Kemy, ozy, sandry - morf i budowa. Związek z odpowiednimi typami deglacjacji.

Kemy- są typowymi formami deglacjacji arealnej, są to garby i pagóry wysokości od kilku do kilkudziesięciu m, o szerokości do kilkuset m, ograniczające wielobokami mniej lub bardziej regularne obniżenia. Wyróżniamy kemy: glacifluwialne i glacilimniczne. Związane z rzeźbą staroglacjalną.

Kemy glacifluwialne- zbudowane ze żwirów i piasków poziomo warstwowanych, osadzane przez wody proglacjalne w szerokich szczelinach martwego lodu.

Kemy glacilimniczne- zbudowane z rytmicznie warstwowanych, drobnoziarnistych piasków i mułów.osadzanie tego mat odbywało się w wodach stojących wypełniających szerokie szczeliny rozdzielające płaty martwego lodu.

Podział kemów ze względu na powstawanie w lodowcu:

-k supraglacjalne - powstają na pow martwego lodowca, nie mają pokrycia morenowego.

-k inglacjalne- w środku lodowca, mają pokrycie morenowe.

-k subarealne - między bryłami lodowca

Powstawanie kemów - w lądolodzie rozpadającym się na płaty lodowe wody lodowcowe osadzają piaski i żwiry w stale poszerzanych szczelinach. Po stopieniu się płatów lodowych odsłaniają się formy kemowe.

Terasy kemowe - poziomo warstwowane osady fluwioglacjalne, które wypełniały obniżenia pomiędzy krawędzią wyniesionego kemu a martwym lodem. Po stopieniu przylegają do zboczy tworząc płaskie pow o charakterze terasów o ile nie zostały przekształcone przez inne procesy wtórne. Powst pomiedzy zboczem doliny lodowej a bokiem lodowca gdzie rzeki marginalne osadzaja material zwirowo- piaszczysty i wypełniaja niż obniżenie. Po stopieniu lodowca wznosi się taka rownina akum wraz za szczatkami moreny bocznej ponad dno doliny jako taras kemowy. W maire kurczenia się szer lodowca może powstac wiecej niż jeden tares kemowy.

OZY - wały i ciągi pagórów o wys od kilku do kilkudziesięciu metrów, o stromych stokach i falistej linii grzbietowej. Ciągną się one na przestrzeni od kilkuset m do kilkudziesięciu km. Mają krety, czasem meandrowy przebieg. Zbudowane są ze żwirów i piasków glacifluwialnych warstwowanych oraz dobrze otoczonych i wysortowanych. Wały ozów wznoszą się nad pow skalną lub moreny dennej. Okryte są moreną ablacyjną. Ozy powstają w skutek transportowania przez rzeki subglacjalne ogromnej ilości róznoziarnistego materiału. Najgrubszy mat zrzucają w strefie marginalnej lądolodu. Takie rzeczne odsypy warstwowane tworzą jądra ozów , które podczas topnienia lądolodu otulane zostają płaszczem gliny zwałowej. Związane są one z deglacjacją frontalną.

Ze względu na warunki i miejsce powstawania wyróżnia się:

-ozy subglacjalne(tunelowe) - powstają w rynnach w wyniku akumulacji osadów glacifluwialnych przez rzeki podlodowcowe. Składają się ze żwirów, mułków, piasków i gliny zwałowej. Mają przykrycie morenowe.

-ozy inglacjalne - powstają również dzięki akumulacji glacifluwialnej, lecz dokonuje się ona w kanałach w lądolodzie. Mają przykrycie morenowe.

-ozy subakwalne - akumulowane są w bramie lodowca, u wylotu tunela do morza lub jeziora zastoiskowego w postaci stożków deltowych przyrastjących do siebie w miarę wycofywania się czoła lądolodu.

-ozy supraakwetyczne - w dolinach rzecznych lub dużych korytach rzek, które płynęły po pow lodu i wcinały się w ten lód.

Przebieg ozu jest niekiedy prawie prostolinijny, prostopadły do moren czołowych.

SANDRY - związane z deglacjacją frontalną rzeźbą młodoglacjalną. Rzeki subglacjalne wypływają z bram lodowcowych na zewnątrz i na przedpolu moren czołowych akumulują transportowany materiał w postaci sandrów.są to rozległe pow, zbudowane ze żwirów i piasków osadzonych przez rzeki proglacjalne w postaci wielkich płaskich stożków napływowych.

Równiny sandrowe o nachyleniu 4-6 powstają w czasie postoju krawędzi lodowca. Powstają równocześnie z morenami czołowymi. Mogą być sandry elementarne tzn pojedyncze stożki oraz sandry zbudowane z wielu stożków. Najgrubszy materiał rzeki akumulują na przedpolu moren czołowych. W miarę oddalania się od krawędzi lądolodu materiał staje się drobniejszy, sandry ciensze i zmniejsza się nachylenie pow.

TERAS SANDROWY - powstaje podczas cofania się lądolodu a linii moren końcowych co powoduje rozcinanie pow sandru. Każdy kolejno młodszy sandr jest coraz to niższy i włożony w starszy. Najczęściej rozdzielają je zbocza mniej lub bardziej wyraźne .w zboczach terasów powcinane mogą być zagłębienia wytopiskowe.

