1.Budowa i skład atmosfery

powłoka gazowa - granica na wysokości 2000 km. Ze względu na skład chemiczny i właściwości fizyczne wyróżniamy składniki stałe i zmienne

-stałe(azot-78%,tlen-21%,inne-1%) skład ich jest stały do wysokości 80 km.

-zmienne (para wodna,co2, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, azot, składniki mineralne, składniki organiczne)

Budowa atmosfery: troposfera, stroposfera, mezosfera, mezopauza, termosfera, egzosfera

2. Masy powietrza:

• równikowe występują w strefie okołobiegunowej

• zwrotnikowe występują w strefie wpływów podzwrotnikowych

• polarne występują w umiarkowanych szer. Geog.

• Arktyczne , a na płk. Płd. Antarktyczne występują w strefach wyżów okołobiegunowych

Granice przejściowe pomiędzy poszczególnymi masami powietrza to fronty atmosferyczne

Wyże baryczne charakteryzują się małym zachmurzeniem, małą ilością opadów, dużymi amplitudami temperatury między zimą a latem

Niże baryczne charakteryzują się dużym zachmurzeniem dużą ilością opadów, niedużymi amplitudami między zimą a latem.

3. rozkład temperatur na ziemi

1. w styczniu i lipcu temp. Powietrza obniżają się do równika ku biegunom, związane jest to ze zmniejszającym się dopływem energii słonecznej w kierunku wyższych szerokości geograficznych

2. podczas kalendarzowego lata na tych samych szer. Geog. Lądy są cieplejsze od mórz, w zimie odwrotnie

3. najwyższe miesięczne temp. Występują na lądzie w pobliżu zwrotnika, najniższe na Antarktydzie i azji płn-wsch

4. wzdłuż wybrzeży wsch. I zach. Izotermy stycznia i lipca wyginają się ku płn lub płd

5. prądy ciepłe zatokowo i płn pacyficzny podnoszą temp. W czasie astronomicznej zimy, prądy zimne obniżają temp. W czasie astronomicznego lata

4. Ciśnienie atmosferyczne

to siła z jaką działa słup powietrza atmosferycznego na jednostkę powierzchni , norm. Ciśnienie ma wartość 1013 hPa, zależy od szer. Geogr. , wysokości n.p.m. i od pór roku

5. Wiatr

jest to poziomy ruch powietrza wywołany różnicą powietrza

wiatry stałe: pasaty, antypasaty, wiatry sezonowo zmienne: monsuny, wiatry lokalne-tworzą się w różnych obszarach na skutek lokalnych warunków środowiska

• bryza: dzienna, nocna

• wiatry fenowe: halny w tatrach

• wiatry spływowe: mistral, bora

Wiatry cyklonalne

• cyklony tropikalne(huragan i tajfun)

• tornada

• wiry powietrzne, trąby powietrzne, burze i sztormy

6. Opady atmosferyczne

ilość pary wodnej zależy od :

• wysokości n.p.m.

• szer. Goeog.

• Temp.

• Czynników lokalnych

Powstanie opadów atmosferycznych:

- Punkty rosy

• jądro kondensacji

• kondensacja

Pogoda jest to zespół zjawisk atmosferycznych jakie zachodzą w danym czasie w danym miejscu

Klimat- ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji normalny przebieg stanu pogody

Składniki klimatu i pogody to: temperatura, wiatr i siła, ciśnienie, nasłonecznienie

6 Obieg wody w przyrodzie

Hydrosfera-wodna powłoka ziemi w skład której wchodzą:wszechocean-97%,lodowce i lądolody-2% zasobów ,rzeki jeziora wody podziemne wilgoć glebowa woda w atmosferze-1%.

Woda znajduje się w nieustannym ruchu za przyczyną energii słonecznej i grawitacji.

Bilans wodny jest to zestawienie przychodów i rozchodów wody na danym obszarze w ciągu roku hydrologicznego.

Sublimacja-jest to bezpośrednie przechodzenie ciała stałego w ciało lotne.

Retencja-czasowe zatrzymanie wody w zlewni opóżniające jej odpływ.retencja dzieli się na powierzchniową i gruntową.

Transpiracja-odparowanie wody za pośrednictwem ciał, organizmów, jej parowanie z powierzchni liści roślin .

7 Wody podziemne

Są to wody wypełniające wolne przestrzenie poniżej poziomu gruntu.

Występowanie wód podziemnych uzależnione jest od budowy geologicznej(przepuszczalność skał)ukształtowania powierzchni opadów atmosferycznych.

Rodzaje wód podziemnych to: zaskórne, gruntowe, głębinowe.

Specyfizcznymi rodzajami wód podziemnych są: wody mineralne cieplice wody artezyjskie.

Żródło- jest to naturalny samoczynny wypływ wody na powierzchnię. Wyróżnia się żródła dolinne, warstwowe, szczelinowe.

8Jeziora

jezioro-jest naturalne zagłębienie w litosferze wypełnione wodą nie mające połączenia z morzem.

Klasyfikacja jezior:

a)ze względu na powstanie mis jeziornych;

-polodowcowe: morenowe, rynnowe oczka,

-tektoniczne

-wulkaniczne

-kosmiczne

-krasowe

-przybrzeżne(nadbrzeżne)

-przyrzeczne, starorzecza

b)ze względu na skład chemiczny:

-słone

-słodkowodne

c)ze względu na zawartość substancji organicznej

-eutroficzne-bogate w substancje odżywcze, dobre warunki rozwoju życia

-dystroficzne- znajdują się na terenach torfowych, występuje gnicie sub. organicznej, mało tlenu

9 Rzeki

Rzeka -jest to naturalny spływ wody po powierzchni, od żródła do ujścia, posiadający nazwę własną.

Ustrój rzeczny-jest to sposób zasilania rzeki ustalony na podstawie długoletnich obserwacji.

