura osobowości” - Cardiner chce określić wspólne członkom kultury cechy, cechy organizujące (podobnie jak Benedict). Podstawowa struktura osobowości wynika z metod wychowawczych (= instytucje pierwotne, czyli sposoby, w jakie jednostka myśli, czuje, działa; które tkwią w jej osobowości. To jakby wehikuł - kultura jest przekazywana dorastającej jednostce). Inaczej niż u Malinowskiego (u niego chodziło o uwewnętrznienie - myślenie, przeżycie

Instytucje pierwotne: opieka nad dziećmi, odżywianie, gospodarka, płeć. One decydują o całej strukturze

• żyjemy w jednej, zintegrowanej kulturze. Myślenie o psychice = myślenie o kulturze (inaczej jest w konfiguracjonizmie - tam najważniejszy jest cel, tu - wychowanie)

• szkoła kultury i osobowości - poszukuje związków z koncepcją charakteru narodowego. Główne założenia tego myślenia:

• nie ma różnic rasowych, które by wpływały na różnorodność kultury i przyswajanie treści kulturowych przez jednostkę

• ale są różnice dotyczące płci, temperamentu, cech genetycznych

• zachowanie ludzkie jest zrozumiałe (rozumiemy czemu inni w obrębie naszej kultury robią to, co robią)

• zachowania są wyuczone (dziecko ma instynkty i popędy, ale gdy zamienia się w dorosłego, jego zachowanie wynika z treści nabytych w procesie wychowania)

• wspólne, podzielane przez wszystkich metody wychowania => wspólne struktury psychiczne

• kultura nie zmienia się pod wpływem czynników zewnętrznych

• każda kultura ma cechy szczególne

• kultury, mimo że unikalne, są porównywalne

• każdy członek danej społeczności, jeśli jego pozycja w grupie jest poprawnie określona, może być traktowany jako reprezentatywny przykład i służyć do opisów wzoru kultury

• SAPIR

• 1884 - 1939

• ur. w Lęborku

• języki semickie, germańskie, indiańskie (Yama, Paguda)

• wpływ Boasa

• polemika z Mead i Benedict

• badania Indian Nutka z Vancouver

• „Język, kultura, osobowość” (to 3 aspekty jednej rzeczywistości! Na te 3 sposoby można patrzeć na świat)

• próba wyszukania tego, co różni człowieka od zwierząt

• kultura = lista społecznie odziedziczonych wzorów kultury

• to nie społeczeństwo tworzy kulturę. Konstruuje ją świat znaczeń, które jednostka wytwarza w procesie integracji z innymi. To odwrócenie - teraz kultura ma jakby charakter mentalny!

• antropologia interpretatywna - dochodzenie do znaczenia form ludzkich zachowań

• wzory kultury są koherentne

• człowiek jest posłuszny wobec niezwerbalizowanych reguł

Teoria kultury 5

• wzory kultury: u Benedict w 1 kulturze, u Kroebera ponad kulturą, u Lintona konfiguracja. Sapir trochę zbliżony do Lintona (układ wzorów; odzwierciedlony w języku. Język jako przewodnik po kulturze; metody badania języka należą do metod badania kultury. Wizje świata buduje się w oparciu o wzory językowe)

• zmiana kulturowa: rozumiana inaczej niż w ewolucjonizmie. Interpretacja w oparciu o gramatykę i słownictwo. Badanie dystrybucji elementów kultury i nawarstwień kulturowych. Badania nad zwyczajem (całość wzorów zachowania, przestrzeganych przez grupę i przekazywanych przez tradycję; wiąże się z solidarnością grupy - ważniejsza niż etyka! Jest obwarowany sankcją)

• ważna rola integracji badań socjologicznych i psychologicznych z antropologią (jak u Lintona)

• jednostka ludzka badana przez powiązania z innymi jednostkami. Różnica między tym, co indywidualne i społeczne - kwestia przyjętego punktu widzenia (u Lintona też: kultura, język, społeczeństwo jako aspekty tego samego zjawiska). Zachowanie ludzkie jest zawsze jednostkowe i jednocześnie społeczne

• poszczególne kultury = modele idei i wzorów zachowania; abstrakty, które dla ich nosicieli mają inne znaczenie (te znaczenia rozszyfrowuje antropologia)

• każda jednostka tworzy kulturę w interakcjach, poprzez manifestacje wzorów zachowań (to ujęcie nominalistyczne - bo to wszystko wypływa z jednostki)

• w badaniach kultury trzeba sprawdzić, jakie są specyficzne właściwości psychiczne całych kultur (nosicieli tych kultur) - pod jakim względem ludzie są do siebie podobni w danej kulturze. (ten sam wątek u Benedict)

