Edyta Niewęgłowska

SUM, st. zaoczne, II rok, grupa I

Demokracja i prawa człowieka w Ameryce Łacińskiej

Cywilizacja latynoamerykańska posiada odrębną tożsamość, pomimo tego że jest wytworem cywilizacji europejskiej. Charakteryzuje się:

• kulturą autorytarną i korporacyjną - co oznacza skłonność do budowania autorytarnej władzy poprzez stosowanie przemocy. Model autorytaryzmu Ameryki Łacińskiej sięga czasów kolonialnych XVIII w, gdy wśród kreolskich posiadaczy ziemskich wykształcił się model społeczny nazywany caudillismo, cechujący się dominacją i podporządkowaniem, aprobatą wobec użycia przemocy walce o przywództwo. Potem model został przeniesiony na płaszczyznę państwową, dodatkowo wzmacniany powiązaniami rodzinnymi. Przykładem jest deklaracja Simona Bolivara z 1813 r. o „wojnie na śmierć” z Hiszpanami, usprawiedliwiająca przemoc w walce o niepodległość. Inni przywódcy odwołujący się do wzorów caudillismo to Augusto Pinochet, Hugo Chavez.

• dużym wpływem katolicyzmu

• obecnością kultur rdzennych

Cechą charakterystyczną systemu politycznego Ameryki Łacińskiej jest częste odwoływanie się do argumentów siłowych przy przejmowaniu władzy, co także wiąże się z modelem caudillismo. W wymiarze społecznym model ten określa jasne stanowisko wobec statusu kobiet - kobieta powinna być uzależniona od dominującej pozycji mężczyzny a przemoc wobec niej jest usprawiedliwiona, dlatego proces równouprawnienia kobiet przebiegał dużo dłużej niż w innych rejonach świata. Model caudillismo wpływa również negatywnie na stosunek do ludności rdzennej, która jest niejednokrotnie marginalizowana i pozbawiona własności ziemskiej. Wszystkie te czynniki wpływały na zagrożenia wobec praw politycznych i obywatelskich w Ameryce Łacińskiej, oraz wpływały na rozwarstwienie społeczne. Taki stan koncepcji praw człowieka doprowadził do ich zakwestionowania przez ideologów tzw. Teologia wyzwolenia. Zgodnie z tym poglądem prawa człowieka są ochroną interesów politycznych warstw posiadających.

Pierwszym dokumentem dot. ochrony praw człowieka w Ameryce Łacińskiej był podpisany 1826 r. traktat o unii, lidze i konfederacji, który w art. 27 przewidywał „ zniesienie i wytępienie handlu niewolnikami”. W 1948r. przyjęto Amerykańską Deklarację Praw i Obowiązków Człowieka, która zapoczątkowała powstawanie systemów ochrony praw człowieka o charakterze regionalnym:

• system instytucjonalny wraz z mechanizmami skargi indywidualnej, zbiorowej i państwowej:

-Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka, powołana w 1959r. Początkowo zajmowała się jedynie promowaniem praw człowieka, a od 1965r ma obowiązek corocznego składania raportów co do przestrzegania praw człowieka oraz można składać do niej skargi indywidualne. Od 1967r jest organem OPA, a od paktu z San Jose 1979 sprawuje jurysdykcję nad przypadkami naruszeń praw człowieka w państwach.
Od protokołu z San Salwador 1 1988r do obowiązków Komisji została
włączona ochrona praw ekonomicznych i społecznych.
-Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka

• rozszerzona ochrona praw społecznych, gospodarczych i ekonomicznych

• system konwencyjny, rozbudowujący się od 1969r. (wszystkie państwa poza Kubą)

System ONZ

Kraje Ameryki Łacińskiej odegrały bardzo ważną rolę w promowaniu praw człowieka na forum ONZ. W styczniu 1993 r. przyjęto deklarację regionalnego spotkania przygotowawczego przed Światową Konferencją Praw Człowieka w Wiedniu. Jej postulaty:

