Uczeń z ADHD w polskim systemie oświatowym otrzymuje opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej37. Opinia zawiera informacje na temat typowych objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD). Objawy te mogą dotyczyć trzech grup:

ÛÜ zaburzeÅ„ uwagi

ÛÜ nadmiernej impulsywnoÅ›ci

ÛÜ nadruchliwoÅ›ci

„Zespół nadpobudliwoÅ›ci psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (Attention

Deficyt/Hiperactivity Disorder - AD/HD) jest rozpoznaniem medycznym, stosowanym

wobec dzieci i dorosłych, mających poważne trudności poznawcze i zaburzenia zachowania

w ważnych aspektach swojego życia (np. w stosunkach rodzinnych i osobistych, w szkole lub

w pracy). Te trudnoÅ›ci można przypisać zarówno problemom kontroli impulsów, nadpobudliwoÅ›ci, jak i zaburzeniom uwagi” (P. Cooper, K. Ideus, 2001, s. 25).

„ADHD jest to zaburzenie charakteryzujÄ…ce siÄ™ nieadekwatnymi do wieku rozwojowego

deficytami uwagi, impulsywnoÅ›ciÄ… i nadpobudliwoÅ›ciÄ… ruchowÄ…, które nie ustÄ™pujÄ… przez ponad sześć miesiÄ™cy, a ich nasilenie powoduje znaczne trudnoÅ›ci w funkcjonowaniu w najważniejszych obszarach życia” (J.J. Treuting, S.P. Hinshaw, 2001; w: T. Hańć, 2009, s. 9).

Z a b u r z e n i e u w a g i rozumiane jest jako słabsza zdolność do koncentrowania się

na wykonywanym zadaniu. Obejmuje ono zarówno skierowanie uwagi, jak i jej utrzymanie.

U dziecka mogą występować wtedy następujące zachowania:

ÛÜ bardzo szybkie rozpraszanie siÄ™ (problem z utrzymaniem uwagi na jednym wybranym

bodźcu);

ÛÜ trudność z wyborem najważniejszego bodźca;

ÛÜ trudnoÅ›ci z utrzymaniem ciÄ…gÅ‚ej uwagi podczas wykonywania jednego zadania;

ÛÜ zapominanie poleceÅ„;

ÛÜ trudnoÅ›ci z zastosowaniem siÄ™ do nastÄ™pujÄ…cych po sobie instrukcji (lecz nie z powodu niezrozumienia instrukcji);

ÛÜ trudnoÅ›ci z zapamiÄ™taniem o zebraniu wszystkich rzeczy niezbÄ™dnych do wykonania

danej czynności;

ÛÜ gubienie i zapominanie rzeczy;

ÛÜ trudnoÅ›ci ze zorganizowaniem sobie pracy, nauki, zabawy;

ÛÜ szybkie przerywanie rozpoczÄ™tej pracy;

ÛÜ trudnoÅ›ci z zakoÅ„czeniem rozpoczÄ™tych prac;

ÛÜ przechodzenie do wykonania kolejnej czynnoÅ›ci nie koÅ„czÄ…c poprzedniej.

N a d m i e r n a i m p ul s y w n o ś ć to brak zdolności do zahamowania reakcji. Rezultatem

są następujące zachowania:

ÛÜ dziaÅ‚anie pod wpÅ‚ywem impulsu (tzn. bez zastanowienia);

ÛÜ wyrywanie siÄ™ z odpowiedziÄ…, zanim pytanie zostanie zadane w caÅ‚oÅ›ci;

ÛÜ trudnoÅ›ci z zaczekaniem na swojÄ… kolej, np. podczas gry zespoÅ‚owej;

ÛÜ przerywanie innym, np. wtrÄ…canie siÄ™ do rozmowy;

ÛÜ nadmierna gadatliwość;

ÛÜ brak umiejÄ™tnoÅ›ci planowania dziaÅ‚aÅ„;

ÛÜ czÄ™sta zmiana zajęć.