Moreny czołowe i denne - związane są deglacjacją frontalną i rzeźbą młodoglacjalną.

Moreny czołowe - pagórki i wzgórza zgrupowane w wały, biegnące równolegle do czoła lodowca, powstały na skutek nagromadzenia materiału morenowego lub jego spiętrzenia u czoła lodowca.

Moreny czołowe akumulacyjne - przed czołem lodowca podczas jego postoju. Osiągają dł do kilkudziesięciu km i wys kilkudziesięciu m. Są to ciągi pagórków, garbów i wałów, przebieg mniej lub bardziej powyginany, asymetryczny. Ich pow jest urozmaicona, wyst wierzchołki i obniżenia oraz zagłębienia. Mogą być zbudowane z glin zwałowych, z utworów piaszczysto - żwirowych i z głazów. Od strony lodowca stok wału morenowego jest stromy, zbudowany z mat obsuniętego po stopieniu lodowca, drugi stok jest łagodny poniewż nastąpiło rozmywanie i przenoszenie części materiału morenowego przez wody roztopowe.

Moreny czołowe spiętrzone - powstają podczas transgresji lądolodu, który wywiera na podłoże stycznie działające ciś. Zbudowane są z osadów starszych od lądolodu, który je uformował. W Polsce są to najczęściej silnie zburzone piaski i iły oraz utwory starszych zlodowaceń. Mają one znaczną szerokość, wys względna przekracza 100m, zarys podstawy form jest regularny, pow wyrównana, kopulasta, stok od strony lodowca jest łagodny, a przeciwny stromy, zbudowany z mat spiętrzonego. Moreny te są duże, szerokie wały o asymetrycznym profilu poprzecznym. Zbudowane są z osadów morskich, jeziornych, rzecznych, rzeczno lodowcowych, które nasuwający się lodowiec odkuł od podłoża, sfałdował, spiętrzył.

Morena - mat pochodzący z niszczenia ścian skalnych, wznoszących się ponad pow lodowców oraz z niszczenia podłoża(transport lodowca).

Morena denna - podczas wycofywania się lądolodów kolejnych zlodowaceń, starszego w cz dolnej, młodszego w cz górnej. Zbudowana z gliny zwałowej rzadziej a piasków.

Moren denna płaska - powstaje w procesie zrównywania moreny dennej przez obfite wody roztopowe, spadek terenu 2, deniwelacja 3.

Morena denna falista - tworzą ją niewielkie, zaokrąglone nabrzmienia i obniżenia o małych nachyleniach, są one wynikiem nierównomiernego rozmieszczenia materiału morenowego w lądolodzie.

Moreny martwego lodu- tworzy materiał z topniejących brył martwego lodu, który osadzał się u jego krawędzi.

Początek holocenu w zapisach rdzeni lodowych jawi się jako gwałtowna zmiana klimatu polegająca na szybkim ociepleniu i przejściu z glacjalnej na interglacjalną modę klimatu. Wtedy zakończył się młodszy dryas 11,5 BP (późny glacjał) - ostatnie tchnienie ostatniej epoki lodowej. Lądolód skandynawski zaczął wtedy wycofywać się z południowej Finlandii, z linii potężnego wału moreny czołowej - Salpausselkä.

Mimo zmiany klimatu, duże czapy lodowe i lądolody przetrwały jeszcze kilka tys. lat (do ok 8-7 tys. lat BP), co miało decydujące znaczenie dla cyrkulacji atmosfery i klimatu Ziemi w tym czasie. Dlatego wczesny holocen (11,5 do 8-7 tys. lat BP) cechuje się nawrotami zimna wynikającymi z interakcji między oceanami a zanikającymi lądolodami.

Środkowy holocen często określany jest jako optimum klimatyczne holocenu, jednak przypisywany temu okresowi ciepły klimat (najcieplejszy w holocenie) miał miejsce w wyższych szerokościach geograficznych, co było natomiast rekompensowane np. w obszarze śródziemnomorskim ochłodzeniem klimatu.

Klimat późnego holocenu ostatnie (4-5 tys. lat) stopniowo ochładza się (prawdopodobnie wynik zmian parametrów orbity Ziemi - cykle Milankovicia). W tym czasie wielokrotnie powtarzające się oscylacje lodowców górskich zwiększają stopniowo swój zasięg by osiągnąć swoje postglacjalne maksimum podczas Małej Epoki Lodowej (1300 do 1850 r.). Dlatego późny holocen określany jest także jako Neoglacjał.

W holocenie strefy klimatyczne przesuwają się na północ, dochodzi też do znacznym zmian roślinności i gleby.

Holocen w Polsce- W holocenie ostatecznie ukształtowało się Morze Bałtyckie, którego początki sięgają końca plejstocenu. Współczesna flora Polski ukształtowała się właśnie w okresie holocenu, czyli po ustąpieniu lodowców z terenu Polski. Niektóre rośliny flory wysokogórskiej Polski są reliktami plejstoceńskimi.