• kwestia współzależności i niepodzielności praw człowieka (również praw gospodarczych i społecznych)

• kwestia ochrony prawa do rozwoju czystego środowiska naturalnego

• rola demokracji przedstawicielskiej oraz rola zagrożeń rządów niedemokratycznych

• współpraca międzyamerykańskiego i oenzetowskiego systemu ochrony praw człowieka

• utworzenie urzędu Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka

System ONZ stawał się szczególnie ważny dla państw w sytuacjach upowszechnienia się rządów dyktatorskich i konfliktów wewnętrznych, ponieważ z jednej strony ochraniał rezolucjami Komisji Praw Człowieka ONZ a z drugiej ochraniał misjami pokojowymi. W latach 1982-97 Ameryki Łacińskiej dot. 16% rezolucji, które głównie dotyczyły Gwatemali, Haiti, Salwadoru. ONZ odegrała istotną rolę w rozwiązywaniu konfliktów w Ameryce Środkowej np. w Salwadorze, Gwatemali, Haiti po fiasku interwencji OPA..

System Międzyamerykański

Konferencje i deklaracje w sprawie praw człowieka w Ameryce Łacińskiej:

• Konferencja w Buenos Aires 1936r. - uznanie demokratycznych form rządów i istnienia demokracji za wspólne wartości państw zachodniej hemisfery

• Deklaracja ministrów spraw zagranicznych państw OPA wydana na XVII spotkaniu konsultacyjnym w czerwcu 1979r., wzywająca autorytarną Nikaraguę do ustanowienia demokratycznego rządu oraz zagwarantowania wolnych wyborów i poszanowania praw człowieka

• Deklaracja „O demokracji i odnowi systemu międzyamerykańskiego” oraz rezolucja nr 1080 dot. Demokracji przedstawicielskiej przyjęte na 21 sesji Zgromadzenia Ogólnego OPA. Organizacji przyznano możliwość działań w sytuacji przerwania procesu demokratycznego, co zastosowano m.in. w trakcie kryzysu w Paragwaju w 1996r. W 1992r. przyjęto poprawkę umożliwiającą zawieszenie członkostwa państwa w którym do władzy doszedł rząd niedemokratyczny

• Utworzenie Zespołu Promocji Demokracji 1990 r przy OPA, który miał zajmować się nadzorowaniem wyborów, prowadzeniem szkoleń w zakresie dobrego rządzenia, wspomaganiem procesu rozwiązywania konfliktów, likwidacją min przeciwpiechotnych

• Porozumienie w ramach Grupy Andyjskiej z maja 1991r. dot. nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych tylko z rządami demokratycznymi

• Międzyamerykańska Karta Demokratyczna przyjęta 11 września 2001r. w Limie

Dużą rolę w kształtowaniu praw człowieka odegrały organizacje pozarządowe, które przede wszystkim wywierają nacisk na państwa, dokumentują przypadki naruszeń, tworzą nowe normy w dziedzinie praw człowieka. Są to takie organizacje jak Amnesty International, Human Rights Watch, amerykańska organizacja Fundacja Forda, chilijski Wikariat Solidarności. Istotnym problemem jest sprawa ochrony obrońców praw człowieka, dlatego w 1985r OPA przyjęła rezolucję zobowiązująca ochronę osób, które składały zeznania lub skargi do Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka.

Demokracja w systemie międzyamerykańskim jest uzależniona od modelu caudillismo i oligarchicznymi strukturami władzy. Przegląd stanu demokracji w poszczególnych krajach Ameryki Południowej, z listopada 2007 wg Latinobarometro:

• Brazylia- Prezydent Luiz Inácio Lula da Silva okazał się być najpopularniejszym politykiem kontynentu według sondażu Latinobarometro. Brazylijczycy nie wyrazili tendencji antydemokratycznych, ale są zawiedzeni powolnym rozwojem wolnego rynku i oczekują reform w tym zakresie. Na prowincji dominują grupy najzamożniejszych osób, na poziomie krajowym widoczne jest zjawisko klientelyzmu. Dodatkowo występuje podobnie jak w innych krajach wykluczenie społeczne niższych warstw. Większość Brazylijczyków, bo aż 53% uważa, że sytuacja bezpieczeństwa publicznego w ich kraju jest zła lub bardzo zła. Jedynie 18% uważa ją za dobrą lub bardzo dobrą, a 29% uważa za regularną.

