Problematyka państwa w poglądach Platona
Spis treści:
Historia państwa.............................................................................................................. 3
Platon jako twórca teorii idealnego państwa....................................................................4
Krytyka demokracji.........................................................................................................10
Twórczość Platona...........................................................................................................12
Państwo Platona..............................................................................................................12
Jaskinia Platona...............................................................................................................16
Prawa Platona.................................................................................................................17
Polityk Platona.................................................................................................................20
Platońska utopia...............................................................................................................21
Bibliografia......................................................................................................................23
Historia państwa
Geneza państwa sięga już starożytności, kiedy to Grecy założyli swoje państwa-miasta - polis. Z czasem rozwój tej organizacji doprowadził do tego, iż dzisiaj definiujemy państwo jako suwerenną organizację polityczną społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach. Każde państwo różni się od siebie ustrojem, prawami, tradycjami. W każdym jest jakaś jednostka rządząca, sprawująca władzę, kierująca resztą społeczeństwa. Czasem jest to jedna osoba, czasem kilka. Zależne jest to od ustroju politycznego danego państwa. Ustroje te zaś kształtowały się już od wczesnych wieków. Już w starożytności szukano sposobu, aby państwo znalazło idealny sposób na sprawowanie władzy, która niestety nawet dzisiaj nie zaspokaja potrzeb obywateli. Niewątpliwie dzisiejsze państwo różni się od starożytnego polis, lecz nie możemy zakwestionować faktu, że to właśnie w Grecji narodziło się i w miarę upływu czasu przekształcało, aż doprowadziło nas do punktu, w którym jesteśmy dzisiaj.
Grecja okresu klasycznego obejmującego VI, IV wiek przed narodzeniem Chrystusa to czas potęgi i dobrobytu. Zmieniające się stosunki społeczne i rozkwit demokracji sprzyjają rozwojowi nauki, a w tym myśli politycznej. To właśnie ona pozwala zobrazować ducha tamtych czasów, gdyż polityka i prawo są częściami życia ludzi jako społeczności. Grecja, ojczyzna polityki jako nauki wydaje wiele świetnych umysłów z tej dziedziny. To tam powstały fundamentalne pojęcia i pytania dotyczące państwa i prawa. Aby zrozumieć dlaczego właśnie w tym kraju tak owocnie rozwinęła się myśl polityczna należy poznać warunki jakie w Grecji panowały przy powstaniu i rozkwicie tej nauki. Ustrój państwa jego stan miał bardzo wielki wpływ na tendencje filozofii państwa i prawa.
W V w. p.n.e. Grecja była wolnym państwem. Długoletni pokój sprzyjał bogaceniu się kraju. Zmiana stosunków społecznych i demokratyzacja życia publicznego stworzyła warunki rozwoju średniej klasy. Drogę do urzędów coraz częściej otwiera wiedza, a nie stan urodzenia, czy stan majątkowy. Zainteresowanie nauką sięga coraz szerszych kręgów społeczeństwa. Sprzyja temu wolność polityczna i dobrobyt materialny. Niemal każdy obywatel może brać czynny udział w życiu publicznym. Fundamentalne znaczenie miał okres rządów Peryklesa jako głównego stratega, który wprowadził wiele zmian w życiu politycznym i społecznym Aten, zreformował prawo, a przede wszystkim wprowadził demokrację. Otaczał także opieką filozofów i artystów. Jednakże z czasem dochodziło do coraz częstszych konfliktów zewnętrznych i wewnętrznych, dlatego tez zaczęto tworzyć różne koncepcje państwa, w którym nie byłoby wojen i innych nieszczęść. Pragnięto odnaleźć sposób na to, aby człowiek mógł być szczęśliwy w swojej wspólnocie, gdyż życie poza nią było niemożliwe, gdyż każdy z nas jest istotą społeczną, stworzoną do współżycia z innymi. Jedynie społeczeństwo, i to społeczeństwo doskonałe jest miejscem dla każdego człowieka. Z pewnością nikomu nie przyszło by do głowy mieszkać w odosobnieniu, poza państwem, ponieważ każda istota należy do jakiejś społeczności.
Platon jako twórca teorii idealnego państwa
„Zrozumiałem, że wszystkie państwa są niewłaściwie rządzone. Doszedłem do wniosku, że ich konstytucje, jeśli nie zastosuje się wobec nich jakichś wyjątkowych zabiegów leczniczych i jeśli los nie przyjdzie z pomocą, pozostaną w beznadziejnym stanie. Zmuszony zostałem tedy oddać hołd prawdziwej filozofii i stwierdziłem, że jedynie na podstawie jej rozważań można wskazać na sposoby uleczenia życia państwowego i prywatnego. Ludzkość dopiero wtedy wyzwoli się od wszystkich nieszczęść, gdy władze w państwie przejmą miłujący prawdę filozofowie albo ci, którzy w państwie już rządzą, kierując się Boskimi wskazówkami i oddając głębszym studiom filozofii”. /list VII, 324 B-326 B/
W pogoni za ideałem, państwo stało się przedmiotem rozważania wielu filozofów, którzy zadawali liczne pytania, miedzy innymi czym jest państwo, kto powinien rządzić, oraz jaki jest najlepszy ustrój polityczny. Jednym z najwybitniejszych myślicieli był Platon, uczeń Sokratesa, który urodził się około roku 427 p.n.e. w bogatej rodzinie, której korzenie sięgają władców. Założył on szkołę w Atenach - Akademię i oddał się pracy pisarskiej i nauczycielskiej. Platon także zajmował się matematyką, a napis nad wejściem do akademii głosił, że nie mają tam wstępu niewykształceni w matematyce. Szkołą swą kierował przez 42 lata. Jego szkoła miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny. Nie brał bezpośredniego udziału w życiu politycznym, pragnął jednak na wielką skalę zastosować swe idee dobra, aby ukształtować lepszy świat. Uważał, że polityka, natchniona przez filozofię powinna służyć dobru kraju i jego obywatelom. W Akademii głosił swoją filozofię, którą nazywamy platonizmem lub idealizmem platońskim. Podstawą poglądów Platona był racjonalizm. Głosił on, iż obok pierwiastków realnych istnieją również pierwiastki idealne, które przewyższają te pierwsze. Natomiast właściwym celem człowieka jest dobro idealne a dobro realne, jako niższe, powinno mu być podporządkowane i uznawane jako środek w dążeniu do doskonałości. Uważał także, że ciało jest niższe i zależne od duszy, która zaś istnieje niezależnie od ciała.