Rodzaje ustrojów:

-proste: deszczowe, lodowcowe, śnieżne

-złożone: deszczowo-śnieżne, śnieżno-deszczowe, lodowcowo- śnieżno- deszczowe.

10 Budowa wnętrza ziemi

W budowie wnętrza Ziemi wyróżnia się trzy różniące się składem chemicznym, budową i właśćiwośćami warstwy: litosfera, płaszcz ziemski, jądro. Oraz charakterystyczne powierzchnie naciągłości, które odzielają poszczególne warstwy.

Promień Ziemi wynosi 6371 km. Temp. wzrasta średnio o 1s C­ na każde 33 m. Natomiast ciśnienie ­­

wzrasta o 1 atmosferę na każde 3,7m. Temperatura wnętrza ziemi wynosi około 4500sC a ciśnienie około kilku milionów atmosfer.

a)Skorupa ziemska- jest to zewnętrzna warstwa litosfery w skład której wchodzą wszystkie pierwiastki chemiczne.

b)Płaszcz zewnętrzny-budują związki chromu, żelaza, krzemu, magnezu. Jest to crofesima.Średnia gęstość wynosi 4,0g\cm3

c)Płaszcz wewnętrzny- budują głównie nikiel, żelazo, krzem i magnez. Jest to nifosfera. Średnia gęstość wynosi od 5,0 do 6,6g\cm3.

d)Jądro Ziemi-dezieli się na jądro zew. i wew. Jadro zewnętrzne jest w stanie ciekłym a jądro wewnętrzne w stanie stałym. Jadro buduje nikiel, żelazo. Średnia gęstość wynosi od 9,0 do12,0g\cm3.

11 Charakterystyka skał

Skała- jest to naturalne skupienie jednorodnych lub różnorodnych minerałów, powstałych w skutek określonych procesów geologicznych.

Wyróżnia się trzy grupy skał: magmowe, osadowe, metamorficzne.

Skały magmowe:

-głębinowe- jawnokrystaliczne (granit, sienit, gabro).

-wylewne- skrytokrystaliczne(bazalt, andezyt)

-porfirowe(porfil, melafik)

Skały metamorficzne:

Metamorfizm-jest to proces przeobrażania istniejących skał pod wpływem: temp, ciśnienia, roztworów chemicznych. Granit- gneis, wapień- marmur, łupek- łupek krystaliczny.

Skały osadowe:

-okruchowe: piaski- piaskowce, iły- iłowce, muły- mułowce, gliny- lessy.

-organiczne:pochodzenia,roślinnego(węgiel:kamienny, brunatny), pochodzenia zwierzęcego(wapienie, muszlowe, koralowe).

-pochodzenia chemicznego(sól: kamienna, potasowa, gips, alabaster).

12 Surowce mineralne

Złoże mineralne- jest to naturalne nagromadzenie minerałów złożonych w ilośći nadającej się do eksploatacji.

Głównym żródłem pozyskania surowców mineralnych jest litosfera.

Typy złóż :

a)pochodzenia magmowego

b)pochodzenia metamorficznego

c)pochodzenia osadowego: wieetrzeniowe, osadowe, biogeniczne

13 Dzieje Ziemi

a)era prekambryjska.

W tym okresie formowała się skorupa ziemska. Kilkakrotnie pojawiały się silne ruchy górotwórcze którym towarzyszył silny wulkanizm. W prekambrze rozpoczęło się życie na Ziemi. Rozwinęło się ono w wodach. Najpierw powstały bardzo prymitywne rośliny, potem pierwsze prymitwne zwierzęta morskie. Istniały wówczas pierwotne glony(sinice) i prymitywne bezkregowce: jamochłony, pierśćienice i gąbki.

b)era paleozoiczna

W erze tej wystąpiły bardzo silne ruchy górotwórcze kalendonskie i hercyńskie obejmujące swym zasięgiem istniejące wówczas kontynęty. W erze tej istniała już bogata fauna morska: skorupiaki, ramienionogi, małże, ślimaki, głowonogi, korale i gąbki. Charakterystycznymi skamieniałościami tej ery są trylopity i graptolity.

c)era mezozoiczna

w erze tej kilka razy wystąpiły silne transgresje zwłaszcza jurze i kredzie. Pod jej koniec rozpoczęły się ruchy górotwórcze. Era mezozoiczna charakteryzuje się dominacją płazów i gadów. pojawiły się tez pierwsze ptaki (archeopteryks). Istniała też bogata fauna morska: głowonogi, małże, jeżowce, koralowce i otwornice.

d)era kenozoiczna

Wystąpiły w niej potężne ruchy górotwórcze które wypiętrzyły największe pasma górskie naszej planety. w trzeciorzędzie nastąpił ogromny rozwój fauny, zaczęły dominować ssaki. Pod koniec trzeciorzędu nastąpiło silne oziębienie klimatu, które dało początek erze lodowcowej, której skutkiem było wyginięcie większości roślin i zwierząt. Pojawiły się nowe zwierzęta przystosowane do zimna np. mamuty. Około 35000 lat temu w czasie trwania epoki lodowcowej powstał homo sapiens (człowiek rozumny) .

14. Ruchy lądotwórcze i izostatyczne

Izostazja- równowaga mas miedzy litosferą a atmosferą. Poszczególne bloki litosfery są zanurzone w górnym płaszczu Ziemi, tym głębiej im są grubsze. Dodatkowe obciążenie tych bloków powoduje ich zanurzanie się, odciążenie powoduje ich wynurzenie.

Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze)-są to powolne pionowe przesunięcia w litosferze polegające na wypiętrzaniu lub obniżaniu. Ruchy te mogą być wywołane zachwianiem równowagi izostacyjnej np. gromadzenie się mas lodu(lądolody) lub gromadzenie się dużych ilości osadów na dnie płytkich mórz.