• Meksyk - podobnie jak w Brazylii, społeczeństwo oczekuje poprawy sytuacji w kraju. W ostatnich czterech latach niska inflacja i spadek bezrobocia dają nadzieję na ustabilizowaną gospodarkę. Z sondażu wynika, że Meksykanie chcieli by się czuć bezpieczniej w swoim kraju. Gospodarka wolnorynkowa postrzegana jest jako najlepsza perspektywa. Występuje konflikt społeczny pomiędzy różnymi warstwami społeczeństwa.

• Argentyna - spada poparcie dla demokratów w tym kraju. Demokraci czują sie zagrożeni przez rosnące poparcie dla lewicy i przez tendencje do dynastii w kraju, wybory wygrała Christina Fernandez, żona byłego prezydenta- Nestora Kirchnera ( który dąży do nacjonalizacji gospodarki). Poważnym ograniczeniem staje się kontrola armii nad władzami cywilnymi - zjawisko „chronionej demokracji”.

• Chile - podobnie jak w Argentynie występuje kontrola armii

• Paragwaj, Gwatemala - to tutaj odnotowano najmniejsze zadowolenie z funkcjonowania demokracji i niewielkie poparcie dla wizji państwa z totalitarnym rządem

• Peru - sytuacja przedstawia się podobnie jak w Paragwaju, tylko 37 % społeczeństwa wyraziło swoje poparcie dla demokracji. Warto też odnotować, że procent ten wzrósł od 2001 , kiedy wynosił 25%.

• Kostaryka, Panama, Boliwia, Ekwador, Nikaragua - to kraje, w których największym poparciem cieszą się partie prawicowe lub socjal-demokratyczne, jednak niezmiennie od czterech lat społeczeństwo chce kontynuować drogę demokracji i gospodarki wolnorynkowej.

• Kolumbia - 75 % obywateli tego kraju uważa że wolny rynek jest dla nich najlepszą opcją, chodź tylko 30% jest zadowolonych z tego jak funkcjonuje u nich demokracja.

• Republika Dominikany - w 2007 roku poparcie dla demokracji spadło z 71 do 64 %

• Wenezuela- 56 % ankietowanych opowiedziało się za demokracją. Podobny procent Wenezuelczyków twierdzi, że ich zarobki wzrosły o 25% od czasu kiedy prezydentem został Hugo Chavez. Ponad 60% badanych skarży się na swoje dochody, szacują , że w ostatnich latach ceny w kraju wzrosły o 49%. W 2007 roku odnotowano spadek poparcia dla prezydenta Hugo Chaveza, popularniejszym od niego okazał się król Hiszpanii Juan Carlos.

Problemy praw człowieka w Ameryce Łacińskiej:

