INŻYNIERIA MATERIAŁOWA
LABORATORIUM
INSTRUKCJA
ĆWICZENIE NR. 2
TEMAT: Znakowanie stopów technicznych
Ze względu na przyjęcie europejskich przepisów przez Polskę, niezbędne stało się wprowadzenie europejskich norm dotyczących oznaczeń dla materiałów. Różnice pomiędzy starym a nowym systemem klasyfikacji i oznaczeń (a co za tym idzie i własnościami stali) są na tyle znaczące, że wymagane jest ich dokładne omówienie.
Trzeba z dużą ostrożnością podchodzić do podręczników i skryptów wydanych przed 2004 roku, gdyż z całą pewnością znajdują się w nich odwołania do starych norm.
Cel ćwiczenia
Celem ćwiczenia jest sklasyfikowanie i oznakowanie wybranych tworzyw metalicznych. Poznane umiejętności pozwolą na szybką weryfikację i ocenę ogólną właściwości podstawowych stopów i metali wykorzystywanych w przemyśle motoryzacyjnym i nie tylko.
Zakres obowiązującego materiału:
Klasyfikacja tworzyw
Metale i stopy:
I Żelazo i jego stopy
- żelazo (wysokiej czystości - chemicznie czyste żelazo spotyka się bardzo rzadko i nie ma ono praktycznie żadnego zastosowania. Ogromne natomiast znaczenie mają wszelkie stopy żelaza z węglem, krzemem oraz innymi metalami, ogólnie zwane stalami.)
- stopy żelaza (surówki, stale, żeliwa, staliwa, żelazostopy)
II Metale nieżelazna i ich stopy
- metale nieżelazne (wysokiej czystości),
- stopy metali nieżelaznych (stopy miedzi, aluminium, tytanu, magnezu, niklu, srebra, cynku, ołowiu, cyny itd.)
Definicja i Klasyfikacja Gatunków Stali wg - PN-EN 10020 : 2003
Klasyfikacja według składu chemicznego:
- stale niestopowe;
- stale stopowe;
- inne stale stopowe.
Klasyfikacja głównych klas jakościowych:
- stale niestopowe (podstawowe, jakościowe, specjalne);
- stale stopowe (specjalne, jakościowe);
- inne stale stopowe (jakościowe, specjalne).
Stal węglowa, czyli stop żelaza z węglem o zawartości węgla do 2%, który został poddany przeróbce plastycznej na gorąco lub na zimno, dzieli się na trzy grupy, w zależności od procentowej masowej zawartości węgla:
niskowęglową, gdy C<0,25% ==> (wg starej normy StO, St3, St4),
średniowęglową, gdy C=0,25-0,6% ==> (wg starej normy St5, St6, St7),
wysokowęglową, gdy C=0,6-l,5% ==> (stal węglowa narzędziowa).
Pierwsze dwie grupy tworzą stal węglową konstrukcyjną. Zmniejszenie zawartości węgla powoduje obniżenie wytrzymałości stali. W celu zniwelowania różnic wytrzymałościowych w miejsce ubywającego węgla dodaje się coraz więcej manganu.
Spawalność stali jest tym lepsza im stal zawiera mniej węgla, siarki i fosforu.
Stal stopowa - czyli stop żelaza z węglem oraz z co najmniej jednym innym pierwiastkiem dodanym celowo dzieli się na trzy grupy:
niskostopową, gdy zawartość składników stopowych z węglem nie przekracza 2,5%,
średniostopową, gdy zawartość składników stopowych z węglem mieści się między 2,5 a 6%,
wysokostopową, gdy zawartość składników stopowych z węglem przekracza 6%.
Norma podaje zasady oznaczania stali za pomocą symboli literowych i cyfrowych, które są tak dobrane, że wskazują na główne cechy tworzywa, np. na zastosowanie, na właściwości mechaniczne lub fizyczne, względnie oznaczają skład chemiczny, co pozwala w prosty sposób identyfikować poszczególne materiały.