• kultura = ogólne postawy, poglądy na życie i charakterystyczne przejawy cywilizacji. Pytanie, dzięki czemu dana kultura odróżnia się od innych (def. strukturalistyczna - zwraca uwagę na specyfikę poszczególnych kultur)

• zachowania ludzkie - wynik zintegralizowanych wzorów kultury

• w kulturze - geniusz (duch) kultury. To się wiąże z charakterem narodowym

SOCJOLINGWISTYKA

• Humboldt

• Boas

• języki indiańskie: Yama, Nutka, Chinook, Kupa. Mają inną gramatykę, klasyfikację

• badania: formalna lingwistyka deskryptywno-opisowa

• każdą część wypowiedzi językowej bada się wg systemu językowego a nie tego co znaczy

• fonem - najważniejsza, nierozrywalna cząstka wyrazu; nie jest samodzielnym nosicielem znaczenia; opozycja dźwięczność-bezdźwięczność; sposób lub miejsce artykulacji

• morfem - jednostka, która już coś samodzielnie znaczy

• leksykalny - związany ze znaczeniem wyrazu

• gramatyczny - związany ze znaczeniem gramatycznym

• wszystkie cząstki wypowiedzi są badane w obszarach systemu językowego; jak się łączą, grupują (wartość fonetyczna i fonologiczna). W metodzie dystrybutywnej nie obchodzi nas znaczenie!

• badania różnic między językami; językoznawstwo porównawcze i historyczne

• zjawisko gryfu - język ewoluuje a kierunek ewolucji wynika z wewnętrznych wzorów owego języka. Na podstawie badań nad językami izolowanymi genetycznie pokrewnymi

• język - wyłącznie ludzka i nieinstynktowna metoda komunikacji idei, uczuć i pragnień za pomocą spontanicznie wytwarzanych symboli. W pierwszej instancji symbole mają charakter językowy (symbol rodzi się w języku, poprzez mówienie)

• inne sposoby porozumiewania: substytuty (pismo) lub dodatki (gest)

• zawartość treściową każdej kultury można wyrazić w jej języku. Język wyznacza sposób obserwacji i opisu świata. Przenika doświadczenie. Poprzedza je. Nie jest tworem czysto referencjalnym, pozwala nam tworzyć doświadczenia, nie tylko opisywać świat

• język ma udział w całym świadomym zachowaniu:

• przekazuje treści

• konsoliduje grupę

• jest czynnikiem socjalizacji

• wiąże jednostkę z kulturą (poprzez akumulację i przekaz)

• jest czynnikiem przekazywania

• pozwala na rozwój indywidualności osoby

• formy języka ustalają naszą postawę wobec wszystkich możliwych treści (jak u Humboldta - język pozwala określić sposób patrzenia na świat). Na tyle zmieniają optykę, że przejście z 1 systemu języka do 2 jest jak przejście z 1 systemu geometrycznego do 2.

• Charles Ogden i Richards, 1923, „The meaning of the meaning”: umysł daje się zwieść formalnym tendencjom języka. W języku kryje się sposób patrzenia na świat

• hipoteza Sapira-Whorfa - względność pojęć:

• język, w którym wychowuje się jednostka, determinuje jej sposób postrzegania świata

• różnice w językach powoduję, że ludzie mówiący innymi językami inaczej postrzegają świat

• Benjamin Lee Whorf

• uczeń Sapira

• “Język, myśl, rzeczywistość” - klasyczne dzieło z relatywizmu językowego (nasza percepcja rzeczywistości i tworzony obraz świata zależy od struktury języka, w ramach którego dokonujemy tej percepcji). Myślenie jest zawsze werbalne i staje się rzeczywistością na gruncie konkretnego języka

• Humboldt: myślimy tak, jak mówimy; mówimy tak, jak myślimy. Ekstrapolacja procesów myślowych na doświadczenie

• Boas: badanie złożone z 4 czynników:

• archeologia

• antropologia społeczna

• antropologia fizyczna

• lingwistyka

• język jako organizator doświadczenia zbiorowości. W każdym języku - spójny, swoisty pogląd na świat (Sapir)

• jeżeli w języku kultur prostych nie rozwija się wyższych, abstrakcyjnych form, jest on niepotrzebny, bo język odpowiada na potrzeby kultury

• nasz język rozkłada doświadczenie na elementy, które dzięki różnym połączeniom tworzą potencjalne możliwości