• Prawa ludności rdzennej - podstawowym problemem tej grupy społecznej, liczącej około 40 mln ludności w Ameryce Łacińskiej, jest marginalizacja społeczna. Są to osoby z najuboższych warstw społecznych, bądź żyjące na odizolowanych terenach. Problem dot. Takich państw jak Meksyk, Boliwia, Gwatemala, Ekwador.
  Od zawsze ludność ta była dyskryminowana i wyniszczana, pozbawiana prawa do ziemi poprzez zajmowanie terenów przez wielkie gospodarstwa i plantacje. Obecnie wielu Indian walczy o przywrócenie praw własności. Ciekawym przykładem jest kwestia eksterminacji ludności indiańskiej na obszarze Ekwadoru, gdzie w latach 60-tych działalność rozpoczął koncern Texaco. Eksterminacja i zanieczyszczenie środowiska wpłynęły na wyginięcie dwóch plemion.
  Dużym problemem jest ubóstwo tej grupy, co często prowadzi do powstań np. w Meksyku czy radykalizacji przekonań i tak jak w Chile, gdzie w wypadku Mapuczów, którzy popierali lewicę a po zamachu stanu stali się obiektem represji. Działacze indiańscy zaczęli organizować się w latach 70-tych przy pomocy Międzynarodowej Organizacji Pracy i Światowej Rady Kościołów . W 1984r. powstało Biuro Koordynacyjne Organizacji Ludności Rdzennej Amazonii, skupiające organizacje indiańskie z 9 krajów. W 1992r. utworzono Fundusz Ludności Rdzennej przy Międzyamerykańskim Banku Rozwoju. W 1940r. państwa zachodniej hemisfery podpisały konwencje z Petzcuaro, ustanawiającą Międzyamerykański Instytut Indianistyczny z siedzibą w Meksyku. Głównym zadaniem było rozwiązywanie problemów Indian. W 1990r. Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka opracowała Deklarację Praw Ludności Rdzennej, która do tej pory nie została przyjęta i do tej pory pozostaje przedmiotem uzgodnień.

• Współpraca państw naruszających prawa człowieka - Szczególnym zjawiskiem w Ameryce Południowej jest współpraca dyktatur, które naruszają prawa człowieka. Przykładem operacja Kondor, w której udział brały Argentyna, Chile, Boliwia, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj, a także w pewnym okresie Ekwador i Chile. Obecni uważa się że współpraca tych państw była możliwa dzięki poparciu USA, które pomagało w zwalczaniu ugrupowań lewicowych, aby nie powtórzył się scenariusz kubański. Pierwszym planem koordynacji tych państw była operacja Kolombo w latach 1974-75, kiedy to chilijskie służby bezpieczeństwa, armia argentyńska i Argentyński Sojusz Antykomunistyczny dokonały zabójstwa 117 działaczy chilijskiej opozycji na terytorium Argentyny. W listopadzie 1975r. w Santiago de Chile odbyło się I międzyamerykańskie spotkanie robocze służb wywiadowczych, które uzyskało status „personelu technicznego” z nadanym immunitetem dyplomatycznym. Powstał CONDORTEL- system łączności i baza danych pomiędzy państwami członkowskimi, zajmujący się ściganiem i eliminacją działaczy lewicowych. Chociaż system był ściśle tajny to jednak wszelkie dane posiadały władze USA. W ramach operacji Kondor dokonano wiele zamachów terrorystycznych m.in. w Waszyngtonie w wyniku którego zginął chilijski dyplomata Letelier, po którym władze USA odsunęły się od współpracy z tym systemem. Skutkiem operacji Kondor były masowe zaginięcia osób aresztowanych i ich egzekucje. Współpraca ta zaczęła zanikać pod koniec lat 70-tych a prawdziwy problem dostrzeżono dopiero w roku 1992 kiedy odkryto archiwa służby bezpieczeństwa Paragwaju tzw. Archiwa terroru i w roku 1999 kiedy ujawniono archiwa amerykańskie.

• Model transformacji ustrojowej w Ameryce Łacińskiej a prawa człowieka - chodzi głównie o konieczność poradzenia sobie z kwestią łamania praw człowieka w przeszłości podczas rządów autorytarnych oraz głównym problemem stała się bezkarność sprawców naruszeń praw człowieka. Państwa Ameryki Łacińskiej przechodziły od rządów autorytarnych do demokratycznych w latach 80-tych i 90-tych. Cechy tej transformacji:
  - reżimy dyktatorskie korzystały z amnestii, którą wcześniej same sobie przyznały
  albo którą wymusiły na nowych władzach np. Argentyna, Chile
  -zapewnienie wojskowym wpływu na politykę państwa poprzez utworzenie nowych
  instytucji wojskowych kontrolujących władzę cywilną lub poprzez przyznanie
  armii prawa do interwencji w sytuacjach kryzysu.
  Wszelkie próby ukarania sprawców spotykały się ze sprzeciwem armii, która groziła odwołaniami siłowymi zagwarantowanymi przez konstytucję.