Nazwą holocen obejmuje się obecną epokę neogenu - ostatnie 11,5 tysięcy lat (11,5 tys. lat Klasyfikacja Blytta-Sernandera- czyli licząc wstecz od 1950 r.; data radiowęglowa - 10,2 tys. lat BP ). Epoka ta rozpoczyna się z końcem ostatniego zlodowacenia, a dokładnie z końcem zimnej fazy młodszego dryasu (późny glacjał).

Holocen jest, zatem podokresem, który nastąpił po ustąpieniu lodowców.

Strukturalne grunty- Powstają w obszarach polarnych na terenach zbudowanych z materiałów o niejednorodnym uziarnieniu, w którym oprócz części szkieletowych znaczny procent stanowi frakcja ilasta. Na skutek wymarzania tworzą się pierścienie kamieniste, wieloboki kamieniste i wyspy ziemne, które w obniżeniach rumowiskowego podłoża przyjmują postać płatów o zarysie koła.

Poligonalne grunty- w wyniku pęcznienia i segregacji mrozowej. Powstają w obszarach polarnych na terenie płaskim, z materiału piaszczystego lub gliniastego. Na skutek zamarzania tworzą charakterystyczne wieloboki o średnicy do 1 m, ograniczone szczelinami. *pierścienie kamieniste- wyst poj lub w grupach. Znane sa nadmorskich rownin Szpicbergenu. Srednica od 0,5m do3m. *poligony kamieniste- mogą powst zarówno w miare bocznego rozrastania się pierścieni kamienistych jak i w czasie tworzenia wielobokow szczelin mrozowych powst przy gwałtownych spadkach temp.

Procesy i formy denudacyjne na stokach dojrzałych i młodych.

DENUDACJA - całość procesów niszczących polegających na stałym przemieszczaniu pokryw zwietrzelinowych i obnażaniu podłoża skalnego. Obejmuje rozległe pow stokowe, prowadzi do zrównania powierzchni ziemi.

Podział stoków: -stoki młode - pochylenie 40-90 (występują w górach) -stoki dojrzałe - pochylenie do 40

STOKI DOJRZAŁE
-nachylenie do 40˚ -okryte zwietrzeliną - dominuje wietrzenie chemiczne -charakterystyczne procesy:

*Osuwanie - przebiega punktowo, podlegają mu materiały zwietrzelinowe. Następuje silniejsze nachylenie stoków zbudowanych z iłów, mułków, mułów i glin pylastych. Podczas opadu deszczu zwietrzelina nasiąka, woda przenika do materiałów pęczniejących, w skutek czego powstaje osuwisko (w górach, na wyżynach, na zboczach dolin rzecznych powstają nisze osuwiskowe). Zachodzi szybko kilkanaście m/s. powst i rowoj osuwisk zwaiaz z warunkami klimat i procesami morfogenetycznymi. Warunkiem powstawania osuwisk jest duże nachylenie stoku i izoklinalna budowa geologiczna. Bezpośrednia przyczyną bywa zwiększenie stromości stoku wskutek podcięcia stoku przez rzekę, morze i człowieka, wzrost obciążenia wskutek zabudowy, trzęsienia ziemi, silne nasiąknięcie wodą. A także w miejscach gdzie warstwy przepuszczalne spoczywają na nieprzepuszczalnych.

*Spełzywanie- proces bardzo powolny obejmujący pokrywy zwietrzelinowe, które przemieszczają się w dół stoku(3 cm/rok) pod roślinnością darniową. Następuje marszczenie pow stoku, przechylanie drzew i słupów. Zachodzi na stokach pokrytych darnią. Na stokach pozbawionych lub ubogich w roślinność, a podlegających przymrozkom dużą rolę w przemieszczeniu pokrywy zwietrzelinowej odgrywa lód włóknisty (procesowi przynoszący szkody gosp, nie można mu zapobiec chyba ze zasilimy wszystkie stoki). Darń w skutek nasiąknięcia wodą staje się bardziej plastyczna, zwiększa się jej ciężar, a zmniejsza tarcie i doprowadza do pełzania.

*Spłukiwanie - zachodzi pod wpływem wody deszczowej i roztopowej. Woda transportuje i przemieszcza się dzięki sile ciężkości. Działalność deszczu na stok to rozprysk albo bombardowanie, które powoduje przemieszczanie materiału na stok.

Spłukiwanie powierzchniowe - gdy woda płynie wolną warstewką, lub tworzy sieć nitek wodnych.

Spłukiwanie liniowe - gdy sieć nitek wodnych łączy się ze sobą i płynie bruzdą.

Intensywność spłukiwania zależy od:

-szaty roślinnej - na stokach pokrytych roślinnością darniowanie zachodzi, roślinność motylkowa hamuje proces, okopowa nie zapobiega.

-pochylenia stoku - stok jednostajnie pochylony niszczony jest na całej pow, wklęsły w górnej pow, wypukły w dolnej, na całej długości.

-budowa geologiczna

-ilość, natężenia i rodzaju opadów - im większa ilość opadu tym intensywniejszy jest proces spłukiwania.