Jednym z problemów, którymi zajmował się Platon, było państwo. Wpływ na to miał prawdopodobnie fakt, iż został urodzony w trakcie wojny peloponeskiej, która miała zapewnić hegemonię w helleńskim świecie a przyniosła zaś liczne straty. Ateny powoli chyliły się ku upadkowi. Platon obserwował ten upadek największego z greckich polis i na pewno niejednokrotnie zadawał sobie pytanie dlaczego tak się dzieje. Jako bezpośrednią przyczynę upadku ustroju podaje złe postępowanie władz oraz samą demokrację. Dostrzegając, szerzącą się korupcję ateńskich urzędników, złe wykorzystywanie publicznych pieniędzy oraz nietrafione decyzje, Platon wyciągnął wniosek, że władza działa zwykle tylko w swoim interesie, który nie zawsze jest zgodny z dobrem państwa. Rozczarowany wojnami zewnętrznymi, ale także wewnętrznymi, jakie nieustannie toczyły ze sobą miasta-państwa, zaczął zastanawiać się co zrobić, aby uniknąć podobnych sytuacji w przyszłości. Szczególnie ważne dla greckiego filozofa było pytanie o to kto powinien stanąć na czele narodu, kto będzie potrafił umiejętnie rządzić mając na uwadze dobro społeczeństwa a nie własne. Chciał dopracować wszystko w najmniejszym szczególe, aby w państwie, którego model opracuje, była tylko sprawiedliwość, oraz aby w żaden sposób nie mogło wedrzeć się tam zło. Państwo powinno dążyć do ideału, aby nie powielać błędów z przeszłości. Dlatego też stworzył model doskonałego państwa,, które miało być urządzone w sposób racjonalny i przypominać miało funkcjonujący niezawodnie mechanizm, w którym niestety, z uwagi na dobro ludności, nie ma miejsca dla każdego, a tylko dla tych, którzy są potrzebni, tzn. ludzi, którzy mogą pełnić jakąś określoną funkcję, dzięki czemu przyczynią się do rozwoju państwa. Ludzie są niezależni i wolni, ale do wytworzenia rzeczy nieodzownych do życia potrzebują pomocy i współpracy z innymi, ponieważ nie są samowystarczalni. Różni ludzie mają różne naturalne uzdolnienia i talenty, dlatego też praca ma wyższą jakość i jest wydajniejsza, jeżeli człowiek uprawia tylko jedno zajęcie zgodnie ze swoimi naturalnymi darami. Aby państwo prawidłowo funkcjonowało, każdy obywatel powinien zajmować się tym, co najlepiej potrafi robić. Z tego powodu Platon podzielił społeczeństwo na trzy stany o cechach odpowiadających trzem cnotom:
ludzie sprawujący rządy, którzy powinni rekrutować się z najwybitniejszych jednostek, w których duszach przeważa część rozumna, „miłośników mądrości”. Za tym ostatnim określeniem kryją się po prostu filozofowie, gdyż posiadają oni największą wiedzę, cnotą ich jest mądrość
wojskowi, którzy strzegliby państwo przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, muszą być oni zarówno łagodni, ale także z temperamentem, cnotą ich jest męstwo
żywiciele, czyli rzemieślnicy, kupcy, rolnicy, którzy pracują i zapewniają zaopatrzenie całej społeczności, cnotą ich jest umiarkowanie.
Jeżeli każdy ze stanów, kierując się odpowiadającą mu cnotą, realizował przypisane mu zadania, w państwie panował porządek i sprawiedliwość dzięki czemu ludzie mogli być szczęśliwi i cieszyć się pokojem. Poeci, którzy zdaniem Platona, mogli źle wpływać na innych obywateli, powinni być wydaleni z państwa doskonałego, gdzie panuje ład i harmonia. Podstawową zasadą jest, iż każdy obywatel, poprzez powierzone mu funkcje, powinien dążyć do dobra ogółu. Niedopuszczalne jest dążenie do swojego prywatnego dobra na własną rękę. Wszystko, cokolwiek człowiek robi, powinien robić z myślą o swoim państwie. Ciągle powinien dążyć do jego rozwoju i postępu. Jednakże powinien to robić przy współudziale innych obywateli prezentujących różne stany. Jeden stan powinien współdziałać z drugim, funkcjonować harmonijnie, w zgodzie ze sobą. Aby tak się działo musi panować sprawiedliwość, która jest nadrzędna wartością dla Platona. Nie była ona wtedy jednak rozumiana tak jak dzisiaj ją rozumiemy. Dla nas sprawiedliwy człowiek to ten, który ocenia coś i robi to dobrze. Natomiast w czasach platona pojęcie to było czymś szerszym. Człowiekiem sprawiedliwym nazywano tego, kto był porządny, przyzwoity, miał dobry charakter i mógł być wzorem do naśladowania dla innych. Tylko dla takiego człowieka było miejsce w państwie Platona, którego wizje oparł na wyżej już wspomnianych cnotach, które są elementami ludzkiej duszy:
element rozumu
element dzielności
element pożądliwości.
Jeżeli elementy te nie współpracują ze sobą człowiek jest chory, jego psychika nie działa prawidłowo. Tak samo państwo, kiedy wszystkie stany nie współpracują ze sobą, nie może być w nim porządku i pokoju. Każdy powinien znać swoje miejsce w hierarchii i pełnić odpowiednią funkcję. Przedstawiciel najwyższego szczebla zobowiązany był całkowicie poświęcić się pracy na rzecz wspólnego dobra, oraz podporządkować prywatne interesy interesom państwa. Wojsko natomiast nie powinno posiadać żadnego majątku, nie powinni posiadać na własność ani ziemi, ani domów, ani pieniędzy, gdyż wtedy staną się zwykłymi gospodarzami, dlatego nie będą dobrymi żołnierzami, bo jak już wcześniej zostało powiedziane, nikt nie może wykonywać dobrze wielu czynności, a tylko jedną, do której został powołany. Dlatego wojskowi powinni całkowicie poświęcić się państwu, strzec jego granic i być w każdej chwili gotowi, aby go bronić go przed nieprzyjacielem.
Filozofię Platona jak również koncepcję państwa cechuje racjonalizm. Idealne państwo jest rządzone rozumem przez „miłośników mądrości”, czyli filozofów. Doskonałe państwo, według filozofa, to państwo arystokratyczne. Gdyby władzę sprawowała jedna osoba, nazywałoby się królestwem. Arystokratycznym Platon nazywa ten ustrój, gdzie rządzi więcej niż jedna osoba. Tak właśnie jest w państwie doskonałym. Dwie wyższe klasy porozumiewają się ze sobą by rządzić najniższą klasą. Dopuszczalne jest także niewolnictwo. Platon nie traktował niewolników jako ludzi. Twierdził, że właściciele niewolników winni rozkazywać, a niewolnicy słuchać. Nie wolno być wobec niewolników okrutnym i pochopnym, ale też nie można odnosić się do nich jak do ludzi wolnych, ponieważ to ich rozzuchwala.