N a d r u c h l i w o ś ć to nadmierna, niczym nie uzasadniona aktywność ruchowa

w porównaniu z innymi dziećmi w danej grupie wiekowej. Przejawy nadruchliwości to:

ÛÜ czÄ™sta potrzeba ruchu;

ÛÜ nadaktywność ruchowa podczas siedzenia: wiercenie siÄ™, krÄ™cenie, machanie rÄ™kami,

nogami („niepokój w obrÄ™bie miejsca siedzenia”);

ÛÜ czÄ™ste wstawanie z miejsca, chodzenie po klasie, bieganie, wspinanie siÄ™ na różne

przedmioty;

ÛÜ manipulowanie różnymi przedmiotami, np. dÅ‚ugopisem, gumkÄ…, skrawkiem papieru;

ÛÜ nadmierna gadatliwość (nadruchliwość „w obrÄ™bie mięśni jÄ™zyka”);

ÛÜ nadmierna haÅ‚aÅ›liwość podczas zabawy, trudnoÅ›ci ze spokojnym bawieniem siÄ™;

ÛÜ zaczepianie, potrÄ…canie innych

W celu postawienia diagnozy ADHD symptomy powinny ujawnić się przed 7. rokiem

życia. Objawy powinny utrzymywać się co najmniej sześć miesięcy oraz w znacznym stopniu utrudniać funkcjonowanie dziecka w dwóch lub więcej sytuacjach, np. w szkole, w domu, podczas zabawy z innymi dziećmi. Objawów nie można tłumaczyć innymi zaburzeniami rozwojowymi.

Klasyfikacje ICD-1040 oraz DSM-IV41 stanowiÄ… podstawÄ™ do rozpoznania choroby lub

zaburzenia. W ICD-10 zespół ten nosi nazwę zespołu hiperkinetycznego, natomiast

w DSM-IV zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji

uwagi.

W DSM-IV można dodatkowo określić podtypy zaburzenia, takie jak:

ÛÜ podtyp z przewagÄ… deficytów uwagi (dziecku trudno siÄ™ skupić, natomiast potrafi

pozostać w bezruchu w określonej sytuacji);

ÛÜ podtyp z przewagÄ… nadruchliwoÅ›ci i impulsywnoÅ›ci42 (dziecko biega niezmordowanie

ciÄ…gle zmieniajÄ…c miejsce, najprzyjemniejszÄ… rozrywkÄ… jest wszystko to,

co kojarzy się z ruchem i szybkością; odpowiednio motywowane jest w stanie wykonać

zadanie do końca);

ÛÜ podtyp mieszany (wystÄ™pujÄ… jednoczeÅ›nie nasilone objawy nadruchliwoÅ›ci, niska

kontrola impulsywności oraz zaburzenia koncentracji uwagi).

Uczeń z nadpobudliwością ze względu na zaburzenia uwagi ma kłopoty ze zrozumieniem prostych poleceń, dlatego należy udzielać mu nieskomplikowanych komunikatów, np. Zrób przykład 2a ze strony 25. Zanim wydane zostanie polecenie należy upewnić się, czy uczeń nas słucha. Gdy uczeń ma problemy ze skupieniem uwagi, można wspólnie opracować sposób/znak przywołujący go do pracy. Należy monitorować postępy pracy ucznia i w razie konieczności przywoływać jego uwagę. Każda nowa aktywność powinna być jasno i wyraźnie zaakcentowana, np. Uwaga, zaczynamy czytać. W celu zwrócenia uwagi na ważne informacje można zastosować tzw. zdania sygnały, np. Powinniście to wiedzieć. Warto zapamiętać. Zapamiętajcie to. To jest szczególnie

ważne. Są trzy rzeczy, które powinniście wiedzieć.

U w a r u n k o w a n i a w y n i k a j Ä… c e z d i a g n o z y u c z n i a

Z a s a d y p r a c y

1. Zasada regularności - są to działania w ustalonym rytmie, w których unika się gwałtownych i radykalnych zmian. Funkcjonowanie ucznia z ADHD w szkole ułatwia wyraźnie zaznaczona, regularna struktura zajęć. To gwarantuje dziecku przewidywalność sytuacji oraz zapewnia poczucie bezpieczeństwa i stałości. Znajomość planu lekcji pomaga mu w organizacji swoich zajęć oraz dostosowaniu zachowania do wymogów nauczyciela. Należy pamiętać, iż dziecko z ADHD nie lubi być zaskakiwane. Podczas lekcji można zaplanować krótkie przerwy na ruch w określonym celu.

02. Zasada powtórzeń (repetycji) - nieustające powtórzenia wymagające dużej cierpliwości i wytrwałości od nauczycieli. Wielokrotne powtarzanie jasnych, prostych poleceń i upewnianie się, czy dziecko dobrze je zrozumiało.

03. Zasada jasno sprecyzowanych reguł i norm.

04. Zasada konsekwencji działania. Spokojne i konsekwentne egzekwowanie ustalonych reguł. Konsekwencja w postępowaniu nauczyciela. Wdrażanie dziecka do finalizowania każdego podjętego zadania.

05. Zasada indywidualizacji. Dostosowania warunków kształcenia do możliwości psychofizycznych i tempa pracy ucznia. Dawanie dziecku z ADHD zadań na miarę jego możliwości (np. dzielenie zadań na mniejsze części).