STOKI MŁODE ->nachylenie pow 40˚ -dominuje w.fizyczne -charakterystyczne procesy Odpadanie- tym procesom ulegają skały zwięzłe. Główną rolę odgrywa zamróz i wietrzenie termiczne. Jeśli dominuje wietrzenie termiczne od ściany stoku odpadają drobne okruchy skalne(proste cofanie się stoku), u podnóża gromadzi się materiał, powstają hałdy. Jeśli dominuje zamróz to ściana jest nierówna, poszarpana, odpadają okruchy i bloki skalne - powstają rynny korozyjne(żloby), wyrabiają je okruchy i bloki. U ich podnóży gromadzą się usypiska w postaci hałd i stożków piargowych. Przy ścianie jest materiał najgrubszy, dalej są okruchy. Żloby- głębokie rynny skalne wycięte w ścianach i stokach skalnych. Przeważnie mają U-kształtny profil poprzeczny. Obrywanie- oderwanie i gwałtowne przemieszczenie się w dół stoku mas skalnych o dużej objętości, zachodzi na stokach o dużym nachyleniu. Następuje to wskutek podcięcia stoku przez rzekę, przez przesuwający się lodowiec, trzęsienie ziemi lub działalność człowieka. Efektem obrywania jest powstawanie zagłębień, nisz, akumulacja pokryw usypiskowych w postaci hałd usypiskowych złożonych z dużych bloków i głazów. Spływy gruzowe Niwacja
Procesy stokowe -to procesy denudacyjne (obniżanie, obnażanie zrównywanie pow Z.)- zasięg procesów stokowych określa górną i dolną granicę stoku. Dążą do usuwania produkowanej na stokach zwietrzeliny, ściśle związane z grawitacją, i z dział wody, śniegu i lodu)
1)ruchy masowe (grawitacyjne) zależą od siły odrywającej i siły trzymającej =kąt naturalnego spoczynku- wartość przy której dany materiał luźny nie podlega przemieszczeniom pod wpływem siły ciężkości. =mają różne cechy (tempo, rozmiary, zasięg, częstotliwość) =rodzaj i przebieg zależy od: nachylenia, budowy, jakości pokrywy zwietrz, klimatu) -osuwanie -obrywanie -odpadanie -spełzywanie 2)spłukiwanie -rozproszone -warstwowe -linijne 3)spływy -gruzowe -gruzowo-błotne -błotne 4)rozbryzg (splash)

Lodowce górskie, powstawanie i działalność.

Występowanie: -obszary okołobiegunowe - do nich nalezą dwa lądolody Antarktyda(najw 15mln km²), Grenlandia -góry - (najw lodowiec górski Malaspina 220km²)

*do lodowców górskich należą lodowce 1.dolinowe 2.karowe 3.stokowe 4.transfluencyjne *na przedpolu obszarów zlodowaconych są wyróżniane lodowce 1.podgórskie 2.szelfowe

Powstawanie-Lodowce powstają powyżej granicy wiecznego śniegu, w obszarach gdzie więcej śniegu spada niż się topi. Granica wiecznego śniegu oddziela obszary o przewadze akumulacji(gromadzenia śniegu) od obszarów przewadze ablacji(topnienia).

Warunki powst l.gorskich: -klimatyczne (temp, opady śniegu) od warunków klimatycznych zależy położenie granicy wiecznego śniegu, jest to klimatyczna gr wiecznego śniegu. Podnosi się ona od obszarów polarnych do zwrotnikowych na skutek wzrostu temp i obniża się w kierunku równika w związku ze zwiększeniem ilości opadów. -orograficzne - istnienie zbiorników gdzie śnieg może się długo gromadzić. Zasięg tych zbiorników wyznacza orograficzna granica wiecznego śniegu. Przebiega ona powyżej klimatycznej granicy wiecznego śniegu. -pole(obszar) firnowe - obszar gromadzenia się mas śnieżnych. Śnieg w obszarze firnowym ulega przeobrażeniu(diagenezie) w lód lodowcowy. Bardzo drobne kryształki śniegu wskutek osadzania i nadtapiania zbijają się w grudki o średnicy do kilku mm, zwane firnem. Firn pod wpływem ciśnienia coraz nowszych mas śniegu łączy się i tworzy kryształy o coraz większych rozmiarach. Budują one krystaliczną masę najpierw białego lodu firnowego, a następnie niebieskiego lodu lodowcowego. Pod ciężarem stale przybywających mas śniegowych, część lodu lodowcowego jest wyciskana i spływa w obszar położony poniżej gr wiecznego śniegu. Ta wyciskana masa może rozpływać się na wszystkie strony(lądolód, czapa lodowa) lub spływa językami w doliny(lodowce górskie). Topnienie lodów(ablacja) - topnieniu podlega część lodowca, znajdująca się poniżej gr wiecznego śniegu. Odbywa się wskutek: -insolacji -ciepłych mas powietrza -ciepłych wiatrów -opadów deszczów -ciepła oddawanego przez nagrzane zbocza skalne Rozmiary topnienia lodowca zależą od: -stanu pow lodowca -napromieniowania słonecznego Ablacja mała- np. lodowiec czysty odbija około 50% promieni słonecznych, lodowiec okryty moreną powierzchniową. Ablacja duża- np. gdy pow lodowca jest słabo przyprószona piaskiem, pyłem. Materiał nagrzewa się, wtapia w lodowiec. Powstają rurki kryokonitowe, lodowiec ulega dziurawieniu i topnieniu. Typy lodowców górskich: -alpejskie - 1 pole firnowe i 1 jęzor -dendrytowe -podgórski -norweskie Działalność transportowa lodowców - l transportują w swoim cielsku materiał różnego pochodzenia. Cały materiał pochodzący z niszczenia ścian skalnych oraz podłoża skalnego nosi nazwę moreny. Rodzaje moren: -m powierzchniowa - mat morenowy transportowany na pow lodowca(bloki, głazy, okruchy, piaski) -m wewnętrzna - mat morenowy transportowany wewnątrz lodowca, do wnętrza dostaje się przez wtapianie do lodu lub szczelinami razem z wodą. -m boczna - mat morenowy transportowany na obu bokach lodowca -m środkowa - mat morenowy transportowany miedzy dwoma lodowcami łączącymi się w jeden lodwiec. -m denna - przymarznięta do spągu lub przemieszczana przy dnie. Tworzy ją masa gliniasto - gruzowa, mieszanina pyłu, iłu, piasku, okruchów, głazów i bloków skalnych pochodzące z niszczenia podłoża skalnego. Materiał ten szoruje o podłoże skalne, niszcząc je. -m czołowa - usypywana lub spiętrzana przed czołem lodowców górskich i lądolodów(żwiry, gliny, głazy)