Duży nacisk kładł Platon na wychowawczą role państwa, uważając, że, aby wytępić egoizm wśród młodzieży, należy już od dziecka odseparować go od rodziców i powierzyć na wychowanie państwu, aby pozbawić go życia rodzinnego i prywatnego. Każde dziecko, do ukończenia osiemnastego roku życia, miało dorastać z innymi dziećmi, aby pod okiem fachowców zostali wychowani do prawdy i dobra. Odbierało staranne wykształcenie, począwszy od służby Muzom i gimnastyki, a także wiele innych rodzajów ćwiczeń. W tym czasie należało poddać je różnym testom, aby każdego z nich przypisać do stanu, odpowiedniego do jego kwalifikacji. Osoby, które przeszły pomyślnie testy przechodziły do kolejnego etapu nauki, aby przygotować się do pełnienia najwyższych funkcji. W sumie cały okres nauki obejmował pięćdziesiąt lat:
do dwudziestego roku życia - podstawowe wykształcenie (nauka czytania, pisania, poezji, muzyki, ćwiczenia gimnastyczne)
od dwudziestego do trzydziestego roku życia - matematyka, astronomia, teoria harmonii
od trzydziestego do trzydziestego piątego roku życia - filozofia
od trzydziestego piątego do pięćdziesiątego roku życia - zdobywanie doświadczenia w praktycznej działalności politycznej.
Tylko jednostki przeznaczone do sprawowania władzy dopuszczone były do wszystkich stopni nauki. Dopiero po tym okresie można było zająć najwyższe stanowiska w państwie, bądź poświęcić się kontemplacji.
Platon, dążąc do stworzenia koncepcji państwa doskonałego, chciał całkowicie wyeliminować zło. W walce z zazdrością, która była przyczyną konfliktów, Platon wprowadziłby zasadę własności prywatnej, która zakładała, że wszystkie dobra są wspólne i każdy ma do nich prawo. Zadziwiające jest, iż temu prawu podlegać miały nie tylko dobra materialne, ale także żony, którymi każdy mężczyzna powinien dzielić się z innymi. Dzieci chore, które były bezużyteczne dla społeczeństwa, miały zostać zabite. W wizji Platona można dostrzec wiele podobieństw ateńskiego ustroju do sytuacji, jaka panowała w Sparcie. Łatwo zauważyć, że tamtejszy system państwa wyraźnie mu imponował i to właśnie, dlatego zaczerpnął z niego wiele pomysłów np. system edukacji. Zresztą jest to uzasadnione, Sparta wyszła z wojny peloponeskiej na znacznie lepszej pozycji niż Ateny. Panował tam porządek i wewnętrzna harmonia, państwo było dobrze rządzone a obywatele byli zadowoleni, czego nie można było powiedzieć o państwie Ateńskim.
W idealnym państwie nie było miejsca na różnorodne warunki, w jakich państwa żyją, ani też różne temperamenty jednostek, które są właściwością każdego człowieka, ale był jeden, wspólny wszystkim ludziom, który nie podlegał zmianom i rozwojowi. Potrzebne to było w celu osiągnięcia najwyższych ideałów - powszechności i stałości. Państwo to musi być oparte na wiedzy, dlatego najwyższą władzę sprawują w nim urzędnicy, którzy z racji swych szczególnych zdolności intelektualnych potrafią odróżnić dobro od zła, bo, aby dobro czynić, trzeba dobro znać. Dlatego tez do władzy nie byli dopuszczeni ludzie niższych stanów, gdyż po prostu nie byli na do tego odpowiednio przygotowani, a także nie posiadali umiejętności na to stanowisko, które są wrodzone, a później, podczas edukacji, odkrywane, kształtowane, udoskonalane i przypisywane do odpowiedniego stanu. Warstwa rządząca powinna otrzymać władzę absolutna, aby wprowadzane prawa były przestrzegane i skutecznie realizowane. Zdaniem Platona, filozofowie to ludzie nieomylni, którzy doskonale wiedzą, co jest dobre dla społeczeństwa, znają jego pragnienia, tymczasem my wiemy, że nie ma ludzi nieomylnych, nawet jeśli odznaczają się wybitną inteligencją. Choć celem tej władzy było dobro każdego człowieka i było to prawo dla ludzi, lecz Ci ludzie nie byli dopuszczeni do sprawowania władzy w państwie według koncepcji Platona.
W idealnym ustroju Platona, państwo miało właściwie kontrolę nad wszystkim. Ingerowało również w bardzo prywatną sferę życia ludzkiego, jaką jest małżeństwo. Klasa rzemieślnicza zachowuje prywatną własność, ale jeśli chodzi o dwa wyższe stany jest inaczej. Powinni oni zrezygnować z własności prywatnej i życia rodzinnego na rzecz państwa. Nie mogli oni także brać ślubu z wybranymi przez siebie kobietami, lecz przyszli małżonkowie zostawali dobierani w pary przez odpowiednich urzędników. Ponadto współżycie seksualne i poczynanie dzieci, których ze strachu przed ubóstwem i nędzą nie można było mieć dużo, było dozwolone tylko w odpowiednim czasie.
Idealne państwo Platona miało być państwem zamkniętym. Chodziło tu o całkowitą izolację od wpływów zewnętrznych. Filozof wrogo odnosił się do wyjazdów zagranicznych obywateli. Młodzi ludzie, do czterdziestego roku życia nie powinni opuszczać granic państwa, gdyż mogliby przynieść wraz ze swoim powrotem zło i zgorszenie. Aprobowano jedynie wyjazdy i przyjazdy posłów i innych bardzo ważnych przedstawicieli. Platon uzasadniał to tym, że obywatele i nie mogli nauczyć się niczego dobrego od innych, gdyż to ich państwo było doskonałe, a złe obyczaje i wzory mogli wprowadzać u siebie, przez co naruszyli by ład i harmonie, która tam powinna panować.
Platon według swoich koncepcji stworzył wizję polis idealnej, czyli takiej, którą rządzi idea uniwersalnego dobra i sprawiedliwości. W państwie wszystko musi mieć charakter powszechny - nie ma tu miejsca na indywidualność, lecz jedynie najbardziej ogólne zasady, wzorce. Państwo jest jednym organizmem, wszyscy obywatele muszą mieć ten sam cel, jest to warunek ładu. Państwo to musi być ascetyczne, ponieważ cel, do jakiego dąży jest idealny, którego osiągnięcie nie zapewnia obywatelom bezpośrednich korzyści, rozkoszy czy dóbr doczesnych, konieczne jest wyrzeczenie się ich. Ma panować komunizm - nie jest to rozumiane jako wspólne posiadanie, ale jako wyrzeczenie się prawa do posiadania oczywiście na rzecz państwa. Program Platona był jeden dla wszystkich, nie podlegał przystosowaniom ani rozwojowi państwa, od obywateli wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania.