Stal - znak stali podzielono na dwie grupy wg PN-EN 10027-1: 1992
Znaki stali zawierające symbole wskazujące na zastosowanie oraz na właściwości mechaniczne i fizyczne
Znaki stali zawierające symbole wskazujące na skład chemiczny stali. Podzielone są na cztery podgrupy.
Ad 1. Oznakowanie to składa się z ciągu liter i cyfr, przy czym pierwszym symbolem jest litera wskazująca na przeznaczenie, a drugim cyfra wskazująca na wytrzymałość stali, wg poniższego schematu (tabl. 1, 2).
Tablica 1.
Wybrane znaki wskazujące na zastosowanie oraz mechaniczne własności stali.
Oznaczenie literowe |
Oznaczenie cyfrowe |
S - stale konstrukcyjne P - pracujące pod ciśnieniem L - na rury przewodowe E - stale maszynowe |
Liczba równa min. granicy plastyczności, N/mm2 |
B - stale do zbrojenia betonu |
Charakterystyczna granica plastyczności, N/mm2 |
Y - stale do betonu sprężonego |
Minimalna wytrzymałość na rozciąganie, N/mm2 |
R - stal na szyny lub w postaci szyn |
Minimalna wytrzymałość na rozciąganie, N/mm2 |
H - wyroby płaskie walcowane na zimno ze stali o podwyższonej wytrzymałości do kształtowania na zimno |
Minimalna granica plastyczności, N/mm2 |
T - j.w. |
Minimalna wytrzymałość na rozciąganie N/mm2] |
D - wyroby ze stali miękkich do kształtowania na zimno (poza tymi ze znakiem H) |
|
M - stale elektrotechniczne |
|
Znak gatunku stali węglowej konstrukcyjnej składa się z:
- wg starej normy ==> z liter „St" jako skrótu słowa stal oraz liczby, będącej kodem wytrzymałości, im większa wytrzymałość tym większa liczba;
- wg nowej normy ==> z litery „S" oraz liczby, która oznacza granicę plastyczności stali Re.
Całe oznaczenie stali wg nowej normy EN 10027-1 składa się z czterech części:
….. - Re - ….. - …..
zakres zastosowania minimalna praca łamania właściwości technologiczne
stali próbki z karbem Charpy V
Przykład starego oraz nowego oznaczenia gatunku stali:
St3SX ==> S235JRG1
St3S ==> S235JR
18G2A ==> P355N
Tablica 2.
System oznaczania stali
Symbole główne |
Symbole dodatkowe |
|||||||
Litery |
Własności mechaniczne |
Dla stali grupy 1 |
Dla stali grupy 2 |
Dla wyrobów |
||||
G- staliwo S - stal P - stal do pracy pod ciśnieniem L - stal na rury przewodowe |
Minimalna granica plas- tyczności Re [MPa] dla najmniejszego zakresu wymiarów produkowanych elementów elementów |
Udarność/praca łamania J |
Temp. próby oC |
C - do formowania na zimno D - do walcowania na goraco E - do emaliowania F- do kucia L - do stosowania w niskich temperaturach T - na rury w odpornych na korozje atmosferyczną H - wysoka temperatura; L - niska temperatura; R - tempera-tura pokojowa X - wysoka i niska temperatura |
wg. załączników do normy |
|||
|
|
27, J |
40, J |
60, J |
|
|
|
|
|
|
JR |
KR |
LR |
20 |
|
|
|
|
|
J0 |
K0 |
L0 |
0 |
|
|
|
|
|
J2 |
K2 |
L2 |
-20 |
|
|
|
|
|
J3 |
K3 |
L3 |
-30 |
|
|
|
|
|
J4 |
K4 |
L4 |
-40 |
|
|
|
|
|
J5 |
K5 |
L5 |
-50 |
|
|
|
|
|
J6 |
K6 |
L6 |
-60 |
|
|
|
|
|
M-walcowanych termomechanicznie N- normalizowanych lub walcowanych Q - ulepszanych cieplnie S- na proste zbiorniki ciśnieniowe B- na butle gazowe; M, N, Q - stale drobnoziarniste G - inne cechy |
|
|
||||
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
Ad 2. Do grupy drugiej należą stale oznaczane według składu chemicznego.