Działalność erozyjna lodowców: -wygładzanie podłoża skalnego -bierze udział mat piaszczysty i pylasty wchodzący w skład gliny morenowej -wyorywanie - odrywanie przez lodowiec okruchów i bloków skalnych z podłoża. Odbywa się to przy współudziale zamrozu. -zdzieranie - mat skalnego przez czoło lodowca lub lądolodu, produktem zdzierania są zagłębienia i garby, zbudowane ze spiętrzonego materiału.

Działalność przeobrażeniowa lodowców: w górach wynoszących się ponad gr wiecznego śniegu w wyniku glacjalnego przeobrażenia powstają: -kotły lodowcowe - są to całe pola firnowe opuszczone przez lodowce(mają od kilku m do kilku km długości) -żłoby lodowcowe - są dolinami rzecznymi przekształconymi wskutek niszczącej działalności języka lodowcowego *całkowite *niecałkowite(częściowe) -doliny wiszące - powstają wskutek przelewania się mas lodowych przez niskie przełęcze do sąsiednich dolin.

Jezioro - naturalny zbiornik wody zawierający obniżenie na pow ziemi i nie mający bezpośredniego połączenia z morzem. Są one różne pod różnymi względami:

-wielkości - największe to m Kaspijskie 359 tyś km² , J. Górne w Am Pół 88440km².

-głębokości - j Bajkał 1740m

-pod względem przepływów

a)przepływowe - charakterystyczne dla klimatu wilgotnego i umiarkowanego, są to j słodkie.

b)zamknięte - charakterystyczne dla klimatu suchego i półsuchego, są słone, wokresach suchych są to bardzo duże kałuże błotne mogące wyschnąć.

-pod względem pochodzenia

a)tektoniczne(zapadliskowe) - związane z budową geologiczną, znajdują się w dnach tektonicznych, zbocza mają strome, są wydłużone. ubogie w zycie biologiczne, sa depresjami- dno jeziora jest nizej niż poziom morza np. Bajkał 1279m depresja, początki trzeciorzędu, Tanganika 780ppm a dano jeziora to 1470m a depresja 690m.

b)polodowcowe - zw z lodowcami, są różne, mogą występować w różnych formach terenowych, j moren dennych, wytopiskowe. Jeziora morenowe są różnej głębokości, gdy wysycha składa się z kilku innych, mniejszych.

*j moreny czołowej - na czele moreny. Na zapleczu moreny czol powst misa jeziorna z wytiopienia bryrly lodu.

*j rynnowe - wytw się w dnach rynien polod, zbocza strome, wydłużone kształt, gleb np. Hańcza.

*j karowe (cyrkowe)- jeziora górskie, zajmujące najw przegłębienia Pol firnowych, nieduze ale gleb np. Wielki Staw.

*j zastoiskowe- podczas postoju lądolodu jako jeziora przylodowcowe, obecnie ich nie ma. Sa jedynie pozostałością w postaci ilow warwowych.

c)wulkaniczne - w nieczynnych lub wygasłych wulkanach, nie są duże ale głębokie i powstały przez lawę, która zastygła między potokami i tworzy się rynna wykorzystana przez jezioro.

d)rzeczne - po prostu starorzecza, nieduze jeziora, znaj się w odciętych od koryta współcześnie meandrow rzek, nieduze, krete, ptytkie. odcięte od koryta rzeki, różna głębokość np. meander.

e)nadbrzeżne - powstają nad brzegiem mórz, odcięte od morza przez wał brzegowy lub wydmę np. Łebsko.

f)eoliczne- zajmuja misy deflac, piasek jest wywierany do poziomu wod guntowych, spotykamy je w ramionach wydm parabol, nieduze, płytkie, szybko zarastaja. krótkie zbocza.

g)antropogeniczne - zbiorniki zaporowe na rzekach, stawy rybne, sa zazwyczaj duze. Sztuczne.