Krytyka demokracji
Według Platona ustrój demokratyczny jest najbardziej chwiejny. Cechują go brak dyscypliny społecznej i respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu. Społeczność ma zbyt dużą swobodę, przez co nie spełnia swoich obowiązków dobrze i nie przestrzega praw. Dochodzi do konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych, w końcu do upadku państwa. Demokracja prowadzi nieuchronnie do tyranii. Platon opisuje charakterystyczny dla demokracji typ człowieka, przed którym otwiera się wprawdzie bogactwo rozmaitych możliwości, ale który, ponieważ równocześnie brakuje mu drogowskazów, nie wie i nie może wiedzieć, jaką z nich warto wybrać. Wszystkie one znaczą dla niego tyle samo, a więc równie niewiele. Ktoś, kto nie posiada stałych kryteriów, by odróżnić to, co lepsze od tego, co gorsze, skazany jest na życie, którym rządzą wyłącznie przypadkowo rozbudzane namiętności. I to właśnie, zdaniem Platona, stanowi największe niebezpieczeństwo, jakie pojawia się wraz z ustrojem demokratycznym. Powszechne zakwestionowanie zastanych hierarchii, wszelkich trwałych punktów odniesienia, oznacza zwycięstwo relatywizmu i niczym nieograniczonej swawoli. Platon nie atakuje tutaj jednak wolności jako takiej, lecz mówi o jej nadmiarze i rozpasaniu, kiedy ludzie tracą wszelką miarę, utożsamiając wolność z anarchią. Najbardziej szczegółowy, a jednocześnie najbardziej szyderczy opis demokracji odnajdujemy w VIII księdze Państwa. Platon przewrotnie chwali ten ustrój, starając się sprowadzić jego zalety do absurdu. Głosi, że jest w nim pełno wolności, co oznacza, że każdy może w nim robić to, co mu się podoba; że jest to ustrój łagodny i pobłażliwy, czyli - jak byśmy dzisiaj powiedzieli - tolerancyjny, tak że nawet skazani na śmierć lub wygnanie mimo wyroku kręcą się po mieście, a nikomu to nie przeszkadza. Demokracja wysoko ceni równość, wszystkich traktuje tak samo, nie bacząc na istnienie naturalnych różnic między ludźmi. Uznaje i dopuszcza wszelkie zachowania i poglądy, w tym wszelkie pomysły na kierowanie państwem. Panuje w niej, niczym na jakimś bazarze, pełna różnorodność, pełen pluralizm ofert, wśród których nie sposób jednak odróżnić dobrych ofert od złych.
Ustroje realne sklasyfikował według kolejnych stopni ich degradacji, wyróżniając arystokrację, timokrację, oligarchię, demokrację i tyranię. Platon przeprowadził krytykę istniejących ustrojów państwowych. Jego zdaniem rządy najlepszych, które nazywa arystokracją, przekształcają się w rządy najdzielniejszych, czyli w timokrację. Następnie w rządy bogatych (oligarchię), zmienionego w wyniku przewrotu przez demokrację, torującą drogę rządom jednostki (tyranii). Przejście od arystokracji do timokracji spowodowane jest niewiedzą strażników. Dalsza degeneracja powodowana jest już przez zepsucie moralne obywateli.
Twórczość Platona
Platon był pionierem logiki, teorii państwa i prawa. Do najważniejszych pism jego dorobku należą dialogi: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros , Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa, Polityk.
Cała filozofia Platona została zawarta w tych dziełach, które ze względu na czas powstania dzielą się na trzy grupy:
Dialogi wczesne - zwane także sokratycznymi, gdyż główną postacią w nich występującą jest Sokrates, albo aporetycznymi (gr.aporia oznacza trudność logiczną, niemożność rozwiązania problemu), gdyż Sokrates w trakcie dyskusji zbija przekonania swoich oponentów, nie proponując w zamian konstruktywnych wniosków. Należą tutaj: Laches, Charmides, Lyzis, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Ion, , Kriton, Hippiasz Mniejszy, Hippiasz Większy, Obrona Sokratesa, Menon, Eutydem i Meneksenos.
Dialogi średnie - konstruktywne, w których przedstawiona jest teoria idei. Grupa ta obejmuje dialogi Menon, Fedon, Fajdros, Uczta, Państwo. W dialogach tych również występuje postać Sokratesa, ale nie odgrywa już roli pierwszoplanowej, a ogranicza się do przekazywania platońskiej nauki o ideach.
Dialogi późne, albo krytyczne, w których Platon zdaje się wycofywać z teorii idei dostrzegając tkwiące w nich aporie. Do grupy tej zaliczamy dialogi: Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Timajos, Kritiasz i Prawa. Prawa są jedynym dialogiem, w którym nie występuje postać ukochanego mistrza Platona.
Państwo Platona
Wizję idealnego systemu politycznego roztacza Platon w swoim dziele zatytułowanym Państwo. Dialog składający się z dziesięciu ksiąg zawiera zarówno krytykę panujących porządków, jak i propozycję zmian. Platońska myśl o idealnym państwie wyrosła z buntu i pogardy dla demokracji ateńskiej, która, zdaniem filozofa, jest przyczyną upadku państwa. Dyskusja Sokratesa z innymi myślicielami rozpoczyna się od rozważań na temat sprawiedliwości. Czym właściwie ona jest? Czy warto być sprawiedliwym? Czyż bycie niesprawiedliwym nie przynosi większych korzyści? Platon włożył w usta swojego mistrza słowa krytyki dla niesprawiedliwości, natomiast dla sprawiedliwości pochwałę. Sokrates zaczyna roztaczać wizję idealnego państwa, które byłoby małe, gdyż mieszkaliby w nim tylko Ci, którzy są państwu potrzebni. Państwem rządziliby ci, którzy mają do tego predyspozycje a także wrodzone umiejętności. Każda umiejętność zaś przynosi pożytek temu, na co jest skierowana, dlatego też umiejętność rządzenia przyniesie korzyść dla społeczeństwa. W związku z tym rządzić powinni tylko Ci, którzy mają do tego predyspozycje, w przeciwnym razie państwo nie będzie mogło funkcjonować właściwie. Zasada ta odnosi się również do pozostałych klas. Jeśli ktoś robi to, co jest jego umiejętnością, robi to prawidłowo i może przyczynić się do zachowania spokoju i harmonii w państwie. Ludność w swoim działaniu powinna kierować się dobrem ogółu a także sprawiedliwością, która jest podstawą zachowania ładu w państwie. Jeżeli jednak miedzy ludźmi zapanuje niesprawiedliwość, doprowadzi to do załamania w państwie, które już nie funkcjonuje prawidłowo, dochodzi do rozłamów i barku jedności a ludzie stają się dla siebie wrogami. Dlatego też Platon ze swojego państwa wyklucza nienawiść oraz inne zło. Pozostawia tylko to co dobre.