Skutkami ruchów są zmiany zarysów lądów i mórz.

15 Ruchy górotwórcze.

Powodują fałdowanie i wypiętrzanie wielkich serii skalnych, prowadzą do powstania górotworów. A

16. Rodzaje gór

Faza górotwórcza:

-alpejska: Koldyliery, Andy, Atlas, Karpaty, Dynarskie, Kaukaz, Pireneje, Śnieżne, Alpy.

-hercyńska: Apallachy, Świętokrzyskie, Sudety, Wododziałowe, Ural.

-kalendońska: Kalendońskie, Skandynawskie, Wododziałowe, Tinszan, Sajany

Rodzaje gór:

-fałdowe: Andy, Apallachy, Karpaty

-zrębowe: Sudety, Apallachy, Szwardzwal

-wulkaniczne: Etna, Wezewiusz, Kilimandżaro

17 Procesy rzeżbotwórcze.

a)wietrzenie-przebieg: rozpad lub rozkład skał, skutki: pokrywy zwietrzelinowe np. piargi, gołoboża gliniaste,

b)ruchy masowe- p: odpadanie cząstek skalnych, obrywanie się mas skalnych, osówanie się zwietrzeliny, s: ruchy masowe powodują osuwanie się skał.

c)zjawiska krasowe- p: następuje rozpuszczenie CaCO₃ z którego zbudowane są skały nasycone CO₂ s: kras zewnętrzny: żłobki, lejki, doliny krasowe, kras wewnętrzny: jaskinie, pieczary, syfony, studnie

d)deflacja- p: wywiewanie materiału powoduje obniżenie powierzchni terenu odsłaniając nie zwietrzałą jeszcze skałę s: tworzą się misy deflacyjne

e)korozja- p: transportowane wiatrem cząstki skalnej różnej wielkości uderzają o skały które stanowią przeszkodę na ich drodze szlifując je i polerując s: tworzą się grzyby skalne

f)erozja rzeczna- p: następuje proces niszczenia powierzchni ziemi przez wody płynące s: ujścia lejkowate, ujścia deltowate

g)działalność lodowców- p: niszcząca działalność lodowców polega na żłobieniu podłoża i zboczy dolin górskich s: morena; denna, wewnętrzna, boczna, czołowa.

18 Procesy glebotwórcze. Profil glebowy.

Procesowi glebotwórczemu daje początek pojawienie się życia organicznego i przekształcenia zwietrzeliny. Proces ten prowadzi do powstania gleby. Czynnikami glebotwórczymi są klimat, stosunki wodne, szata roślinna, rodzaj podłoża, rzeżba terenu, działalność człowieka.

Wyróżniamy gleby:

-wykształcone- stare (długi czas tworzenia się)

-niewykształcone- młode (krótki czas tworzenia się)

Gleba-zewnętrzna warstwa litosfery składająca się z lużnych cząstek mineralnych i organicznych, powietrza i wilgoci, odznaczająca się zyżnośćią.

Proces glebotwórczy- to stopniowa zmiana zwietrzeliny w glebę. Objawem tego procesu jest wytworzenie próchnicy i poziomów glebowych. Wyróżnia się procesy glebotwórcze:

-przygotowawcze(wietrzenie)

-właściwe(tworzenie próchnicy- humifikacja)

-przemieszczania

Profil glebowy - jest to pionowy przekrój przez glebę ukazujący poziomy genetyczne gleby, uzależnione od przebiegu procesów glebotwórczych.

Cechy gleby: żyzność, stopień nawilgocenia, barwa, odczyn, skład chemiczny, ilość poziomów glebowych.

Gleby strefowe: tundrowe, bylice, brunatne i płone, czarnoziemy, kasztanowe, pustynne, czerwonoziemy.

Gleby astrefowe: rędziny, bagienne, górskie, mady.

19. Rozwój życia w wodach słonych i słodkowodnych

Litoral:

Strefa przybrzeżna charakteryzująca się najkorzystniejszymi warunkami dla życia, rozciąga się wzdłuż wybrzeży, kontynętów. Większość zwierząt tej strefy prowadzi osiadły tryb życia. Zwierzęta unoszone przez wody noszą nazwę planktonu, natomiast poruszające się tworzą nekton. Do zwierząt tej strefy zalicza się: jamochłony, robaki, małże, pierścienice, ślimaki, gąbki i ryby. W strefie tej występują rafy koralowe. Przedstawicielami świata roślinnego są: brunatnice, zielenice i krasnorosty.

Pelagial:

Strefa morza otwartego. Strefa ta zamieszkała jest przez plankton i nekton. W skład planktonu wchodzą : glony, pierwotniaki, skorupiaki. Do nektonu należą: ryby, kałamarnice, wieloryby, delfiny.

Abysal:

Strefa głębinowa. Obejmuje ona wody głębsze niż 500m panuje tam wysokie ciśnienie, zawsze jednakowa temperatura wody, brak ruchu wody, brak światła. Jest to strefa najuboższa w życie organiczne. Zamieszkują ją ryby głębinowe, głowonogi i bezkręgowce. Świat roślinny w tej strefie nie istnieje ponieważ nie ma dopływu światła.

20. Formacje roślinne na ladach,

Formacja roślinna- charakterystyczne zbiorowisko roślin odznaczające się określonym składem gatunkowym i specyficznymi wymaganiami życiowymi.