Oznaczenia stali wg. składu chemicznego (UWAGA: Stale niestopowe, bez stali automatowych, o średniej zawartości manganu <1%):
Stale niestopowe (bez stali automatowej) o średniej zawartości manganu Mn<1%.
Znak składa się z następujących symboli, umieszczonych kolejno po sobie:
- litery C,
- liczby będącej 100-krotną średnią wymaganą zawartością procentową węgla,
- symbole dodatkowe.
Przykład:
C50 - cyfra oznacza średnią zawartość węgla [%] x100 (w tym przypadku zaw. węgla = 0.5%).
Stale o średniej zawartości manganu
1% i stale stopowe, bez stali szybkotnących o zawartości każdego pierwiastka stopowego <5%.
Znak składa się z:
- liczby będącej 100-krotną wymaganą średnią zawartością węgla,
- symboli pierwiastków chemicznych oznaczających składniki stopowe w stali (w kolejności malejącej zawartości pierwiastków, w przypadku identycznej zawartości dwóch lub więcej pierwiastków w kolejności alfabetycznej),
- liczb oznaczających zawartości poszczególnych pierwiastków stopowych w stali. Każda liczba oznacza średni procent pierwiastka pomnożony przez współczynnik wg tablicy poniżej i zaokrąglony do najbliższej liczby całkowitej. Liczby dotyczące poszczególnych pierwiastków należy oddzielić kreską poziomą.
- symbole dodatkowe (wg Normy)
Tab. 3. Tabela współczynników do oznaczania stali
Pierwiastek |
Współczynnik |
Cr, Co, Mn, Ni, Si, W |
4 |
Al.,Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V,Zr |
10 |
Ce, N, P, S, |
100 |
B |
1000 |
Stale stopowe (bez stali szybkotnących) zawierające co najmniej 1 pierwiastek stopowy w ilości
5%
Znak stali składa się z następujących symboli literowych i cyfrowych:
- litery X,
- liczby będącej 100-krotną wymaganą średnią zawartością węgla,
- symboli chemicznych oznaczających składniki stopowe stali, w kolejności malejącej zawartości pierwiastków, w przypadku zawartości dwóch lub więcej pierwiastków w kolejności alfabetycznej,
- liczb oznaczających średni procent zawartości pierwiastków stopowych. Liczby należy oddzielić kreską poziomą.
Stale szybkotnące
Znak stali składa się z:
- liter HS,
- liczb oznaczających średnie procentowe zawartości pierwiastków stopowych, zaokrąglone do liczby całkowitej i oddzielone kreską poziomą w następującym porządku:
wolfram (W) - molibden (Mo) - wanad (V) - kobalt (Co)
Przykład:
HS2-9-1-8
Norma PN-EN 10027-2 podaje również system cyfrowy oznaczania stali.
Ogólne zasady:
- każdy numer stali dotyczy tylko jednego gatunku stali odwrotnie,
- numery gatunkom stali nadaje Europejskie Biuro Rejestracyjne,
- Europejskie Biuro Rejestracyjne nowelizuje i publikuje listę zarejestrowanych stali w odpowiednich odstępach czasu,
- numerów stali w zasadzie nie zmienia się.
Numer składa się cyfr wg następującego schematu:
A BB XX(XX)
gdzie:
A - numer grupy materiału (1 oznacza stal),
BB - numer grupy stali,
XX(XX) - dwie cyfry wyróżniające konkretny gatunek w grupie (cyfry w nawiasach są dla użycia przyszłości).
Przykład:
1.4301 - oznacza gatunek stali austenitycznej X10CrNi 18-8.
Grupy - ustalono według składu chemicznego, własności mechanicznych, fizycznych i technologicznych oraz według zastosowania.