Poeci, o których już była mowa wcześniej, powinni zostać z państwa wydaleni za głoszenie złych i gorszących historii. Są nimi między innymi tacy artyści jak Homer i Hezjod, którzy wypowiadali się nieprzychylnie o bogach. Władcy powinni mieć gotowy wzór mitów, na którym poeci mogliby budować swoje opowieści. Platon wyklucza miedzy innymi takie mity jak opowieść o Kronosie, który zwrócił się przeciwko swemu ojcu. Powodem jest to, iż młody człowiek nie potrafi ocenić co jest dobre, a co złe, dlatego poprzez słuchanie tego typu mitów mógłby wypaczyć swój charakter i zacząć źle postępować. Także nie powinno się szerzyć tych mitów przez wzgląd na szacunek dla przodków - nie należy mówić o tym co złe i gorszące a tylko o tym co dobre i przynosi chwałę. Należy szerzyć kult dzielności, mówić o harcie ducha, o bohaterach odznaczających się tymi cechami, gdyż młodzież i dzieci powinny naśladować tylko wybitne jednostki - ludzi odważnych, szlachetnych, pobożnych i sprawiedliwych. Poeci nie powinni wyrażać się o bogach inaczej, jak tylko w sposób dobry, bo bóg nie jest przyczyną wszystkiego, ani też nie tego, co złe, ale tylko tego, co dobre.
Platon, poprzez usta Sokratesa, mówi, iż kłamstwo w państwie idealnym jest dopuszczane, ale tylko w warstwie rządzącej. Tylko władcy maja prawo kłamać w stosunku do wrogów, albo obywateli, jeśli robią to dla dobra państwa. Warstwa rzemieślnicza natomiast, przyłapana na kłamstwie ma ponieść srogą karę, gdyż kłamstwo w tej klasie jest niedopuszczalne i nie może być przez nic usprawiedliwione.
Kobiety w państwie Platona zostają dopuszczone do pełnienia urzędów, mogą pełnić takie same funkcje, jak mężczyźni, na równi z nimi. Są także dopuszczane do zdobywania wiedzy, mają takie same możliwości jak płeć męska. Wszędzie można znaleźć kobiety lepsze i gorsze, mające większe lub mniejsze umiejętności i predyspozycje do pełnienia różnych funkcji. Tak samo jest z mężczyznami. Jest to z pewnością przełom w historii, ponieważ Platon jako pierwszy dopuszczał kobiety do życia politycznego.
Mężowie nie powinni mieszkać ze swoimi żonami, które były wspólne dla wszystkich, aby zapobiec zbyt częstym stosunkom płciowym a przez to nadmiaru rodzenia dzieci. Uważano to także za niezgodne z prawem boskim. Najlepsi mężczyźni powinni jak najczęściej obcować z najlepszymi kobietami, a najgorsi mężczyźni jak najrzadziej z najgorszymi kobietami. Wszystko po to, aby potomstwo, które wyniknie z tych stosunków było wybitne i nieprzeciętne. Dzieci także były wspólne, gdyż zabierane od rodziny i wychowywane przez państwo. Ani dziecko nie znało swoich rodziców, ani rodzice nie znali swojego dziecka.
Jeśli chodzi o relacje między wyglądem zewnętrznym a charakterem i duszą, Platon uważa, że piękny sposób mówienia, harmonia i uroda idą w parze z piękną duszą, dobrym charakterem. Natomiast złe wysławianie się, chaos i brzydota niosą ze sobą zły charakter i złą duszę. Są to poglądy dla nas z pewnością niezwykle absurdalne, gdyż człowiek sam sobie nie wybiera wyglądu, ani wielu innych predyspozycji, lecz z pewnymi cechami już się rodzi, może je jedynie później kształtować.
Platon przedstawia wizję państwa z dobrymi prawami, które przestrzegają i szanują wszyscy obywatele, gdzie panuje kult wiedzy. Panuje tam mądrość, rozwaga, dzielność i sprawiedliwość. Rządzący dobrze sobie radzą ze sprawowaniem władzy dzięki swojej wielkiej i wszechstronnej wiedzy. Żołnierze dobrze pełnią swoją funkcję, gdyż zajmują się tym do czego zostali stworzeni a rzemieślnicy wzorowo spełniają swoje obowiązki, gdyż spełniają zadania zgodne z ich predyspozycjami osobistymi. Każdy jest na takim stanowisku, na jakie pozwalają mu jego umiejętności, jego natura, dlatego państwo funkcjonuje tak wzorowo.
Platon wyraźnie odrzuca stwierdzenie, że tylko wobec przyjaciół należy być dobrym, natomiast wobec nieprzyjaciół powinniśmy być źli i czynić im źle. W pierwszej księdze Państwa Sokrates stanowczo neguje wypowiedź Polemarcha, który uważa, że „sprawiedliwie jest dobrze czynić przyjacielowi, dlatego, że dobry, a nieprzyjacielowi - szkodzić, dlatego, że zły”. Wobec wszystkich należy postępować dobrze i sprawiedliwie, bo tylko wtedy możliwe będzie stworzenie państwa doskonałego, opartego na harmonii i ładzie.
Państwo możemy podzielić na kilka części ze względu na treść:
Prolog: księga I - sprawiedliwość według starszego pokolenia, średniego pokolenia i według sofisty
Wprowadzenie: księga II - pytanie, co jest lepsze, sprawiedliwość czy niesprawiedliwość?
Część I: księga II - IV - pochodzenie i ustrój polis
Część II: księga V- VII - ucieleśnienie idei, rządy filozofów, ograniczona jedność obywateli
Upadek polis: księga VIII - timokracja, oligarchia, demokracja, tyrania
Zakończenie: księga IX - odpowiedź na pytanie zawarte we wprowadzeniu: sprawiedliwość jest lepsza od niesprawiedliwości
Epilog: księga X - nieśmiertelność duszy, korzyści płynące ze spraweidliwości za życia, życie pośmiertne.