Rodzaje formacji:

-drzewiasta- lasy: namorzynowe, równikowe, podrównikowe, monsunowe, eukaliptusowe, mieszane, liściaste, iglaste

-krzewiaste- busz w Australii, buss w Afryce, catinga w Ameryce Płn, makia śródziemnomorska

-trawiaste- step(preria, pampa, puszcza), sawanna

-pustynne

-tundrowe

Stepy- występują w środkowej części Ameryki płn ,w Ameryce płd (Brazylia), w środkowej części Eurazji, w Mongoli. Stepy dzielą się na: osnicowe, piorunowe, łąkowe. Na stepie nastąpił rozwój rolnictwa. Roślinność stepu tworzą: trawa, rośliny cebulkowate, bulwowe, kwiaty.

Sawanna- jest to formacja drzewiasto- trzewiaste. Krajobraz sawanny przypomina park. Gleby są ubogie. Występują sawanny suche i kolczaste. Do roślin tej strefy należą trawy, baobaby, akacje, kolczaste zarośla. Wysokość sawanny zależy od ilości opadów. Sawanna występuje w Afryce i Australi.

Makie-występują w klimacie śródziemnomorskim. Makia jest to formacja wtórna, powstaje na terenach na których występowały lasy. W skład wchodzą krzewinki, trawy, oliwki, pistacje, jałowce, bukszpan. Makia występuje na terenie morza śródziemnego, Ameryki płn, w płn-wsch Australi.

Formacja pustynna- występuje w Afryce. Roślinność występuje głównie w oazach. Przedstawicielami roślinnymi tej formacji są: ostre trawy, kolczaste krzewy, kaktusy. Rośliny podzielone są na; polikiaryczne(porosty, mchy, paprocie, homodentyczne). Gleby są mało żyzne.

Tundra- występuje na wybrzeżach Azji, Ameryki płn i Europy. Tundrę porastają : mchy, porosty, krzewinki, trawy, rośliny kwiatowe. Roślinność dochodzi do 1m.

Lasy strefy okołorównikowej- są to lasy wiecznie zielone(dżungla). Panuje tam przez cały rok wysoka temperatura i padają obfite deszcze. Roślinność jest bujna i szybko rośnie. Charakterystyczną cecha tego lasu jest piętrowy układ roślinności. Korona drzew sięga do 50m. Pod drzewami rosną krzewy. Na dnie lasu tropikalnego można spotkać glony i delikatne grzyby. Panuje tam mrok. Drzewa są oplątane lianami. Lasy te występują w dolinie Amazonki, Kotlinie Konga, w Ameryce środkowej, w alchipelagu Malajskim.

Lasy strefy podzwrotnikowej- w lasach tych występuje pora sucha i deszczowa, drzewa są niższe, w porze suchej rzucają liście. W klimacie monsunowym w porze deszczowej roślinność rozrasta się bardzo bujnie, natomiast w porze suchej ubożej. Typowymi roślinami tych lasów są bambusy, sięgające 60m. Lasy te występują: w Indiach, płn Australii, Ameryce środkowej, w płd części wyżyny brazylijskiej.

Lasy strefy umiarkowanej- są one uzależnione od występowania pór roku. Rosną tu lasy: lisciaste, iglaste, mieszane. Drzewa rzucają liście na zimę.

Lasy liściaste- występują w Europie zach, w wsch części USA, w Azji dominują w nich: dęby, buki, jesiony, klony, brzozy.

Lasy mieszane- występują w Europie środkowej.

Lasy iglaste- występują na płn Syberii,w Kanadzie, Europie wsch, Skandynawii. Zwane są one tajgą. Należą do nich: świerki, sosny, jodły, cisy, modrzewie, topole.

21. Świat zwierzęcy na lądach.

Krainy zoologiczne:

-australijska- obszar występowania: Australia z Tasmanią, gatunki zwierząt: dziobaki, kolczatki, koale, kangury, strusie australijskie, ptaki kiwi

-orientalna- ow: Indie, Jawa, Filipiny, Cejlon, gz: słonie indyjskie, bawoły indyjskie, niedżwiedzie malajskie, nosorożce, lamparty, tygrysy

-etiopska- ow: Afryka(Sahara jest granicą), gz: żyrafy, antylopy, słonie afrykańskie, lwy, krokodyle nilowe, nosorożce, zebry, małpy

-neopolitańska- ow: Ameryka płd iśrodkowa, gz: pancerniki, czaplaki, lamy, anakondy, jaguary, aligatory

-nearktyczna- ow: Ameryka płn, gz: niedżwiedzie grizli, lisy polarne, foki, grzechotniki, rosomaki, psy preriowe

-polearktyczna- ow: Europa, Azja(Sahara), gz: tygrysy syberyjskie, żubry, rysie, niedżwiedzie brunatne, dziki, zające, kozice

22. Środowisko , jego zróżnicowanie i wpływ na działalność człowieka.

Środowisko przyrodnicze- zespół wzajemnie powiązanych elementów biotycznych i objotycznych.

Środowisko geograficzne- tworzy zespół elementów środowiska przyrodniczego oraz elementy antropogeniczne(utworzone przez człowieka).

Środowisko geograficzne podlega przemianom, które są związane z występowaniem procesów naturalnych, społeczno-gospodarczych.

Na działalność człowieka wpływ mają następujące elementy środowiska: rzeżba terenu, woda, klimat.

23.Zasoby przyrody

Podział zasobów przyrody:

a)niewyczerpalne (energia słoneczna, woda, powietrze, wiatr

b)wyczerpalne:

-odnawialne(gleba, rośliny, zwierzęta, woda-bez wody głębinowej)

-nieodnawialne(surowce mineralne, wody głębinowe)

Przyczyny kurczenia się zasobów surowców mineralnych:

a)coraz większe zapotrzebowanie gospodarcze

b)coraz trudniejsze warunki geologiczne ich eksploatacji

c)coraz bardziej ograniczone możliwości znalezienia nowych złóż

d)coraz większe nakłady energetyczne związane z wydobyciem

Równowaga systemu może być zachowana przy spełnieniu następujących warunków:

-umiar w eksploatacji zasobów

-eliminowanie rabunkowej gospodarki

-kierowanie się prawami rządzącymi przyrodą pozwalającymi zachować jej zdolność samoregulacji

-planowanie eksploatacji surowców zgodnie z prawami przyrody i przyjętymi ogólnospołecznymi zasadami postępowania z zasobami naturalnymi naszej planety

-przestrzeganie norm i standardów ochrony surowców przez Unię Europejską i wyspecjalizowane organizacje ONZ

24. Polska w Europie

Naród- grupa ludzi posługująca się własnym językiem, mająca własne tradycje, ustrój, mająca świadomość społeczną i własną religię.