06. Stosowanie wzmocnień pozytywnych. Wskazane są częste nagrody, głównie społeczne, jak pochwała, uśmiech, przytulenie lub drobne nagrody materialne - choćby za przejaw pożądanego zachowania.

07. Stworzenie odpowiedniej struktury zewnętrznej:

a) odpowiednio przygotowane miejsce pracy dziecka (miejsce jasne i pozbawione

wielu bodźców);

b) ograniczanie w klasie bodźców rozpraszających uwagę (np. dekoracja sali, gazetki

ścienne).

08. WÅ‚aÅ›ciwa komunikacja (sÅ‚uchanie ucznia, komunikaty dotyczÄ…ce zachowania dziecka w danej chwili, formuÅ‚owanie wypowiedzi do ucznia z wykorzystaniem np. komunikatów „ja”).

09. Stwarzanie sytuacji zapewniajÄ…cych sukces.

10. Zasada aktywizowania poprzez organizowanie dodatkowych aktywności pozwalających na rozładowanie emocji.

11. Zasada naprzemienności wysiłku i relaksu.

12. Zasada dostosowania struktury zajęć:

- wskazane jest naprzemienne planowanie zajęć spokojnych oraz wymagających aktywności ruchowej;

- na końcu lekcji należy sprawdzić, czy uczeń zanotował pracę domową oraz co i na

kiedy ma przygotować. Należy dbać o to, by praca domowa była zadawana w trakcie lekcji (a nie po dzwonku).

13. Zasada współpracy z rodzicami ucznia.

W a r u n ki u c z e n i a s i ę - czynniki warunkujące proces uczenia się trwałość pamięci (wysoka/niska umiejętność zapamiętywania wiadomości),

ÛÜ czynniki zewnÄ™trzne uÅ‚atwiajÄ…ce i rozpraszajÄ…ce koncentracjÄ™ uwagi,

ÛÜ spostrzegawczość,

ÛÜ motywacja (indywidualne zaangażowanie, nastawienie poznawcze),

ÛÜ zastosowanie siÄ™ do instrukcji,

ÛÜ okreÅ›lenie stylu uczenia siÄ™ (typy: „wzrokowiec”, „sÅ‚uchowiec”, „kinestetyk”),

ÛÜ tempo pracy,

ÛÜ zainteresowanie przedmiotem,

ÛÜ zainteresowania,

ÛÜ uzdolnienia,

ÛÜ umiejÄ™tność planowania dziaÅ‚aÅ„,

ÛÜ organizacja czasu uczenia siÄ™ (funkcjonowanie ucznia),

ÛÜ rozumienie czytanego tekstu,

ÛÜ rozumienie tego, co nauczyciel mówi podczas lekcji/brak nawyków samodzielnej pracy,

ÛÜ umiejÄ™tność rozwiÄ…zywania problemów,

ÛÜ zachowanie podczas lekcji,

ÛÜ przestrzeganie norm i zasad,

ÛÜ relacje z rówieÅ›nikami i dorosÅ‚ymi,

ÛÜ pozycja dziecka w grupie.

Pr z e b i eg u c z e n i a s i Ä™ :

ÛÜ umiejÄ™tność sÅ‚uchania,

ÛÜ koncentracja uwagi,

ÛÜ trwaÅ‚ość pamiÄ™ci,

ÛÜ poziom opanowania podstawowych technik szkolnych,

ÛÜ myÅ›lenie,

ÛÜ komunikowanie wiedzy,

ÛÜ wykonywanie zadaÅ„ praktycznych,

ÛÜ tempo pracy,

ÛÜ poziom opanowania treÅ›ci programowych

W y n i ki u c z e n i a s i Ä™ i z a c h o w a n i a :

ÛÜ osiÄ…gniÄ™cia emocjonalno-motywacyjne (zainteresowania, aspiracje, postawy i wartoÅ›ci):

zainteresowanie przedmiotem, adekwatność reakcji do siły bodźca, reakcja na ocenę pracy, umiejętność kończenia zadań;

ÛÜ osiÄ…gniÄ™cia poznawcze (poziom podstawowych procesów psychicznych, wiedza i umiejÄ™tnoÅ›ci szkolne);

ÛÜ pożądane zachowania spoÅ‚eczne (zachowanie podczas lekcji, przestrzeganie norm i zasad,

relacje z rówieśnikami i dorosłymi). aktualna sytuacja rodzinna (struktura rodziny, znaczące dla dziecka osoby w rodzinie, metody wychowania w rodzinie/konsekwencje, nagrody, kary; sposoby rozwiązywania trudnych sytuacji przez rodziców, otwartość rodziców na współpracę i wymianę doświadczeń dotyczących pracy z dzieckiem, zachowań dziecka najbardziej utrudniających funkcjonowanie w rodzinie, relacje z rodzeństwem, relacje z rodzicami).