Jaskinia Platona
W siódmej księdze swego dzieła Państwo, Platon przedstawił w alegoryczny sposób życie człowieka. Opowiada w niej o ludziach żyjących w jaskini, którzy przykuci łańcuchami do ziemi pozostają w mroku, przy lekkim świetle ogniska które płonie za nimi w niewielkiej odległości i obserwuję jedynie grę cieni na przeciwległej ścianie. Cienie rzucane są przez przedmioty, które ponad jaskinią obnoszą ludzie. Filozof wyjaśnia to w taki oto sposób: „...noszą różnorodne wytwory, które sterczą ponad murek (...) jedni z tych, co je noszą, wydają głosy, a drudzy milczą”. Po pewnym czasie niewolni ludzie zdają sobie sprawę, że mimo losu, który ich spotkał, są istotami wolnymi. Stało się tak za sprawą uznania przez nich świata cieni za prawdziwą rzeczywistość: „...A gdyby mogli rozmawiać jeden z drugim (...) A gdyby w tym więzieniu jeszcze i echo szło (...) Czy oni by sądzili, że to się odzywa ktoś inny, a nie ten cień, który się przesuwa?” Platon uważał, że obok świata realnego istnieje świat idealny, do którego filozof zdążał. Jest to świat doskonały, będący przedmiotem wiedzy i poznania. Takie było widzenie świata wielkiego starożytnego filozofa. Obraz tych więźniów symbolizuje wedle Platona naszą sytuację w świecie. Poruszamy się na co dzień, w życiu potocznym wśród zmiennych, nietrwałych przemijających rzeczy, sądząc, że stanowią jedyną rzeczywistość, jako dane nam w bezpośrednim, zmysłowym doświadczeniu. Jest to jednak świat cieni, migotliwych złudzeń kołyszących się przed naszymi oczyma. Jakie zatem jest źródło tego, co bierzemy za prawdę ostateczną, a co jest jedynie odzwierciedleniem czegoś innego? Są nimi idee - doskonałe, niezmienne byty istniejące gdzieś poza obrębem naszego codziennego doświadczenia. Stanowią one wzorce rzeczy i zjawisk, z którymi obcujemy potocznie. Są wśród nich idee bytów geometrycznych: trójkąty i koła, których dotyczą twierdzenia geometrii dowodzone przez nas na ich postaciach widzialnych. Są wśród nich także idee miłości, sprawiedliwości, przyjaźni jako doskonałych wzorców naszych zachowań. Są wśród nich wreszcie idee rzeczy, niczym idea łoża, wedle której - zdaniem Platona - stolarz tworzy konkretny mebel. Na szczycie hierarchii tych wszystkich idei znajduje się Dobro. Naszym zadaniem jest wyrwać się z kajdan codzienności, odwrócić ku światłu, przyzwyczaić się do jego blasku, by następnie poznać świat owych idei dostępny jedynie rozumowi. Platon dąży do doskonałości, do świata idealnego i pragnie, aby wszyscy ludzie również tak postępowali. Filozofia Platona wyrażona m.in. w obrazie więźniów przykutych w jaskini, nakazuje nam nie ograniczać się do świata bezpośredniego doświadczenia, nie zamykać w chaosie codzienności, lecz poszukiwać porządku, który jest ukryty poza naszą jaskinią, ma charakter doskonały, wieczny, racjonalny. Filozofować to poszukiwać tego ukrytego porządku świata.
Państwo jest z pewnością dziełem wybitnym i wyczerpującym, jednakże w swoim założeniu było wyrazem idealizmu. Państwo nie było takie jakie jest w rzeczywistości, lub też jakie jest możliwe żeby było, ale takie, jakie powinno być, lecz nie jest to możliwe do zrealizowania.
Prawa Platona
Na powstanie Praw miały z pewnością wpływ jego osobiste doświadczenia i przeżycia. Niezbyt miłe wspomnienia z Syrakuz, najbogatszego państwa greckiego, gdzie głosił swoją naukę, ale niestety skąd został wygnany przez tamtejszego władcę Dionizjosa Starszego, mogły mu przynajmniej pokazać, że wprowadzenie reform ma większe nadzieje na powodzenie w państwie rządzonym przez jednego człowieka niż w demokracji - ustroju, jaki wówczas panował w Atenach.
W utworze tym filozof również roztacza wizję idealnego państwa, może trochę różną od tej przedstawionej w Państwie, ale z pewnością bardziej możliwą do zrealizowania. Jest oczywiście wiele podobieństw, ale tym razem filozof dochodzi do wniosku, że idealne państwo jest niemożliwe do utworzenia przez zwykłych śmiertelników, dlatego przedstawia obraz ustroju państwa, który byłby najlepszy z tych, które są realnie możliwe do stworzenia i wprowadzenia w życie. W swoim ostatnim dziele, Prawach, podejmuje raz jeszcze próbę naszkicowania całościowego projektu najlepszego ustroju, ale w przeciwieństwie do wizji przedstawionej w Państwie uznaje zasadność wprowadzenia do niego pewnych elementów związanych z porządkiem demokratycznym. Dowartościowanie niektórych aspektów, nie oznacza oczywiście zaakceptowania demokracji w jej pełnym wymiarze, tzn. uznania dominacji demokratycznych zasad we wszystkich dziedzinach życia społecznego. W przeciwieństwie do ustrojów opartych na przemocy, Platon pragnie zaprojektować w Prawach taki model państwa, w którym jego obywateli połączy poczucie wspólnoty i wzajemna przyjaźń. Wspólnota przyjaciół oznacza jednak związek, w którym ludzie szanują się wzajemnie i nie traktują innych jak niewolników. Aby spełnić ów cel, państwo to powinno posiadać ustrój mieszany, zawierający w sobie elementy demokracji i monarchii.
Państwo byłoby niewielkie, Platon podaje liczbę 5040 mieszkańców. Platon wprowadziłby szereg reform, między innymi byłoby to wprowadzenie waluty, która byłaby w obiegu tylko w obrębie państwa i nie byłaby przyjmowana przez innych. Ustawa ta ma na celu zapobiegnięcie zbytniemu bogaceniu się na handlu. Powołany zostanie także komitet kobiecy do nadzorowania małżeństw przez dziesięć lat po ślubie. Jeśli któraś z par nie miałaby w tym czasie żadnego dziecka, powinna się rozwieść. Również przedział wiekowy, w którym należy brać ślub był narzucany. Dla mężczyzn był to okres pomiędzy trzydziestym a trzydziestym piątym rokiem życia, a dla kobiet pomiędzy szesnasty a dwudziestym. Jeżeli chodzi o służbę wojskową, mężczyźni odbywają ją pomiędzy dwudziestym a sześćdziesiątym rokiem życia, natomiast kobiety po urodzeniu dzieci i przed pięćdziesiątką. Niewierność małżonków jest karalna, a stosunki płciowe ściśle kontrolowane przez państwo, aby utrzymać ład i porządek w społeczeństwie, aby dzieci, które się urodzą były pożyteczne dla państwa. Filozof podaje także jak dzieci powinny być wychowywane. Jako niemowlęta należy je często kołysać, aby były wyciszone i spokojne. Od trzech do sześciu lat chłopcy mogą się bawić razem z dziewczynkami w świątyni pod czujnym okiem niewiast. Po ukończeniu lat sześciu powinni wychowywać się osobno.