Państwo- jest to obszar zamieszkały przez naród, którym rządzi przywódca i ma nadane określone prawa.

Granice Polski- Niemcy-467km, Czechy-790km, Słowacja-539km, Ukraina-529km, Białoruś-416km, Litwa-103km, Rosja-210km.

Ustrój Polski;

-1946r- 14 województw i 2 miasta

-1950r- 17 województw

-1975r- 49 województw

-1999r- 16 województw

25 Struktury geologiczne w Polsce.

Prowincja tektoniczna- duży obszar ziemi odznaczający się określonym stylem w budowie geologicznej np. styl alpejski.

Na obszarze Polski wyróżnia się obszary należące do trzech wielkich prowincji tektonicznych: platforma wsch-europejska, obszar fałdowań paleozoicznych, obszar fałdowań alpejskich.

a)struktury prekambryjskie

Obszary fundamentu krystalicznego, leżącego blisko powierzchni tworzą wyniesienia: Łeby, Mazursko-Suwalskie, Słowatycz.

b)struktury paleozoiczne

-kalenoidy- występują w płd-wsch części gór Świętokrzyskich, oraz w górach i na pogórzu Kaczawskim. Występują na wyspach brytyjskich i w Norwegii.

-hercynidy- ostatecznie uformowane zostają góry Świętokrzyskie i Sudety, występują zjawiska

wulkaniczne i intuzje magmowe (masyw krystaliczny Karkonoszy, Tatr, Strzegoń). Występują w górach Harz w Niemczech, Hiszpani, Ural, góry Świętokrzyskie, Kaledońskie. Tworzenie się surowców mineralnych: ropy naftowej, gazu ziemnego, rudy miedzi, węgla kamiennego, soli kamiennej i niewielkich złoży nitu, srebra, złota w Sudetach.

c)struktury mezozoiczne

-w powstającej bruzdzie duńsko-polskiej gromadzą się grube serie skał osadowych.

-ruchy wielkopromienne: laramijskie i kimberyjskie doprowadzily do sfałdowania złożonych osadów

-utworzył się wał kujawsko-pomorski i towarzyszące mu po obu stronach niecki: Brżeżna, Szczecińska, Łódzka, Niedziańska.

-paleozoiczne pokłady soli zostają przekształcone w wysady solne

d)struktury kenozoiczne

a)etapowy przebieg fałdowań alpejskich

-powstaje geosynklina Tetydy w której gromadzą się serie skał osadowych(kreda- trzeciorzęd)

-sfałdowanie i wypiętrzenie osadów geosynklinarnych a następnie przeniesienie ponad trzonem krystalicznym Tatr

-wyodrębnienie trzech jednostek tektonicznych: Tatry, Pieniny, Beskidy.

Ruchy alpejskie powodują odmłodzenie rzeżby sudetów. Powstaje uskok brzeżny który odziela Sudety od pogórza Sudeckiego oraz system uskoków i zapadlisk które nadają Sudetom charakter gor zrębowych. Od płd-wsch po zapadlisko Karpackiego wlewa się ciepłe morze w miocenie na jego obrzeżach powstaje sól kamienna siarka i gips. Za utworzonym wałem metakarpackim w rozległych obniżeniach powstaje węgiel kamienny.

26. Czynniki kształtujące klimat w Polsce

1. czynniki meteorologiczne

• masy powietrza polarno- morskiego, polarno -kontynentalnego, zwrotnikowo- kontynentalnego, zwrotnikowo- morskiego

• ośrodki baryczne: niż islamski, wyż azorski, wyż azjatycki

• przemieszczające się fronty atmosferyczne

2. czynniki nie meterologiczne

• położenie, szer. Geog. I związany z nią kąt padania promieni słonecznych

• wys. N.p.m. , ukształtowanie terenu

• odległość od zbiorników wodnych

• rodzaj podłoża i pokrycia terenu

27. szata roślinna polski

Szata roślinna ukształtowała się w wyniku działania czynników środowiska przyrodniczego i działalności społeczno gospodarczej człowieka

1. lasy w Polsce zajmują 28% pow. Kraju . wyróżnia się: bory, grądy, łęgi, olsy, buczyny, oraz lasy górskie

2. roślinność trawiasta: murawy kserotermiczne, łąki łęgowe, hale

3. inne zbiorowiska roślinne: roślinność wydmowa i bagienna

28. Degradacja środowiska geogr. Polski

1. GOP - przyczyny jego degradacji to

• wydobycie surowców mineralnych

• przeludnienie

• nadmierne uprzemysłowienie

• występowanie hut, kopalń, przem. Chemicznego

GOP wytwarza 20% produkcji przemysłowej kraju, wydobywa 99% węgla kamiennego, 100% cynku i ołowiu i 55% stali.

Górnictwo spowodowało osiadanie terenu, występowało topnięć, powstawanie hałd górniczych, grobi, nasypów, wyrobisk i szczelin. Górny Śląsk odczuwa szczególnie deficyt wody po położony jest na dziale wód między Wisłą i odrą. GOP emituje w stosunku do całego kraju 40% zanieczyszczeń gazowych i 30% pyłowych. Szata roślinna występuje tylko w niewielkich obszarach koło Pszczyny i tarnowskich gór.