Podział jezior pod względem biologicznym.

-eutroficzne - bogate w subst odżywcze(zw azotu i fosforu), występują zwłaszcza na pojezierzach, nie są głębokie, zawartość tlenu jest mała w dole jeziora, więcej przy pow, bujność życia organicznego(zw i rośliny), obumiera tu duża masa roślin i szczątki opadają na dno jeziora, a tle znajdujący się w jeziorze jest zużywany do rozkładu tych cz, tlen może zanikać i pojawia się siarkowodór.

-dystroficzne - pośrednie i subst org to główne zw próchniczne, rozwijają się torfowiska, w j tych znajdują się kwasy: huminowy, które przedostają się do wód z lasów iglastych, w j tych rozwija się tylko określony typ roślinności i zwierząt; wraz z kwasami przedostają się różne inne związki niezbyt rozłożone(ze ściółki) i na dnie powstaje utwór podobny do torfu, woda jest tutaj żółta.

-oligotroficzne - są b ubogie w życie organiczne, występują w górach, są głębokie, otoczone skałami(zwietrzelina skalna), są tam subst odżywcze: sole min i subst org. Woda zawiera dużo tlenu i dlatego subst org ulegają silnej i szybkiej mineralizacji. W osadach jest b mała liczba szczątek, woda jest czystsza(zielonawo niebieska).

Wietrzenie - proces niszczenia zwięzłości skaly przez czynniki atmosf i biolog. Jest zjawiskiem powszechnym zachodzi wszedzie gdzie skala styka się z atmosfera (zachodzi na styku litosfery z atmos, litosferą biosfera). Proces wietrzenia polega na rozdrabnianiu skały co prowadzi do zmniejszenia jej zwięzłości i spoistości.

Czynnikami atakującymi powierzchnię ziemi, zbudowaną z różnorodnych skał jest:

-słońce, -promieniowanie słoneczne, -woda jej ilość i jakość, -gazy, -świat organiczny.

Działalność tych czynników powoduje zmiany fizyczne i chemiczne podłoża skalnego.

Oba te procesy wietrz fiz i chem wzajemnie na siebie oddziaływują a nawet się potęgują. Rzadko działają równocześnie, przeważnie na przemian.

Wietrzenie Fiz- proces doprowadzający do zmian mech powodujący podzial rozpad skaly na drobne bloki glazy okruchy.

Wietrzenie fizyczne następuje pod wpływem:

a)nasłonecznienia (insolacji)

-rozpad ziarnisty skały - spowodowany zmianami temperatury, wielokrotnym na przemian ogrzewaniem i ochładzaniem,

-łuszczenie się skały - spowodowane nagrzewanie się warstwy powierzchniowej skały. Tworzą się wówczas drobne pęknięcia napowierzchniowe - równoległe do powierzchni skalnych.

-rozpad blokowy - na skutek ochładzania skały partie zewnętrzne kurczą się bardziej niż wewnętrzne , powstają szczeliny prostopadłe do poprzednich, dzieląc warstwę powierzchniową na płaty, bloki i okruchy.

b)zamrozu

wietrzenie mrozowe polega na rozsadzaniu i rozdrabnianiu skały przez zamarzającą wodę. Woda wolna, która wypełnia pory i szczeliny zamarza w temperaturze 0°C, powiększa wówczas swą objętość o 95%, im częstsze są wahania temperatury, tym częściej zachodzi na przemian zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach i tym większe są efekty wietrzenia mrozowego.

c)parowanie - (skały ilaste, łupki, iły gliny z dużą ilością części iłowych)

Skały w stanie wilgotnym pęcznieją, stają się zwięzłe i spoiste. W czasie suszy woda wyparowuje ze skały, skała pęka, powstają wieloboki (o różnej długości boków) zwane poligonami.

d)oddziaływania biosfery (organizmów roślinnych i zwierzęcych) np. Korzenie rozrastając się wywierają nacisk na skałę powodując jej niszczenie.

Wietrzenie chemiczne doprowadza do rozkładu skały i do przeobrażenia jej składu chemicznego i mineralnego. Głównym czynnikiem wietrzenia chemicznego jest woda opadowa, która zawiera gazy pobrane z powietrza, tlen, azot, dwutlenek węgla oraz w niewielkich ilościach amoniak, tlenek azotu i chlor. Woda wsiąka w głąb podłoża skalnego, rozpuszcza różne minerały tworzy nowe związki i aktywne składniki przyspieszające dalsze wietrzenie, Są to: kwas siarkowy, kwas węglowy oraz kwasy humusowe, dostarczane przez gnijącą materię organiczną. Wyżej wymienione czynniki wietrzenia chemicznego powodują w zależności od składu chemicznego:

a)utlenianie (oksydację) - w skutek czego ciała beztlenowe przechodzą w tlenowe np. Siarczki w siarczany, czarny magnetyt w czerwony hematyt. Pod wpływem utleniania ciemne substancje organiczne zawierające węgiel ulegają rozjaśnieniu.