O b s e r w a c j a d z i e c k a:

Zaburzenia koncentracji uwagi

ÛÜ rozpraszanie siÄ™ (czy jest problem z utrzymaniem uwagi?);

ÛÜ skupienie uwagi na jednym źródle bodźca;

ÛÜ utrzymanie ciÄ…gÅ‚ej uwagi podczas wykonywania jednego zadania;

ÛÜ czÄ™sto wydaje siÄ™, że nie sÅ‚ucha tego, co siÄ™ do niego mówi;

ÛÜ zapominanie poleceÅ„;

ÛÜ trudnoÅ›ci z zastosowaniem siÄ™ do instrukcji (lecz nie z powodu niezrozumienia instrukcji);

ÛÜ trudnoÅ›ci ze zorganizowaniem wÅ‚asnej pracy, nauki, zabawy;

ÛÜ nie koÅ„czenie rozpoczÄ™tych prac (przerywanie pracy np. w poÅ‚owie);

ÛÜ przechodzenie do wykonania kolejnej czynnoÅ›ci nie skoÅ„czywszy poprzedniej;

ÛÜ czÄ™ste zapominanie o zabraniu wszystkich rzeczy niezbÄ™dnych do wykonania danej czynnoÅ›ci;

ÛÜ gubienie rzeczy;

ÛÜ szybkie nudzenie siÄ™.

Impulsywność

ÛÜ dziaÅ‚anie pod wpÅ‚ywem impulsu (czyli bez zastanowienia);

ÛÜ wyrywanie siÄ™ do odpowiedzi zanim pytanie zostanie zadane w caÅ‚oÅ›ci;

ÛÜ trudnoÅ›ci z zaczekaniem na swojÄ… kolej;

ÛÜ czÄ™ste wtrÄ…canie siÄ™ do rozmowy lub zabawy;

ÛÜ nadmierna gadatliwość;

ÛÜ czÄ™ste zmiany zajęć;

ÛÜ brak umiejÄ™tnoÅ›ci planowania dziaÅ‚aÅ„.

Nadruchliwość

ÛÜ czÄ™sta, nadmierna potrzeba ruchu;

ÛÜ czÄ™ste wstawanie z miejsca, chodzenie po klasie, bieganie, czÄ™ste wspinanie siÄ™ na różne przedmioty;

ÛÜ podczas siedzenia na lekcji wiercenie siÄ™, krÄ™cenie, machanie rÄ™kami, nogami („niepokój

w obrÄ™bie miejsca siedzenia”);

ÛÜ nadmierna gadatliwość (nadruchliwość „w obrÄ™bie mięśni jÄ™zyka”);

ÛÜ nadmierna haÅ‚aÅ›liwość podczas zabawy, trudnoÅ›ci ze spokojnym bawieniem siÄ™;

ÛÜ zaczepianie, potrÄ…canie.

Inne

ÛÜ ulubione przedmioty/zajÄ™cia dziecka;

ÛÜ funkcjonowanie w trakcie ulubionych zajęć edukacyjnych;

ÛÜ mocne strony dziecka;

ÛÜ problemowe zachowania dziecka w trakcie lekcji;

ÛÜ problemowe zachowania dziecka na przerwach;

ÛÜ problemowe zachowania dziecka w Å›wietlicy;

ÛÜ pory dnia, gdy dziecko funkcjonuje najlepiej i najgorzej;

ÛÜ relacje z rówieÅ›nikami;

ÛÜ liczba kolegów, przyjaciół;

ÛÜ relacje z dorosÅ‚ymi na terenie szkoÅ‚y;

ÛÜ zna reguÅ‚y ale ma kÅ‚opoty z ich zastosowaniem.