Aby złagodzić skutki degradacji:

• utworzono Wojewódzki park kultury i odpoczynku

• przeprowadza się rekultywację terenu

• wprowadza się urządzenia odpylające

• wycofuje się zakłady szczególnie szkodliwe dla środowiska

• wycofuje się z zakładów przemysłowych tzw. „brudne technologie”

• zamienia się ogrzewanie mieszkań na gazowe

• rekonstruje się drogi

• wprowadza się pełne zagospodarowanie odpadów

2. Kraków to 3-cie co do wielkości miasto w Polsce - 750 tys. Ludzi. Jest on doprowadzony do stanu zadłużenia ekologicznego na co złożyło się

• lokalizacja wielkiego przemysłu

• zlokalizowanie huty aluminium i elektrociepłowni w Skawinie

• dysproporcja między rozwojem przemysłu a rozwojem infrastruktury

• napływ wiatrów znad obszarów zanieczyszczonego górnego śląska

• rozwój przestrzenny miasta wzdłuż osi do linii Wisły

• durze opady pyłowe w śródmieściu

Aby złagodzić skutki degradacji:

• zaostrzono wymagania wobec podmiotów korzystających ze środowiska

• restrukturyzacja przemysłu, zmian technologicznych i stosowania tzw. „czystych technologii”

• wymusza się zachowanie proekologiczne przez wprowadzanie nowego systemu prawnego

• wprowadzanie wsparcia przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska

29. Ludność polski i miasta

Zmiany liczby ludności polski dokonały się pod wpływem II wojny św. 1939-36,5 mln. Ludzi ,1946 - 23,6 mln.

Przyczyny ubytku ludności to bezpośrednie straty wojenne, zmiany granic, przesiedlenia, imigracje

Migracja - jest to ruch ludności związany ze zmianą miejsca zamieszkania.

Repatriacja - powrót do kraju

Reemigracja - powrót byłych więżniów w granice swego kraju

Przyrost naturalny - to stosunek liczby nowo narodzonych do liczby zgonów wyrażonych w promilach

Wyż demograficzny - wzrost liczby ludności wywołany zwiększeniem przyrostu naturalnego

W Polsce występuje:

• nadwyżka mężczyzn do 40 roku życia

• nadwyżka kobiet pow. 40 roku życia

• duże zróżnicowanie czasu trwania życia mężczyzn i kobiet

• tendencja do starzenia się ludności

• maleje liczebność roczników najmłodszych.

Miasto jest to jednostka osadnicza posiadająca prawa miejskie. Obecnie w Polsce jest 874 miasta.

Czynniki rozwoju miast to : migracje wieś, miast , przyrost naturalny, zmiany administracyjne(nadawanie praw miejskich)

Funkcje miejskie: przemysłowa transportowa handlowa usługowa turystyczna kulturowe administracyjna.

Problemy rozwoju miast:

• zanieczyszczenia

• brak wody i mieszkań

• niewydolność transportu

• przestępczość

W skład sieci osadniczej polski wchodzą :

1. aglomeracje

• ukształtowane do których należą: warszawska, katowicka, łódzka, krakowska, wrocławska, poznańska, gdańska, szczecińska, toruńska i bydgoska

• rozwijające się: rzeszowska, tarnowska, białostocka i lubelska

2. miejskie ośrodki wzrostu( krajowe i regionalne)

3. ośrodki lokalne

4. wsie

Cech osadnictwa wiejskiego:

Typową cechą jest występowanie małych wsi liczących do 300 mieszkańców. Stanowią one 40% wszystkich wsi, ale zamieszkuje je około 15% ludności wiejskiej.

Wsie średnie 300-500 mieszkańców stanowią 40% wszystkich wsi, a zamieszkuje je 35% ludności wiejskiej.

Wsie durze ponad 500 mieszkańców stanowią 20% wszystkich wsi, a zamieszkuje je 50% ludności wiejskiej.

Typy osadnicze wsi: łancuchówka, jednodrożnica, okolnica, szeregówka,

30. Produkcja roślinna

PSZENICA

Zajmuje pierwsze miejsce wśród zbóż pod względem powierzchni zasiewów ok. 20%. Intensywnie uprawia się ją na Żuławach Wiślanych, Kujawach, Wielkopolsce, nizinie Śląskiej, wyżynie Lubelskiej, nizinie Sandomierskiej. W 1997r na 1 mieszkańca przypadało 212kg pszenicy. Pszenica wymaga żyznej gleby o dostatecznej ilości wilgoci. Średnie plony pszenicy wynoszą w Polsce ok. 32q/hg. Zbiory wynoszą 8,2mln ton.

JĘCZMIEŃ

Jest zbożem wykorzystywanym w przemyśle spożywczym choć we wsch i centralnej Polsce przewrza jego wykorzystanie paszowe. Zbiory w 1997r wyniosły 3,8mln ton co stanowi 2,3% produkcji światowej. Plony wynoszą ok. 31q/hg.

ŻYTO

Uprawia się go na mało żyznych glebach. Pod względem zbiorów Polska zajmuje 1 miejsce w świecie wyprzedzając Rosję i Niemcy. Na 1 mieszkańca przypada ok. 163kg żyta. Zbiory w 1997r wyniosły w Polsce 5,7mln ton co stanowi 27,8% produkcji zasiewów. Zajmuje 19% obszaru zasiewów.

OWIES

Jego uprawa w Polsce maleje. Uprawiany jest na obszarach pojeziernych i pod górskich. Charakteryzuje się nieco większą ilścią opadów atmosferycznych. Zbiory w 1997r wynosiły 1,6mln ton. W Polsce można otrzymać 25,1q/hg.