Podsumowanie

Preferencje obywateli względem demokracji w %:

	1996	2001	2005	2006	Zmiana od 2005
Urugwaj	80	79	77	77	-
Kostaryka	80	71	73	75	2
Argentyna	71	58	66	74	8
Rep. Dominikany	-	-	60	71	11
Wenezuela	62	57	78	70	-8
Boliwia	64	54	49	62	9
Chile	54	45	59	56	-3
Nikaragua	59	43	57	56	-1
Panama	75	34	52	55	3
Peru	63	52	40	55	15
Meksyk	53	45	59	54	-5
Kolumbia	60	36	46	53	7
Salwador	56	25	59	51	-8
Honduras	42	57	33	51	18
Brazylia	50	30	37	48	9
Gwatemala	50	33	32	41	9
Paragwaj	59	35	32	41	9

Źródło: Latinobarometro

Preferencje obywateli względem rządów autorytarnych w %:

	1996	2001	2005	2006	Zmiana od 2005
Urugwaj	9	10	10	10	-
Kostaryka	7	8	8	9	1
Argentyna	15	21	17	16	-1
Rep. Dominikany	-	-	15	21	6
Wenezuela	19	20	11	11	-
Boliwia	17	17	19	19	-
Chile	19	19	11	13	2
Nikaragua	14	22	10	14	4
Panama	10	23	12	19	7
Peru	13	12	19	20	1
Meksyk	23	35	13	15	2
Kolumbia	20	16	11	15	4
Salwador	12	10	4	15	11
Honduras	14	8	10	12	2
Brazylia	24	18	15	18	3
Gwatemala	21	21	17	35	18
Paragwaj	26	43	44	30	-14

Źródło: Latinobarometro

Nie można nie zauważyć, że praktycznie w każdym kraju wzrosło przekonanie o tym, że demokracja jest najlepszym ustrojem ze wszystkich możliwych. Najbardziej powszechne jest to przekonanie w Urugwaju, Kostaryce i Argentynie. Tylko w trzech państwach poparcie dla demokracji wynosi mniej niż 50%. Są to Brazylia, Gwatemala i Paragwaj. Największy wzrost poparcia dla ustroju demokratycznego zanotowano na Rep. Dominikany, w Peru, w Hondurasie oraz w Ekwadorze. Znaczące spadki zaś w Wenezueli oraz Salwadorze. Najwięcej zwolenników ustroju autorytarnego ma w Gwatemali i Paragwaju, jednak w tym ostatnim kraju odsetek osób popierających tą formę rządu spadł drastycznie w ciągu ostatniego roku o 14%. Odwrotną tendencję obserwujemy w Gwatemali, gdzie o 18% wzrosło poparcie dla rządów autorytarnych. Obserwując ogólnie obie klasyfikacje można wysnuć wnioski o tym, że demokracja powoli, ale powraca jako najbardziej preferowany ustrój. Wyraźny kryzys daje się zauważyć w roku 2001, który z wielu względów był bardzo istotny. 58% ogółu głosujących zgadza się, że demokracja to najlepszy ustrój.

Od ponad dwóch dekad Ameryka Łacińska dąży do utrwalenia demokracji i praw człowieka, zgodnie z tendencjami panującymi w świecie. Wszystkie państwa to tzw. demokracje elektoralne o regularnych wyborach parlamentarnych, instytucjach demokratycznych i demokratycznych procedurach, zmniejszonym znaczeniu armii, ale są to państwa o których trudno powiedzieć że charakteryzują się społeczeństwem obywatelskim. Demokratyzacja regionu nie wpłynęła na rozwiązanie problemów społeczno-ekonomicznych, takich jak ubóstwo, nędza, bezrobocie, rozwarstwienie społeczne. Z drugiej strony taka sytuacja w regionie wpłynęła na mobilizacje takich grup społecznych jak ruchy kobiece, indiańskie, reprezentujące ubogie sektory społeczeństwa.

1

---