• na przykład:
stale niestopowe jakościowe: mają numery grup 01 do 07 i 91 do 97;
stale niestopowe specjalne: 10 do 18;
stale stopowe odporne na korozję i żaroodporne: 40 do 49;
stale stopowe konstrukcyjne, maszynowe i na zbiorniki ciśnieniowe: 50 do 89.
Staliwo
Staliwo jest to stop żelaza z węglem i innymi pierwiastkami, zawierający do około 2,0% węgla, otrzymywany w procesach stalowniczych w stanie ciekłym I odlewany do form odlewniczych. Odlewy takie mogą być używane bezpośrednio po zakrzepnięciu bez obróbki cieplnej lub mogą być obrabiane cieplnie, względnie poddawane obróbce cieplno-chemicznej.
Jako materiał konstrukcyjny staliwo wykazuje wiele zalet, ma lepsze własności wytrzymałościowe i plastyczne w porównaniu z żeliwem, a także dobrą spawalność (zwłaszcza niskowęglowe i niskostopowe). Wykazuje jednak gorsze własności odlewnicze ze względu na skurcz dochodzący do 2% i wysoką temperaturę topnienia dochodzącą do 1600°C.
W przypadku staliwa znak gatunku poprzedza litera G.
GS 200 Staliwo niestopowe przeznaczone na zbiorniki ciśnieniowe o minimalnej granicy plastyczności 200 MPa. Odpowiednikiem oznaczenia cyfrowego jest 1.0449. |
GX 2 CrNi 19 11 Staliwo stopowe o średniej zawartości węgla 0,02%, z dodatkami chromu i niklu w ilości nie przekraczającej 20% i 11%. Zgodnie z normą EN 10213-4 jest to staliwo stopowe odporne na korozję przeznaczone na odlewy pracujące pod ciśnieniem o strukturze austenitic and austenitic-ferritic. Odpowiednikiem oznaczenia cyfrowego jest 1.4309. Rm = 440-640 MPa, A = 30%, KV = 80 J. Szczegółowa tabela zawartości węgla przedstawiono w tablicy 4. |
GP 280 GH Żeliwo niestopowe do pracy w podwyższonych temperaturach, o minimalnej granicy plastyczności 280 MPa. Zgodnie z normą EN 10213-2 Steel grades for use at room temperature and elevated temperatures Odpowiednikiem oznaczenia cyfrowego jest 1.0625. |
Tablica 4.
Skład chemiczny, %
Pierwiastek |
Min. |
Max. |
C |
|
0,030 |
Si |
|
1,500 |
Mn |
|
2,000 |
P |
|
0,035 |
S |
|
0,025 |
Cr |
18,000 |
20,000 |
Ni |
9,000 |
12,000 |
N |
|
0,200 |
Żeliwo
Żeliwami węglowymi nazywa się odlewnicze stopy żelaza z węglem, zawierające teoretycznie powyżej 2,06% C, a praktycznie 2,5 ÷ 4,5% C. Poza tym żeliwa te podobnie jak stale, zawsze zawierają pewne ilości krzemu, manganu, fosforu i siarki pochodzenia metalurgicznego. W przeciwieństwie do stali, większość żeliw odznaczają się niską plastycznością.
Węgiel w żeliwach może występować w dwóch postaciach: bądź w stanie wolnym jako grafit, bądź w postaci związanej w cementycie. W zależności od tego rozróżnia się żeliwa szare, które niezależnie od struktury osnowy (ferrytycznej, perlitycznej lub ferrytyczno-perlitycznej) zawierają wydzielenia grafitu, oraz żeliwa białe, w których węgiel występuje prawie wyłącznie w postaci cementytu. Nazwy te związane z kolorem ich przełomów. Niekiedy spotyka się żeliwa połowiczne, które miejscami mają budowę żeliw szarych, a miejscami - białych.
Struktura żeliw zależy zarówno od ich składu chemicznego, jak szybkości krystalizacji metalu, co jest związane z grubością ścianek odlewu.