• dzięki językowi ludzie wychodzą poza jednostkowe doświadczenie i łączą się w zbiorowym rozumieniu; można tworzyć pojęcia abstrakcyjne; rozumiemy fragmenty całości i z innymi ludźmi scalamy je w większe całości

• język pomaga ustalać doświadczenia, jednocześnie im jednak przeszkadza

• Whorf pogłębia tezę o języku jako przekaźniku rzeczywistości społecznej (nie zobaczysz niczego, czego nie masz w swoim języku). U Sapira język był tylko przewodnikiem

• Whorf był agentem ubezpieczeniowym - odkrył, że ludzie myślą schematami, które pozwalają im orzekać, co jest groźne a co nie. Z tego wynika dużo wypadków, bo frazy, którymi ludzie myślą, tworzą sytuacje znaczeniowe i wynika z nich określone postępowanie

• badał język Hopi

• wg Sapira istnieje obiektywny świat. Wg Whorfa to strumień wrażeń odbierany przez nasze sposoby myślenia

• Sapir mówi o języku, gramatyce w powiązaniu ze światem. Whorf tylko o systemie gramatycznym

• Whorf - zasada relatywizmu językowego: nie można obiektywnie opisać rzeczywistości (jej obraz zależy od języka, w którym będziemy ją opisywać; od możliwości, jakie daje dany język). Nie istnieje myślenie w ogóle, jest tylko myślenie w danym języku

• język = zbiór stereotypów kontrolujących myślenie

• Whorf prowadzi badania na poziomie formułowania pojęć a nie mówienia

• w językach SAE (europejskie, bez bałto-słowiańskich) świat = zbiór rzeczy; 3-wymiarowa przestrzeń; 1-wymiarowy czas (3 punkty na osi czasu)

• u Indian Hopi

• świat = zbiór zdarzeń

• świat dzieli się na to, co subiektywne i co obiektywne

• bez osi czasu; chodzi o trwanie, dzianie się

• język Hopi ma 3 czasy

• przeszły + teraźniejszy (rzeczywisty)

• przyszły (niepewny)

• ogólny (to, co dzieje się zawsze, np. trawa rośnie)

• 9 aspektów języka (u nas 2: dokonany i niedokonany): to niewytłumaczalne, bo nie możemy formy gramatycznej przełożyć w języku, w którym nie ma tej formy)

• u Hopi pojęcia abstrakcyjne się nie sumują; tylko gdy coś tworzy obiektywny zbiór => liczba mnoga, czasowniki główne; inaczej liczebniki porządkowe

• dla nas 10 dni = miara długości czasu. Dla Hopi 10 dni = relacja między zdarzeniami

• policzalne / niepoliczalne: u Hopi tak samo jak u nas. Zawsze określamy ilość a nie substancję. Nasz język każe nam się nad tym zastanowić

• cykle: w SAE określenia, np. lato, styczeń, środa - normalne rzeczowniki. U Hopi takie określenia to przysłówki. Nie patrzą na nie jak na rzeczy, tylko jak na formę czasową

• trwanie i intensywność: w SAE są często określane metaforycznie (np. czas biegnie, mija szybko), u Hopi nie ma metafor, nie sprowadza się niczego do obrazu przestrzeni czy rzeczy

• fenotyp - tradycyjna kategoria morfologiczna, np. czas, aspekt; jesteśmy w stanie je spostrzec

• kryptotyp - nie jest tradycyjnie spostrzegany

• struktura gramatyczna => rozstrzyganie sposobów kategoryzowania przedmiotów świata

Teoria kultury 6

• ewolucja sposobów badania kultury:

• ewolucjonizm: wartościowanie, rozwój

• dyfuzjonizm: wspólny początek, mix

• funkcjonalizm: po co?

• instytucjonalizm: jak?

• strukturalizm: relacje

• semiotyka: znacznie

• Giambattiste Vico

• „Nauka nowa”, 1725

• pewne znaczenia kryją się pod tym, co na zewnątrz

• wykształcony na Kartezjuszu, później polemika z nim

• człowiek „dziki” nie jest ani prymitywny ani naiwny, tylko głęboko poetycki. Poetycka mądrość = mówienie o rzeczywistości poprzez symbole, metafory i mity (to formy naszego myślenia)

• tak jak Levi-Strauss, twierdzi, że nie można tego rozumieć naiwnie (że chodzi im dokładnie o to, o czym mówią). Mit jako sposób kodowania rzeczywistości, swoisty język przekazu

• mity to historia społeczna pierwotnych narodów. Forma nadawana ludzkiemu doświadczeniu. Kształt ten (ta forma) pochodzi z ludzkiego umysłu i staje się formą przyjmowaną przez umysł (tak jak u Sapira-Whorfa)