PSZENŻYTO

Zaczęto je uprawiać pod koniec lat 80. Zboże to charakteryzuje się małymi wymaganiami wobec warunków naturalnych, a przy tym daje wysokie plony. Jego uprawa ciągle rośnie w 1997r zebrano 2,1mln ton. Z jednego hg można otrzymać 30,6q. Zajmuje 5% powierzchni zasiewów.

KUKURYDZA

Potrzebuje dodatnich temperatur na początku wegetacji oraz długiej i suchej jesieni.

ZIEMNIAKI

Należą do roślin okopowych. Rozpowszechniły się w Polsce w XVII w. Są używane na paszę dla trzody chlewnej. Są surowcem dla przemysłu spożywczego, farmaceutycznego. Mają małe wymagania pogodowe i klimatyczne. Powierzchnia zasiewów wynosi 11%. Zbiory w 1997r wynosiły 20mln ton. Plony wynoszą 196q/hg.

BURAKI CUKROWE

Powierzchnia zasiewów 2,9%. Zbiory ok.15.8mln ton. Plony 379q/hg. Na małe wymagania glebowe. Jest rośliną coraz mniej opłacalna. Obszary upraw pokrywają się z obszarem upraw pszenicy.

RZEPAK

Powierzchnia zasiewów 4,7%. Uprawiany w płn części Polski i na Dolnym Śląsku. Zbiory 559tys ton. Z 1 tony ziaren otrzymuje się 400kg oleju.

LEN

Ma małe wymagania glebowe. Uprawy ok. 3,5hg.obecnie uprawia się go 30 razy mniej niż w latach 50

WARZYWA

Rocznie zbiera się 5,2mln ton. Liczba ta rośnie. Uprawy koncentrują się w pobiżu wielkich miast. Najwięcej zbiera się kapusty 1,8mln ton, marchwi 800tys ton.

OWOCE

Około 2,8mln ton zbiorów. Jabłek 2mln ton, wiśni 136tys ton, śliwek 120tys ton, truskawek 162tys ton, porzeczki 162tys ton, maliny 40tys ton.

31. Chów zwierząt w Polsce.

BYDŁO

Największa obsada bydła występuje w województwie małopolskim i podlaskim. Wynosi powyżej 50 sztuk na 100ha. Najmniejsza obsada występuje w województwie lubelskim i zachodnio-pomorskim. Wynosi niżej niż 20 sztuk na 100ha.więcej bydła hoduje się w gospodarstwach indywidualnych. Roczna produkcja mleka wynosi 11,8mln litrów. Jest to 6 miejsce w Europie. Na 1 mieszkańca przypada 300l mleka. Wydajność mleczna wynosi 3370 litrów rocznie.

TRZODA CHLEWNA

Najwięcej trzody chlewnej hoduje się w województwach wielkopolskim 200 sztuk na 100 ha, kujawsko-pomorskim 165 sztuk na 100ha. Najmniej hoduje się w województwach podkarpackim, małopolskim dolnośląskim ok. 50 sztuk na 100ha. Produkcja mięsa wynosi 2,9mln ton. Jest to 6 miejsce w Europie. Najwięcej jest mięsa wieprzowego ok. 75%. Na 1 mieszkańca przypada 74 kg mięsa.

OWCE

Najwięcej owiec ok. 10 sztuk na 100ha występuje w województwie małopolskim i śląskim. Najmniej w województwie mazowieckim. Wełny produkuje się ok. 1750 ton rocznie.

KURY

Produkcje powyżej 50 sztuk. Produkcja jaj wynosi 7,7mld sztuk, co stanowi 1% produkcji światowej. Na 1 mieszkańca przypada średnio 180 jajek rocznie.

32 Rolnictwo Polski

Cechy rolnictwa polskiego:

-przyrost zatrudnienia w rolnictwie

-powierzchnia gospodarstwa rolnego-rozdrobnienie w rolnictwie

-niekorzystna struktura mechaniczna

-rozdrobnienie produkcji

-samo zapotrzebowanie

33 Lesistość Polski

Lasy zajmowały w Polsce w 1999r 8,8mln ha co stanowi 28% powierzchni Polski. Z tego na lasy publiczne (własność skarbu państwa i gmin)przypadło 7,3mln ha, na lasy prywatne (osób, fizycznych, rolniczych, spółdzielni produkcyjnych)1,5mln ha.

Najwięcej lasów ma województwo lubelskie-powyżej 40%. Najmniej województwo łudzkie-poniżej20%. Najbardziej zalesiona jest zach i płn część kraju oraz Karpaty.

Lasy iglaste stanowią 78%powierzchni lasów. Największy udział ma tu sosna-69%, następnie świerk, jodła, modrzew, lis. Lasy te narażone są na cykliczne inwazje szkodników: brudnicy, mniszki. Wszystkie gatunki drzew iglastych są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza.

Drzewa liściaste zajmują ok. 22% powierzchni lasów. Wśród nich przeważa dąb, brzoza i olcha. Najmniej uszkodzeń odnotowuje się w województwie podlaskim, zachodnio-pomorskim. Najwięcej uszkodzeń drzew ma Górny Śląsk i Sudety.

Funkcje lasów:

-zwarte zbiorowiska leśne są dobrym regulatorem obiegu wody

-zmniejszają erozję gleby

-chronią glebę przed wywiewaniem

-obszary leśne wpływają korzystnie na zawartość tlenu w powietrzu i ograniczają prędkość wiatru

-dostarczają grzybów, jagód, zwierzyny łownej

-są miejscami rekreacji

-dają ludziom prace

Niekorzystna jest struktura wiekowa lasów. Zbyt dużo jest drzew młodych(43% drzew poniżej 40 lat) a za mało drzew starych(17% powyżej 80 lat). Dzięki zaleśieniom lesistość Polski ciągle wzrasta.

34 Znaczenie i podział środków transportu

Komunikacja- dział gospodarki narodowej zajmujący się przewozem towaru, osób i przesyłaniem informacji.

