Gruczoł sutkowy (sutek, gruczoł mlekowy)
parzysty, zmodyfikowany gruczoł skórny, po porodzie wydziela tłuszcz, białko i węglowodany, które są zawieszone w wodzie jako czynniki nierozpuszczalne czyli mleko
rozwija się jako zgrubienie ektodermy, od zgrubień w głąb odchodzi 15 - 25 sznurów nabłonka, z których powstają przewody mlekonośne, w miejscu ujścia przewodów nabłonek grubieje i wytwarza brodawkę sutka
u kobiet w okresie pokwitania pod wpływem estrogenów i progesteronu zwiększa swoją masę, ale nie wytwarza mleka - gruczoł sutkowy nieczynny, zwiększenie masy spowodowane zwiększeniem masy istoty międzykomórkowej, tkanki łącznej właściwej i tkanki tłuszczowej żółtej
przewody wysłane nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, dalej zmniejszają się w swym przebiegu i nabłonek przechodzi w jednowarstwowy sześcienny
brodawka sutka ma kształt stożka, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym (naskórkiem), w którym znajdują się bardzo liczne melanocyty, pod nabłonkiem tkanka łączna właściwa, skóra wokół brodawki silnie zabarwiona - otoczka brodawki sutka, zawiera gruczoły łojowe i mlekowe (Montgomery'ego)
w okresie ciąży następuje gwałtowny wzrost nabłonka gruczołowego w gruczołach sutkowych, zwiększają się bardzo szybko gruczoły wydzielnicze oraz przewody mlekonośne, zanika zupełnie tkanka tłuszczowa żółta oraz maleje tkanka łączna właściwa, gruczoł ten nazywamy gruczołem sutkowym czynnym, bezpośrednio po porodzie rozpoczyna się wytwarzanie mleka (laktacja)
mleko jest to płyn zawierający substancje odżywcze (4% tłuszczu, 1,5% białka - głównie kazeina), immunoglobuliny IgA powodujące u noworodków odporność bierną, węglowodany, witaminy, jony wapnia, laktozę
rozwój gruczołu sutkowego w czasie ciąży dokonuje się pod wpływem estrogenów i progesteronu (uwalnianych przez ciałko żółte ciążowe i łożysko), po porodzie ich stężenie gwałtownie się zmniejsza na skutek ubytku łożyska i zaniku ciałka żółtego ciążowego
wytwarzanie mleka jest zwiększone przez stężenie prolaktyny wydzielanej przez przysadkę oraz przez samo ssanie niemowlęcia zachodzące na zasadzie impulsów nerwowych, które przechodzą w momencie ssania do podwzgórza
w czasie menopauzy następuje inwolucja gruczołu sutkowego - zanikają pęcherzyki wydzielnicze i przewody mlekonośne, zanika tkanka łączna zrębu
jeśli w gruczole sutkowym pozostaje nabłonek gruczołowy, jest on podstawą do rozwoju raka sutka
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze
nie mają przewodów odprowadzających, ich wydzieliny przedostają się do krwi (hemokrynia), do płynu tkankowego i pobliskich komórek i tkanek (parakrynia) lub oddziałuje na te same komórki wydzielnicze (autokrynia)
mają różną budowę histologiczną, można je zakwalifikować jako oddzielne narządy zwarte (funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym - przysadka, szyszynka, nadnercza, tarczyca i gruczoły przytarczyczne), gruczoły amfikrynowe (zespoły komórek endokrynowych w gruczołach zewnątrzwydzielniczych - egzokrynowych lub innych narządach - trzustka, jajnik, jądro, mózg, nerka i łożysko), pojedyncze komórki endokrynowe rozsiane w różnych narządach np. w układzie pokarmowym i oddechowym
wspólną cechą komórek endokrynowych jest synteza i wydzielanie lub uwalnianie hormonów; wydzielają ponad 50 hormonów, które można zaliczyć do grupy steroidów, analogów kwasów tłuszczowych, analogów aminokwasów i ich pochodnych, peptydów, białek i glikoprotein
poza klasycznymi hormonami około 2 tys. peptydowych czynników wzrostu i różnicowania, czyli cytokin, które regulują wzrost, różnicowanie i śmierć komórek
podwzgórze i przysadka tworzą wspólny czynnościowy układ wewnątrzwydzielniczy, w skład układu podwzgórzowo - przysadkowego wchodzą zgrupowania (jądra) neuronów wydzielniczych podwzgórza oraz przysadka
Przysadka
gruczoł wewnątrzwydzielniczy o masie ok. 0,5 g, leżący u podstawy mózgu, na siodle tureckim, w jamie czaszki, składa się z przysadki gruczołowej (75% masy narządu) i nerwowej
reguluje czynność innych gruczołów, jej unaczynienie ma szczególne znaczenie dla regulacji jej czynności, krew dopływa do niej przez tętnice przysadkowe górne i dolne, odpływa żyłami przysadkowymi do zatoki jamistej
część gruczołowa powstaje z ektodermy i składa się z części dalszej - płata przedniego, z części guzowatej i części pośredniej
w skład części nerwowej wchodzi płat tylny - wyrostek lejka, trzon lejka i wyniosłość przyśrodkowa
część gruczołowa (płat przedni) zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej luźnej, komórek endokrynowych syntetyzujących i wydzielających do krwi hormony tropowe (hormony wpływające stymulująco na czynność komórek endokrynowych kilku innych gruczołów wydzielania wewnętrznego, a także na inne komórki wydzielnicze), stanowi główną masę przysadki gruczołowej