Nauczyciel powinien rozpoznać indywidualne potrzeby ucznia w kategoriach cech sprzyjających i niesprzyjających jego rozwojowi:

ÛÜ grupy c e c h ko r z y s t n y c h dla rozwoju (grupa A):

- rozwój intelektualny na poziomie powyżej przeciętnej,

- zainteresowania, w tym również szczególne zainteresowania danym przedmiotem,

- wysoka motywacja,

- dobra spostrzegawczość,

- sprawność motoryki małej i dużej,

- uzdolnienia,

- zasób wiedzy o otaczającym świecie,

- łatwość nawiązywania kontaktów z innymi,

- mobilizacyjna funkcja wzmocnień pozytywnych (nagród, pochwał),

- mobilizacyjna funkcja wzorca osobowego,

- inne wynikające z opinii i obserwacji własnej nauczyciela;

ÛÜ grupy c e c h ni e ko r z y s t n y c h dla rozwoju (grupa B):

- zaburzenie koncentracji uwagi (szybkie rozpraszanie się, duża wrażliwość na zewnętrzne

bodźce rozpraszające, trudność ze skupieniem uwagi, trudności z zapamiętaniem

kolejnych czynnoÅ›ci dnia codziennego); nadruchliwość (czÄ™sta potrzeba ruchu, nadaktywność ruchowa - „niepokój w obrÄ™bie miejsca siedzenia”, nadruchliwość „w obrÄ™bie mięśni jÄ™zyka” - gadatliwość);

- impulsywność (częste wyrywanie się z odpowiedzią zanim usłyszy całe pytanie, nie potrafi zaczekać na swoją kolej);

- trudności w kontaktach interpersonalnych. Nauczyciel, który stara się ustalić okoliczności utrudniające i ułatwiające rozwój, powinien zwrócić uwagę na następujące czynniki:

ÛÜ sytuacja rodzinna (struktura rodziny, styl wychowania);

ÛÜ grupa rówieÅ›nicza (pozycja w grupie, osoby znaczÄ…ce dla dziecka w grupie);

ÛÜ samo o c e n a u c zn i a ;

ÛÜ wiedza nauczyciela (tu: wiedza deklaratywna nauczyciela a rzeczywista na temat

danego zaburzenia: przyczyny zaburzenia, objawów, metody pracy z uczniem z danym

rodzajem zaburzenia);

ÛÜ wÅ‚asne dziaÅ‚ania edukacyjne nauczyciela (postawa nauczyciela wobec ucznia z zaburzeniem, koncentracja na objawach ADHD, a nie na konsekwencjach; znajomość mocnych stron, zainteresowaÅ„ i motywacji ucznia).

Pr o c e d u r y ( m e t o dy, f o r m y, ś ro d ki ) k t ó r e może stosować nauczyciel

w zakresie usprawniania komunikacji z uczniem oraz uczniów między sobą

etap przedszkolny:

ÛÜ zajÄ™cia kierujÄ…ce aktywnoÅ›ciÄ… ruchowÄ… dziecka i poprawiajÄ…ce jego zdolność skupienia

uwagi i koncentracji - metody: rytmika, muzykoterapia, bajkoterapia, relaksacja, arteterapia, pedagogika zabawy, gry i zabawy interakcyjne Vopla, metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne, zajęcia integracji sensorycznej V.F. Maas;

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze psychoedukacyjnym;

szkoła podstawowa:

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze psychoedukacyjnym;

ÛÜ zajÄ™cia kierujÄ…ce aktywnoÅ›ciÄ… ruchowÄ… dziecka i poprawiajÄ…ce jego zdolność skupienia

uwagi i koncentracji - metody: muzykoterapia, bajkoterapia, drama, relaksacja, arteterapia,

pedagogika zabawy, gry i zabawy interakcyjne Vopla, metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne, zajęcia integracji sensorycznej V.F. Maas;

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze socjoterapeutycznym;

gimnazjum:

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze psychoedukacyjnym (np. sposoby efektywnego uczenia siÄ™, radzenie

sobie ze stresem, autoprezentacja);

ÛÜ zajÄ™cia kierujÄ…ce aktywnoÅ›ciÄ… ruchowÄ… dziecka i poprawiajÄ…ce jego zdolność skupienia

uwagi i koncentracji, metody: muzykoterapia, biblioterapia, drama, relaksacja, arteterapia, gry i zabawy interakcyjne Vopla, zajęcia integracji sensorycznej V.F. Maas;

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze socjoterapeutycznym;

szkoła ponadgimnazjalna:

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze psychoedukacyjnym (np. sposoby efektywnego uczenia siÄ™, radzenie

sobie ze stresem, autoprezentacja) i psychoteraputycznym;

ÛÜ zajÄ™cia kierujÄ…ce aktywnoÅ›ciÄ… ruchowÄ… dziecka i poprawiajÄ…ce jego zdolność skupienia

uwagi i koncentracji, metody: muzykoterapia, biblioterapia, drama, relaksacja, arteterapia,

gry i zabawy interakcyjne Vopla, zajęcia integracji sensorycznej V.F. Maas;

ÛÜ zajÄ™cia o charakterze socjoterapeutycznym.

---