Wszelkie herezje i ateizm w państwie Platona będą karane. Nie należy mówić źle o bogach, między innymi, że są przekupni (składanie ofiar prosząc o coś), gdyż tak nie jest. Jak już była mowa wcześniej w Państwie, bogowie są sprawcami tylko tego, co dobre, więc należy o nich mówić tylko w ten sposób. Platon podaje przykłady kar za takie przewinienia, są to w zależności od wielkości przewinienia, pozbawienie wolności, śmierć, a także wydalenie ze społeczności do najbardziej dzikiej części kraju. Po śmierci takiego wygnańca nie można go było pogrzebać. W sprawie niewolnictwa Platon dosyć wyraźnie mówi, iż jest ono dopuszczalne. Uważa niewolnika, jak również i jego dzieci, nie ważne czy z człowiekiem wolnym, czy nie, za własność pana. Nie należy się zwracać do niewolników w sposób inny niż w rozkazach. Nie należy jednak się nad nimi znęcać, lecz za przewinienia powinno się ich karać.
Platon ustawowo wyznacza święta, które miały być codziennie, aby władca codziennie mógł składać ofiary któremuś z bogów w podziękowaniu za idealne państwo i społeczeństwo.
Rządów nie należy powierzać nikomu przez wzgląd na jego pochodzenie czy bogactwo, ale ze względu na jego osobisty charakter, umiejętności i przydatność do funkcji rządzenia. Władca także podlega prawu, które powinno być bezdyskusyjnie przestrzegane, bo tylko tam, gdzie przestrzega się ustaw, może zagościć sprawiedliwość. Tylko w takim państwie ludzie będą mogli cieszyć się całkowitym bezpieczeństwem. Platon w Prawach potwierdza także przekonanie o wielkiej roli duszy, o tym, że jest ona ważna i należy się o nią troszczyć: „Ze wszystkiego, co posiadamy, jest nasza dusza czymś najbardziej boskim po bogach, a dla nas czymś najbardziej własnym i naszym (...) wszystko złoto, które znajduje się na ziemi i pod ziemią , nie dorównuje swą wartością cnocie”.
Platon w tym utworze proponuje także powołanie trzydziestu siedmiu strażników prawa, którzy w chwili wyboru powinni mieć przynajmniej pięćdziesiąt lat, a urząd będą sprawowali najwyżej do siedemdziesiątego roku życia. Będzie też istniała rada składająca się z trzydziestu sześciu członków, również wybieranych po dziewięćdziesięciu z każdej klasy majątkowej. Powołana będzie pewna liczba urzędników, którzy będą odpowiedzialni za różne dziedziny życia. Można ich porównać do naszych dzisiejszych ministrów (np. minister zdrowia, sprawiedliwości, itd.). Najwyższym jednak będzie urzędnik do spraw edukacji, który czuwał opieką i wychowaniem dzieci i młodzieży. Musi mieć on przynajmniej pięćdziesiąt lat, ślubne dzieci, najlepiej obu płci. Jest to stanowisko najwyższe w urzędzie Platona.
Polityk Platona
Platon porusza także tematy polityczne w swoim kolejnym dialogu Polityk. Filozof uważa, że ideałem by było, gdyby władca potrafił ustanowić prawa do każdego indywidualnego przypadku. Podkreśla także, że prawa należy zmieniać i udoskonalać w zależności od potrzeb i okoliczności. Uważa za niedorzeczność ciągłe trzymanie się starych praw w świetle nowych czasów i okoliczności przed jakimi czas nas stawia. Panujący powinien zarządzać państwem według ustalonego prawa, które musi być absolutnym suwerenem, a osoba urzędowa, która narusza prawo powinna być skazana na śmierć. Ilość osób rządzących nie jest ściśle określona, może to być jedna osoba, dwie, lub wiele, ale jeśli mowa o dobrze zorganizowanych rządach opartych na prawach, najlepiej, jeśli władzę sprawuje jedna osoba, a ustrój taki nazywa się monarchia. Jeśli natomiast jest mowa o rządach nie opartych na prawie, najgorsze są rządy sprawowane przez jednego człowieka - tyrana, który stosuje przymus, podczas gdy rządy prawdziwego króla i męża stanu, które są oparte na dobrych prawach są umiejętnością i nie czynią nikomu krzywdy.
Platońska utopia
Powyższe zasady, jakie miałyby panować w idealnym państwie pokazują, że państwo to wcale nie jest miejscem, gdzie człowiek jest szczęśliwy. W rzeczywistości to wizja ustroju totalitarnego, gdzie jednostka całkowicie zostaje podporządkowana państwu. Zostają odebrane jej podstawowe prawa, do wolności, do szczęścia osobistego. Państwo Platona to utopia, gdyż założenia, jakie chciał wdrożyć filozof, w rzeczywistości nie mogły być zrealizowane, gdyż były dziwne, nie zrozumiałe dla normalnych ludzi, okrutne, nie liczące się z wolnością i szczęściem człowieka.
Zasady, które miały panować w państwie idealnym z pewnością są odrażające dla każdego chrześcijanina. Mimo, że jego idee były bardzo wzniosłe, gdyż chciał udoskonalić rasę ludzką, ale środki, które zaproponował są nie do przyjęcia. Być może to na ustroju politycznym lansowanym przez Platona wzorował się Hitler czy Stalin. Czyż oni tez nie mieli wzniosłych celów? Czyż nie dążyli do zlikwidowania jednostek, które uważali za gorsze, tak zwanych podludzi? Czyż nie chcieli, podobnie jak Platon, udoskonalić rasę ludzką? Ale za jaką cenę? Czyż nie każdy ma takie samo prawo do życia? Czy to do nas należy prawo sądzić, kto zasługuje na życie, a kto nie? Kto jest lepszy, a kto gorszy? Fundamentem idealnego państwa był racjonalizm. Ale czy my, kierując się rozumem, jesteśmy w stanie dopuścić się tego, co nam proponuje starożytny myśliciel? Z pewnością dla każdego człowieka jest to nie do pomyślenia.