b)rozpuszczanie (solucję) - następuje wtedy gdy minerał pod wpływem wody jest całkowicie lub częściowo odprowadzany do roztworu.

c)uwęglanowienie (karbonatyzację) - polega na wypieraniu przez wodę zawierającą CO₂, węglanów wapnia, magnezu, żelaza i na rozkładaniu krzemianów oraz glinokrzemianów i przechodzeniu ich w węglany.

d)uwodnienie (hydrację) - polega ona na łączeniu się niektórych minerałów z wodą a więc przechodzeniu minerału bezwodnego w uwodniony (np. Czerwony hematyt po połączeniu się z wodą przeobraża się w żółty limonit).

e)hydroliza - pod wpływem wody zawierającej CO₂ następuje w procesie hydrolizy rozpad minerałów na kwaśne i zasadowe. Wskutek tego procesu ulegają rozkładowi krzemiany a szczególnie skalenie. Hydroliza ma duże znaczenie jeśli chodzi o żyzność gleb.

Wiatr jest zjawiskiem powszechnym. Poziomy ruch powietrza zachodzi wszędzie na obszarze kuli ziemskiej. Na morzach i oceanach tworzy fale i prądy, na lądach charakterystyczne formy eoliczne. Wiatr niszczy, buduje i transportuje. Przebieg i rozmiary tej działalności zależą od siły i przeważających kierunków wiatru.

Działalność wiatru zależy przede wszystkim od charakteru podłoża.

Największa działalność wiatru: -obszary gdzie nie ma szaty roślinnej i grunt jest suchy, a więc w strefach o klimacie suchym i półsuchym, obszary nadmorskie, -pola uprawne pozbawione ochronnej pokrywy roślinnej.

Działalność transportowa wiatru: Przebieg transportu zależy od: -siły wiatru, -okresu działania wiatru, -materiału podłoża. Rodzaje transportu eolicznego: a)pełzanie b)podskakiwanie (skokowe przemieszczanie ziaren piasku) c)zawieszenie (utrzymywanie się w zawieszeniu na przestrzeni od kilku metrów do kilku tys. km.) - materiał bardzo drobno ziarnisty d)przetaczanie - ulegają jemu grube ziarna e)zaokrąglanie ziaren - efekt transportu.

Działalność budująca wiatru: 1)mikroformy -zmarszczki - eolityczne drobne nabrzuszenia (grądy),długość zmarszczek zależy od prędkości wiatru powodującego sfalowanie powierzchni piaszczystych. Przemieszczają się zgodnie z kierunkiem wiatru.

-języki piaszczyste - inaczej cienie piaszczyste powstają za przeszkodą, za kamieniami, gdy przeszkody są większe np. Drzewa, duże głazy, zmuszają do osadzania się piasku. Jeżeli piasek jest osadzony przed i za przeszkodą, rosną w tym miejscu nieregularne kopce i pagórki. -kopce piaskowe- przeszkoda, materiał składowany jest przed i za nia.

2)mezoformy -wydmy -wzniesienie piaszczyste usypane przez wiatr (transportowany wiatrem piasek zatrzymuje się na przeszkodach tj. głazy, pagórki, krzewy i tworzy wyniosłości- czyli wydmy) *piaszczyste - powstają i rozwijają się na obszarach pustynnych (wydmy pustynne), na piaszczystych wybrzeżach morskich (wydmy nadmorskie_, na piaszczystych równinach rzecznych (wydmy środkowe) *podłużne - wydmy układające się równolegle do kierunku wiatru. Występują na pustyniach i w dolinach rzek *poprzeczne- układają się prostopadle do kierunku wiatru, występują na wybrzeżach rzadziej na pustyniach. Powstają na obszarach o umiarkowanej sile wiatru i dużej ilości piasku. -gwieździste - nieregularne kształty, tworzą się na obszarach wiatrów zmiennych, w ciągu doby mogą zmieniać położenie, najczęściej występują na północnej Saharze.

wydmy *barchany - wydmy o kształcie sierpa z ramionami wysuniętymi zgodnie z kierunkiem panującego wiatru. *wydmy paraboliczne i łukowe - powstają wtedy gdy dwa końce przesuwanego przez wiatr barchanu, zostaną unieruchomione przez roślinność lub wilgotne podłoże, podczas gdy środek posuwa się naprzód. Pomiędzy ramionami wydmy parabolicznej znajduje się misa deflacyjne) a, szybsze przemieszczanie części środkowej może doprowadzić do rozerwania wydmy parabolicznej i powstania wydmy podłużnej. Wydmy paraboliczne - najbardziej powszechne w Polsce. 3)makroformy *drras - długie i szerokie wały piaszczyste o długości do 800 km, szerokości 1-3 km i 50 - 450 m wysokości. Są to zęby tektoniczne przykryte piaskiem wydmowym powstały prawdopodobnie z połączenia wielu form wydmowych.