Główną zaletą żeliwa szarego są przede wszystkim dobre własności odlewnicze przejawiające się wysoką rzadkopłynnością, dobrym wypełnianiem form, mały skurczem odlewniczym (-1%) itd. Inne zalety związane z obecnością wydzielę-grafitu to: dobre własności przeciwścierne i zdolność tłumienia drgań. Dodatkowi zaletą tych żeliw jest niska cena.
Oznaczenie na podstawie symboli powinno obejmować najwyżej sześć pozycji, przy czym niektóre z nich mogą zostać pominięte:
- pozycja 1: EN
- pozycja 2: symbol dla żeliwa - GJ (G - oznacza materiał odlewany, J - oznacza żeliwo),
- pozycja 3: symbol dla postaci grafitu (L - grafit płatkowy, S - kulkowy, M - żarzenia,
V - wermikularny, N - mikrostruktura nie zawierająca grafitu, ledeburyt, Y -mikrostruktura specjalna),
- pozycja 4: symbol dla mikrostruktury lub makrostruktury (A - austenit, F - ferryt, P - perlit, M - martenzyt, L - ledeburyt, Q - stan po hartowaniu, T - stan po hartowaniu i odpuszczaniu, B - przełom czarny, W przełom biały),
- pozycja 5: symbol dla klasyfikacji według właściwości mechanicznych (np. EN-GJL- HB155, EN-GJN-HV350) lub składu chemicznego (EN-GJL-XNiMn13-7, EN-GJN-X300CrNiSi9-5-2), szczegóły w Normie,
- pozycja 6: symbol dla wymagań dodatkowych (D - odlew surowy, H - odlew po obróbce cieplnej itd.)
Przykłady:
Znak:
EN-GJL-150 (żeliwo szare, Rm min 150 N/mm2, )
EN-GJS-400-15 (żeliwo sferoidalne, Rm min 400 N/mm2, A3,4 - 15%)
EN-GJMW-350-4 (żeliwo ciągliwe białe, Rm min 350 N/mm2, A3,4 - 4%, min. 230 HB)
EN-GJMB-300-6 (żeliwo ciągliwe czarne, Rm min 300 N/mm2, A3,4 - 6%, max. 150 HB)
Numer:
EN-JL1020 - żeliwo szare,
EN-JS1030 - żeliwo sferoidalne
EN-JM1010 - żeliwo ciągliwe białe
EN-JM1110 - żeliwo ciągliwe czarne
Żeliwo hartowane z przemianą izotermiczną (ADI)
EN-GJS-800-8 Rmmin = 800 MPa; A5min = 8%
EN-GJS-1000-5 Rmmin = 1000 MPa; A5min = 5%
EN-GJS-1200-2 Rmmin = 1200 MPa; A5min = 2%
EN-GJS-1400-1 Rmmin = 1400 MPa; A5min = 1%
EN-GJS-1600-1 Rmmin = 1600 MPa; A5min = 1%
Stopy miedzi
Temperatura topnienia miedzi wynosi 1084,5ºC, a wrzenia ok. 2600°C. Miedź ma gęstość 8889 kg/m3. Wytrzymałość miedzi na rozciąganie wynosi Rm = 200÷250 MPa, granica plastyczności Re=35 MPa, twardość 45 HB, a wydłużenie A5=30÷35%.
Tak jak w przypadku stopów aluminium, odlewnicze stopy miedzi posiadają oznaczenie CC, natomiast przerobione plastycznie oznaczenie CW.
Oznaczenia stopów miedzi zgodnie z EN 1982 składają się z:
0xxx - miedź (wysoka czystość)
1xxx - stopy Cu-Be-Cr (niskostopowy stop poniżej 5% pierwiastków stopowych)
2xxx - stopy miedzi z magnezem i aluminium (różnorodne stopy miedzi o zawartości pierwiastków stopowych powyżej 5%)
3xxx - stopy miedzi z aluminium (brąz aluminiowy 300-349) lub z niklem (350-399)
4xxx - stopy miedzi z niklem i cynkiem (400-449) lub z cyną (450-499)
5xxx - stopy miedzi z cynkiem (500-599)
6xxx - stopy miedzi z cynkiem zawierające ołów (600-699)
7xxx - stopy miedzi z cynkiem (odporne na korozję i o wysokiej wytrzymałości- 700-799)
Stopy aluminium
Stopy aluminium można podzielić do przeróbki plastycznej EN-AW oraz odlewnicze stopy aluminium EN-AC.