Nawet Grecja nie poszła torem wskazań politycznych Platona, a jego nauki na ten temat nie przyjęły się nawet w jego własnej szkole. Czy może nas to dziwić? Celem państwa miało być dążenie do doskonałości moralnej przez naukę i filozofię, a nie troska o dobra materialne, a tym bardziej o szczęście człowieka. W praktyce idealne państwo Platona oznaczałoby odebranie praw politycznych większości obywateli i zaprowadzenie ustroju arystokratycznego. Zwróćmy uwagę, że Platon w apoteozie państwa wykorzystywał również zarysowaną koncepcję duszy. W ten sposób idealizował kastowy ustrój Egiptu, na którym się wzorował. Filozof wierzył w możliwość praktycznej realizacji idealnego państwa rządzonego przez arystokrację intelektualną. Idea ta wynikała zapewne z jego przekonań antydemokratycznych, uważał bowiem opierając się na własnych obserwacjach nieskuteczności tego systemu rządów w Atenach, że demokracja musi prowadzić do społecznej anarchii i rozkładu. Jako konserwatysta życzliwy był rządom silnym i „społecznościom zamkniętym”. Może sposób, jaki zaproponował filozof był dobry, aby utrzymać nienaganny ład w państwie, ale z pewnością nie był to sposób na normalne życie normalnego człowieka.
Koncepcja idealnego państwa Platona zmieniała się wiele razy, co można zauważyć w treści omówionych dialogów. Być może to sprawa doświadczenia, jakie nabywał filozof z czasem. Chciał on dojść do ideału, co jednak niemożliwe było do osiągnięcia przez zwykłego człowieka. Prawa, jakimi miał się rządzić świat doskonały, zostały odrzucone, gdyż nikt tak naprawdę nie jest w stanie im podołać. Są one nieludzkie i w rzeczywistości wcale nie prowadzą do szczęścia ludzi, ale tylko do idealnego funkcjonowania państwa, w którym nie ma miejsca na wolność i szczęście człowieka.
Bibliografia:
A. Kołakowski. Myślę, więc jestem. Jaskinia Platona. [online]. [dostęp: 7 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1995/03/mysle.html>.
Dialogi Platona. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://pl.shvoong.com/humanities/h_philosophy/499508-dialogi-platona/>.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, tom I, przeł. H. Bednarek, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2004.
M. Piotrowski. Ewolucja poglądów politycznych Platona.[online]. [dostęp: 7 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web:< www.racjonalista.pl/kk.php/s,4177>.
Platon, Państwo, przeł. W. Witwicki, Wyd. AKME, Warszawa 1990.
Platon, Prawa, przeł. M. Maykowska, PWN, Warszawa 1960.
Platon - teoria państwa (i duszy) jako koncepcja idealnego społeczeństwa. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://studenci.pl/my/pokaz_html.php?id=32>.
R. H. Popkin, A. Stroll, Filozofia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1994.
Słownik Języka Polskiego. [online]. [dostęp: 28 kwietnia 2008]. Wydawnictwo Naukowe PWN S.A. Dostępny w World Wide Web: < http://sjp.pwn.pl>.
Słownik myśli filozoficznej, M. Kuziak, S. Rzepczyński, T. Tomasik, D. Sikorski, T. Sucharski, PARK, Bielski Biała 2004.
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. Filozofia starożytna i średniowieczna, tom I, PWN, Warszawa 1983.
Z. Stawrowski. Platon o demokracji. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=331>.
Słownik Języka Polskie. Państwo. Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., [online]. [dostęp: 28 kwietnia 2008]. Dostępny w World Wide Web: < http://encyklopedia.pwn.pl/lista.php?co=pa%F1stwo >.
Koncepcja państwa Platona. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://studia.korba.pl/sciagi/filozofia/1,5976,609,art.html>.
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. Filozofia starożytna i średniowieczna, tom I, PWN, Warszawa 1983, s.102.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, tom I, przeł. H. Bednarek, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2004, s. 205.
W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 101.
Słownik myśli filozoficznej, M. Kuziak, S. Rzepczyński, T. Tomasik, D. Sikorski, T. Sucharski, PARK, Bielski Biała 2004, s.55.
Op. cit.
W. Tatarkiewicz, op. cit., ss. 100, 101.
Op. cit., s, 101.
Platon, Państwo, przeł. W. Witwicki, Wyd. AKME, Warszawa 1990, ss. 10, 11.
R. H. Popkin, A. Stroll, Filozofia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1994, ss. 97, 98.
Słownik myśli filozoficznej, op. cit.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, op. cit., s. 211.
Słownik myśli filozoficznej , op. cit., s. 98.
Op. cit.
Op. cit.
W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 100.
Op. cit., s. 101.
R. H. Popkin, A. Stroll, op. cit., s. 100.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, op. cit., s. 209.
Z. Stawrowski. Platon o demokracji. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=331>.
Platon, Księga VIII, w: [tegoż], Państwo, op. cit., ss. 409 - 458.
Dialogi Platona. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://pl.shvoong.com/humanities/h_philosophy/499508-dialogi-platona/>.
Platon, Państwo, op. cit., s. 64.
Op. cit., s. 76.
Op. cit., ss. 121-149.
Op. cit., s. 138.
Op. cit., ss. 255-258.
Op. cit., s. 261-263.
Op. cit. ss. 159, 160.
Op. cit. s. 207.
Op. cit., s. 41.
Wikipedia. Wolna encyklopedia. Państwo (dialog). [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%84stwo_%28dialog%29>.
Platon, Państwo, op. cit., s. 358.
Op. cit., s. 360.
A. Kołakowski. Myślę, więc jestem. Jaskinia Platona. [online]. [dostęp: 7 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1995/03/mysle.html>.
Op. cit.
M. Piotrowski. Ewolucja poglądów politycznych Platona.[online]. [dostęp: 7 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: <www.racjonalista.pl/kk.php/s,4177>
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, op. cit., s. 213.
Z. Stawrowski. Platon o demokracji, op. cit.
Platon, Prawa, przeł. M. Maykowska, PWN, Warszawa 1960, s. 193.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, op. cit., s. 214.
Platon, Prawa, op. cit., s. 269.
Op. cit., s. 278.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, ss. 216, 217.
Op. cit., s. 218.
Op. cit., s. 216.
Platon, Prawa, op. cit., s. 174, 176.
F. Copleston, Historia filozofii. Grecja I Rzym, ss. 214, 215.
Op. cit., s. 212.
Op. cit.
W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 103.
Platon - teoria państwa (i duszy) jako koncepcja idealnego społeczeństwa. [online]. [dostęp: 8 maja 2008]. Dostępny w World Wide Web: < http://studenci.pl/my/pokaz_html.php?id=32>.
3