Rzeka meandrująca- powst w szerokich dolinach, środkowy bieg rzeki, niski spadek. Meandrem jest odcinek koryta złożony z 2 zakoli: prawego lewego. W obrębie meandru nurt towarzyszy brzegom wklęsłym i przerzuca się w odcinku brodu spod jednego brzegu wklęsłego pod przeciwny brzeg wklęsły. Bok wklęsły silnie niszczony (przy boku najgłębiej) bok wypukły dobudowywany (najpłycej) odcinek najb wyprostowany- bród- wyst tam mielizny. Kres wędrówki meandr osiąga gdy rzeka wyprostowuje swoje koryto, przekształca się w starorzecze które jest zamulane, następuje zatorfieni meandrow.

Budowa Ziemi i siły wewn

Wewn budowa: 4 gł. strefy: litosfera, astenosfera, mezosfera, basysfera

Litosfera- ciezar właśc. 2,6-2,7 g/cm3. najb zewn powłoka kuli ziemskiej, grubosc od 70km na obszarach oceanicznych do 100-120km na obsz kontynent. Zbud ze skal wyst w stałym stanie skupienia z przewaga skal o dużej wytrzymałości- granity, bazalty, dioryty, gnejsy. Litosfera jest struktura sztywna o dużej wytrzymałości, pekajaca pod wplywem nacisku (nie ulega odkształceniom). Warstwy (cokoły) litosfery: 1.lądy *0-16km osadowa krzem i glin-sial *10-30 granitowa krzem i glin *20-30 bazaltowa krzem Mg- sima. 2. wody *0-1km osadowa *2-3 osadowo- wulkaniczna *3-5 bazaltowa. Skład chem: tlen ok50% krzem 27,7 glin8,1 zelazo5 wapn3,6 sod2,8 potas2,6 Mg2,1 H i tytn0,7 inne.

Astenosfera- ciezar właśc. 3-3,3 g/cm3 o zwiekszonej plastyczności podatnej na deformacje; do 100km; uwaza się za gl poziom tworzenia się ognisk magmy i gl Zolo procesow magmowych. Zbud ze skal plastycznych: szklisty, ruchliwy bazalt i perydotyt. Prądy konwekcyjne- magma przemieszcza się w kierunku magmy pokladowej- do oceanow.

Mezosfera- 3,5-5 g/cm3: do ok. 2500km. Obejm warstwy skalne znajd się w stalym stanie skupienia, zbud gl a perydotytu z domiszka chromu i niklu.

Barysfera- 8-10 g/cm3. centrum Ziemi od 2500-6370km. Zbud z Fe i niklu, stan skupienia maze być gazowy lub ciekly.

Ruchy izostatyczne- pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Przyczyny obciążające: układ musi powst w równowadze- izostazja, powst grubej pokrywy lądolodu, wzrostu ilości wody w zbiornikach jeziornych lub morskich, narastanie osadow w basenach morskich. Skutki: -topnienie pokrywy ladalodu, -<ilości wody w jeziorach, -niszczenie obszarow kontynent. Np. Zat. Botnicka czy Zat. Hudsona.

Epejrogeniczne- lądotwórcze. B powolne ruchy pionowe powodujące wydźwigniecie ladu. Sa to ruchy wahadłowe (podnoszenie i obnizanie). Przyczyny: procesy magmowe. Skutki: transgresje i regresje płytkich morz epikontynentalnych; rozne wys npm równowiekowych teras morskich i starych rownowiek. pow zrównania w obrebie kontynentow np. Sw. Serapisa koło Nepalu- zasyp przez popiply Wezuwiusza.

Diktyogeniczne- wielopromienne albo geotektoniczne zwiaz z podskorupowymi przemieszczeniami magmy lub z bocznymi naciskami. W wyniku tych ruchow powst wybrzuszenia wniesienia o promieniu podstawy od kilkuset km i wys do kilkuset m. powst w trzeciorzędzie i trwaja.

Orogeniczne- górotwórcze. Na skute nacisku skierowanego poziomo. Dno oceaniczne posuwa się pod kontynenty. W strefie pogrążania powst rów oceaniczny wypełniający się osadami. W miare pograzania się i posuwania skorupy oceanicznej pod bloki kontynent, zarówno osady jak i ich podloze, natrafiając na opór za srt kontynentu. Ulegaja sfaldowaniu- tak pozst łańcuchy gorskie. Am oddzielaja się od Eurazji o 32 cm/rok.

Trzęsienia Ziemi- nagle przemieszczania mas skalnych w obrebie skorupy ziemskiej. *tektoniczne-wywołane ruchami wzdłuż uskoków. *wulkaniczne- wydobywanie się magmy na pow Ziemie, rozprężenie się gazów zawartych w magmie. *zapadliskowe- powst wskutek obrywania się dużych mas skalnych, zwalenie się srtopu jaskini lub wyrobisk.

Wulkanizm- wydobyw się ciała stałe, pyły i gazy z wnętrza Ziemi na jej pow, tworzy stożki wulkaniczne, rozległe pokrywy skał wylewnych.

Plutonizm- wdzieranie się magmy wewnątrz skorupy ziemskiej w wyniku czego powst intruzje (pnie, zyly). Najw efektami plutonizmu sa batolity np. masyw Karkonoszy po zdarciu skal pokrywowych batolity tworza kopulaste wziesienia.

1

---