• Vico uważany jest przez niektórych za prestrukturalistę. Pojęcie „struktura” wprowadzono na początku XX w. Impuls do myślenia strukturalistycznego - od językoznawstwa

• Ferdinand de Saussure:

• 1915 lub 1916 - „Kurs językoznawstwa strukturalnego“ - podwaliny pod strukturalizm, złożone z materiału językoznawczego

• przełom strukturalistyczny - związany z przewartościowaniem myślenia o świecie. Nagle zaczęto myśleć o całościach a nie o elementach. Struktura a nie suma! Bez wyciągania jednego elementu i otrzepywania go z kultury. Pytanie - czym są elementy w obrębie systemu, w którym istnieją?

Dawne językoznawstwo pytało o diachronię (rozwój w czasie), teraz pytanie, jak to istnieje w obrębie jednego systemu (synchronia - równoczesność; relacyjność buduje znaczenie!)

• relacja języka (langue; system, abstrakt, model) i mowy (parole; konkrety)

• Noam Chomsky: gramatyka generatywno-transformatywna: system kompetencji (de Saussure'owski langue) i wykonanie (parole). Poprzez parole orzekamy o langue

• fonem - nie ma własnego znaczenia, ale tworzy je przez opozycję binarną. Dopiero użyty w wyrazie zaczyna istnieć. <fuj> <wuj>. Objawia się w opozycji fonologicznej. Różni się od głoski tym, że nie istnieje samodzielnie.

• fonologia - zbiera cechy różnicujące znaczenia

• nie wszystkie głoski mogą stać się fonemami

• fonetyka nie wpływa na fonologię

• znaczące (pojęcie) i znaczone (u de Saussure'a obraz dźwiękowy, bo interesuje go relacja między fonologią i fonetyką). Związek między nimi ma charakter arbitralny (to umowa typu społecznego; nie szukamy w wyrazach prostej odpowiedniości między znaczeniem a formą

• Roman Jakobson

• ur. w Moskwie; studiuje języki słowiańskie; 1915 Koło Językoznawców; 1920 Praskie Koło Językoznawców. Kopenhaga. USA.

• ogromny wpływ na Levi-Straussa

• każdy element językowy opiera się na opozycji 2 logicznych przeciwieństw: obecności (=nacechowane) i nieobecności (= nienacechowane)

• Levi-Strauss

• koniec lat 40., lata 50. - najważniejsze teksty: „Rasa i historia”, „Smutek tropików”,

„Antropologia strukturalna”, „Totemizm”, „Myśl nieoswojona”

• językoznawstwo wyznacza drogi humanistyki (antropologii i etnologii): ścisłość! Pomysł na metodę (sposób poszukiwania)

• relacja między systemem a konkretem - kolejna ważna kwestia

• chce znaleźć podstawowe struktury (sposoby) ludzkiego myślenia. W tę samą stronę szedł też Bastian (idee elementarne)

• od konkretu do absolutnego uogólnienia. Badanie rzeczy ukrytych przez badanie rzeczy oczywistych. Ukryta infrastruktura języka

• możemy rozpoznać myślenie o pokrewieństwie poprzez jego istnienie w relacjach. Poszczególne elementy struktury - zawsze w relacji

• pytanie kim jesteśmy GDZIE a nie W OGÓLE

• etnologia i antropologia bada to, co świadome i to, co nieświadome

Świadome	Nieświadome
Konkretne	Struktura
Indywidualne	Jednorodne
Zmienne	Trwałe
Różnorodne	Rozum ludzki jednoczy nasze konkretne doświadczenia. Obraz świata jest podporządkowany sposobom myślenia

• nasza kultura rozbija się na języki:

• język jako konkretne narzędzie

• pokrewieństwo jako krążenie kobiet

• gospodarka jako krążenie walut i towarów

• Pomian - „Słownik pojęć”

• relacja natura - kultura (opozycja binarna)

Natura	Kultura
Uniwersalna	Partykularna
Spontaniczna	Znormalizowana
Bezwzględna (tłumaczy się tylko i wyłącznie przez siebie; nie ma innego punktu odniesienia)	Względna (tłumaczona zawsze w relacji do natury)

• czy jest coś, co pozwala przejść między naturą a kulturą?

Wg Malinowskiego od potrzeb biologicznych przechodzimy do coraz bardziej cywilizowanych.

Levi-Strauss: przejście synchroniczne - relacja między synchronicznymi systemami - coś pomiędzy to zakaz kazirodztwa (jest w każdej kulturze, ale istnieje na różne sposoby)

---