W Polsce zatrudnionych w tym dziale jest ok. 860tys ludzi co stanowi 4,5% ludnośći aktywnej zawodowo.

Rodzaje transportu:

-lądowy- kolejowy, samochodowy, specjalny

-wodny- żegluga morska, żegluga rzeczna

-powietrzny- lotniczy

Łączność obejmuje: pocztę, telefon, telefax, telewizję, radio, internet, satelity, telefony bezprzewodowe.

Szlak- zespół lini komunikacyjnych łączących określone punkty telekomunikacyjne.

Węzeł komunikacyjny- miejscowość w której przecina się kilka szlaków, lini komunikacyjnych.

Zmiany zachodzące w transporcie:

-przewaga transportu samochodowego w przewozach ładunków(obecnie prawie 80%)

-znaczny udział w przewozach pasażerów ok. 71%

-wzrost kosztów przewozu transportem kolejowym i samochodowym

-znaczne zaawansowanie prywatyzacji transportu zwłaszcza w transporcie samochodowym i lotniczym(rozpoczyna się prywatyzacja PKP)

Zalety i wady rożnych rodzajów transportu;

a)kolejowy

plus- można przewozić duże ładunki

minus- powolność, konieczność przeładowywania

b)samochodowy

plus- szybkość, nie ma konieczności przeładowywania

minus- zanieczyszczanie środowiska, wypadki, duże koszty eksploatacji i tzw koszty osobiste

c)lotniczy

plus- szybkość, bezpieczeństwo

minus- najdroższy rodzaj transportu, mała ładowność

d)morski

plus- najtańszy, bezpieczny

minus- czasochłonny

35. Transport kolejowy w Polsce

a) rozwój transportu kolejowego w Polsce.

Po odzyskaniu niepodległości zaistniała konieczność przebudowy sieci kolejowej. Powstała magistrala kolejowa: Herby, Karsznice, Inowrocław, Gdynia(1928-1933). Po II wojnie światowej powstały nowe linie kolejowe np. Zawiercie- Grodzisk Maz. CMK(centralna magistrala kolejowa).

b)gęstość sieci kolejowej

W 1997r 23328km lini (zmniejsza się ponieważ likwidowane są linie nierentowne). 50% lini jest zelektryfikowanych i prawie 60% to linie jednotorowe. Średnio na 100 km2 powierzchni przypada 7,1 km lini. Znacznie więcej jest w Czechach, Belgi, Szwajcarii. Największa gęstość jest w województwie śląskim, opolskim i dolnośląskim ponad 10 km/100km2. Najmniejsza w województwie podlaskim i lubelskim 5km/100km2.

Koleje przewożą: węgiel kamienny, rudy, piasek, żwir, cement, metale i ich wyroby, ropę naftową. Rocznie około 220mln ton.

Zmiany w PKP:

-spadek długów lini

-spadek liczby wagonów

-spadek przewozu towarów i osób

-wzrost cen biletów za osoby i towary

-wzrost prędkości podróżowania ok. 110 km/h.

36. Transport samochodowy w Polsce.

Długość dróg 242tys km w tym 84% dróg o ulepszonej nawierzchni. Gęstość dróg 77km/100km2 powierzchni. Większą gęstość dróg mają: Belgia, Niemcy, Francja. Mniejszą gęstość mają: Białoruś, Szwecja. W Polsce największą gęstość dróg mają województwa śląskie 150km/100km2, małopolskie. Najmniejszą podlaskie, lubelskie, warmińsko-mazurskie. Ilość zarejestrowanych samochodów 8,5mln samochodów osobowych w 1997r , 1.6 mln samochodów ciężarowych, 1,2mln ciągników, 800tys motocykli. Przypada 208 samochodów na 1000 mieszkańców.

Transport samochodowy przewozi 79% towarów i 72% pasażerów.

37 Transport morski.

a)Rzeki i jeziora stanowią ważne i wygodne szlaki transportu i komunikacji. Dla Wisły szczególnie ważny był okres XVI i XVII stulecia. Żegluga śródlądowa istniała również w czasie zaborów. Dotychczasową rolę Wisły przejęła Odra z kanałem gliwickim. Rzeka ta stała się drogą transportu towarów masowych z Górnego Śląska do Berlina oraz do Sczecina. Podobne znaczenie miał kanał bydgoski. Najstarszym kanałem oddanym do użytku jest kanał Augustowski który łączył dorzecze Wisły z systemem Niemna. Kanał Augustowski podobnie jak kanał Elbląski wykorzystywany jest do celów turystycznych. Długość ważniejszych połączeń kanałowych w Polsce wynosi ok. 450km. Transport rzeczny należy do najtańszych środków transportu nie jest jednak w Polsce rozwijany min ze względu na koszty inwestycji.

b)Polskie morskie porty handlowe skupiają się w zasadzie w dwóch ośrodkach: zespole portowym Szczecin- Świnołujśćie, oraz Gdańsk- Gdynia, gdzie istotną rolę spełnia port północny służący do przeładunku przede wszystkim węgla kamiennego i ropy naftowej. Rozwinął się także ruch pasażerski. Ważną rolę w przewozach pasażerskich pełnią linie promowe łączące Polskę ze Skandynawią. Sytuacja krajowego transportu morskiego jest zadowalająca.

38. Transport lotniczy.

8 portów lotniczych: Warszawa, Kraków, Rzeszów, Katowice, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin.

32 samoloty, 57 linji lotniczych w tym 6 krajowych. Połączenia utrzymuje się z 32 państwami i 43 miastami. Przewozy 2,3mln pasażerów a w ruchu krajowym 340tys, 28tys ton przewożonych ładunków (głównie poczta, towary szybko psujące się: owoce, kwiaty).

---