W normie PN-EN 573-3:1998 przedstawiono czterocyfrowy system oznaczeń numerycznych aluminium i jego stopów. Pierwsza z czterech cyfr w oznaczeniu wskazuje grupę stopu:
1xxx - aluminium (czystość > 99%). (bardzo dobra odporność na korozję, wysokie
przewodnictwo cieplne i elektryczne, duża plastyczność, mała wytrzymałość, nie
obrabiane cieplnie)
2xxx - stopy Al-Cu (wysoka wytrzymałość względna, mała odporność na
korozję, obrabiane cieplnie)
3xxx - stopy Al-Mn (wysoka plastyczność, średnia wytrzymałość, obrabialne
cieplnie)
4xxx - stopy Al-Si (niska temp. topnienia)
5xxx - stopy Al-Mg (duża odporność na korozję, spawalność, średnia
wytrzymałość)
6xxx - stopy Al-Mg-Si (średnia wytrzymałość, duża plastyczność,
wysoka skrawalność i spawalność, duża odporność na korozję, obrabialne cieplnie)
7xxx - stopy Al-Zn (średnia wytrzymałość, m. wytrzymałość zmęczeniowa, obrabialne cieplnie)
8xxx - stopy Al-Li (o 10% lżejsze i o 10% większej sztywności niż pozostałe
stopy Al, bardzo dobra wytrzymałość zmęczeniowa)
Dodatkowe oznaczenia:
T3 - przesycanie, przeróbka plastyczna na zimno, starzenie naturalne
T4 - przesycanie, starzenie naturalne
T6 - przesycanie, starzenie sztuczne
T7 - przesycanie, przestarzanie
T8 - przesycanie, przeróbka plastyczna na zimno, starzenie sztuczne.
Dodatkowo powyższe symbole mogą być uzupełnione cyframi np. T7xxx, gdzie xxx odnoszą się do wyżarzania odprężającego lub dodatkowego starzenia.
Przykład: 7075 - T7351 - stop Al-Zn przesycany, przestarzany, odprężany
Badania organoleptyczne tworzyw konstrukcyjnych
3. Zadania do ćwiczenia
3.1. Zadanie 1
Celem zadania jest zapoznanie się z właściwościami i ich oznaczeniami materiałów stosowanych w przemyśle motoryzacyjnym i nie tylko zgodnie z obowiązującymi normami PN-EN stopów metali żelaznych i nieżelaznych.
3.1.1 Materiały i urządzenia
atlas struktur,
przykładowe materiały w postaci ponumerowanych części wykonanych z różnych tworzyw,
karta kontrolno-pomiarowa
3.1.2. Przebieg ćwiczenia
sklasyfikować przedstawione przez prowadzącego tworzywa,
narysować i opisać wybrane mikrostruktury przedstawionych tworzyw.
3.1.3. Opracowanie sprawozdania
zamieścić szkice obserwowanych mikrostruktur oraz podać właściwości i zastosowanie wybranych materiałów w przemyśle motoryzacyjnym i nie tylko.
4. Podsumowanie
powinno zawierać analizę wyników i wnioski.
Literatura:
[1] PN-EN 10020:2003 Definicja i klasyfikacja gatunków stali
[2] PN-EN 10027-1:1994 Systemy oznaczania stali. Znaki stali, symbole główne
[3] PN-EN 10027-2:1992 Systemy oznaczania stali - Cześć 2: System cyfrowy
[4] PN-EN 1560:2001 System oznaczania żeliwa
[5] PN- EN 1982 System oznaczania stopów miedzi
[6] PN-EN 573-3:1998 System oznaczania stopów aluminium
POLITECHNIKA ŚLĄSKA
WYDZIAŁ TRANSPORTU
Katedra Eksploatacji Pojazdów Samochodowych