hormony tropowe - somatotropina (hormon wzrostu STH, wpływa na rozwój hepatocytów, kości i chrząstki), adrenokortykotropina (ACTH, wpływa stymulująco na komórki kory nadnerczy, które produkują i uwalniają hormony steroidowe), tyreotropina (TSH, wpływa na wzrost komórek tarczycy), folitropina (FSH, wpływa u kobiet na wzrost pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie estrogenów, u mężczyzn - na spermatogenezę), lutoropina (LH, wpływa na owulację i wytworzenie ciałka żółtego, progesteronu, u mężczyzn testosteronu), prolaktyna (wpływa na gruczoł mlekowy), lipotropina (LPH), melanotropina (MSH)
w związku z produkcją hormonów wyróżnia się w tej części kilka typów komórek (somatyczne, kortykotropowe, tyreotropowe, gonadotropowe, laktotropowe), w każdym typie występują podtypy komórki te dzielą się na barwnikooporne (chromatofobne o gwieździstym kształcie, podtrzymują komórki endokrynowe i mają zdolność fagocytozy), barwnikochłonne (chromatofilne, komórki kwaso i zasadochłonne)
część guzowata otacza trzon lejka, najczęściej występują tu komórki gonadotropowe układające się w małe pęcherzyki
część pośrednia słabo rozwinięta, występują tu liczne cysty, działalność bardzo silnie regulowana przez hormony podwzgórza (głównie przez statyny i liberyny)
część nerwowa przysadki składa się z wyniosłości przyśrodkowej (guza popielatego), trzonu lejka, wyrostka lejka (płat tylny), zawiera 100 tys. bezmielinowych aksonów podwzgórzowych oraz komórki neurogleju zwane pituicytami, nie zachodzi w niej synteza hormonów
pituicyty stanowią 30% masy przysadki nerwowej. Są to komórki neurogleju, wyróżnia się ich 2 rodzaje - włókniste (podtrzymują włókna nerwowe znajdujące się w tej części i łączą się z naczyniami krwionośnymi), protoplazmatyczne (występują tylko w trzonie lejka i wyniosłości przyśrodkowej)
neurony wydzielnicze podwzgórza występują jako małokomórkowe (wydzielnicze - liberyny i statyny, pobudzają/hamują wydzielanie komórek endokrynowych przysadki gruczołowej, droga guzowo - lejkowa) i wielkokomórkowe (wydzielnicze - tworzą szlak podwzgórze - przysadka, syntetyzują oksytocynę i wazopresynę - ADH)
Szyszynka
ma masę około 120 mg, leży w międzymózgowiu pod komorą trzecią, otoczona oponą miękką, od której odchodzą do narządu pasma tkanki łącznej właściwej dzielące cały gruczoł na nieregularne płaciki
najliczniejszymi komórkami w płaciku są pinealocyty (mają okrągłe jądro z wyróżniającymi się jąderkami, zasadochłonną cytoplazmą, wydzielają hormony, melatoninę i wazotycynę), mniej liczne są komórki śródmiąższowe (komórki podłużne z wypustkami cytoplazmatycznym) i tuczne
z wiekiem można obserwować w szyszynce pojawiający się piasek szyszynki - złogi hydroksyapatytu (wyraz degeneracji narządu)
szyszynka wydziela melatoninę i wazotycynę, działa hamująco na rozwój gonad, reguluje okołodobowe sercowe rytmy biologiczne
Tarczyca
ma masę 40 g, składa się z 2 płatów połączonych cieśnią (węziną), leży na przedniej części tchawicy, mniej więcej na wysokości szyi
komórki endokrynowe pęcherzyków tarczycy wywodzą się z endodermy dogłowowej części kanału pokarmowego, komórki C z grzebienia nerwowego
jest otoczona torebką łącznotkankową, od której w głąb narządu odchodzą wypustki tworzące zrąb
miąższ składa się z pęcherzyków oraz komórek jasnych (komórki C), między pęcherzykami tkanka łączna właściwa luźna z licznymi naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi, włóknami nerwowymi
pęcherzyki mają średnicę od 20-900 mikrometrów; stanowią główną część masy narządu, ich kształt i wielkość zależy od stanu czynnościowego narządu, mogą być owalne, kuliste i wielokątne
ściana pęcherzyków zbudowana jest z nabłonka jednowarstwowego - najczęściej sześciennego (który bierze udział w wydzielaniu hormonów) lub płaskiego (jeśli tarczyca jest w momencie spoczynku)
nabłonek leży na błonie podstawnej, światło pęcherzyka jest wypełnione żelem (koloidem) lub kwasochłonną tyreoglobuliną
tarczyca jest jedynym gruczołem w organizmie, który magazynuje przed wydzielaniem duże ilości hormonów
komórki jasne - komórki C są duże, mają owalne, pęcherzykowate jądro, najczęściej leżą na obwodzie pęcherzyków, syntetyzują i wydzielają kalcytoninę i katecholaminy
komórki nabłonka pęcherzyków wytwarzają grupę hormonów trójjodotyroninę T3 i tetrajodotyroninę (tyroksynę) T4
hormony pęcherzyków tarczycy są wydzielane do krwi w kilku etapach - synteza tyreoglobuliny (proces charakterystyczny dla syntezy białka), jodowanie tyreoglobuliny (jeden atom jodu wiąże się z cząsteczką tyrozyny, następnie dodaje się jeszcze jeden atom jodu i jeszcze dwa atomy jodu - powstają nowe związki, hormony tarczycy przechowywane na tym etapie w koloidzie są nieczynne, stanowią rezerwuar człowieka, w stanie fizjologicznym starczają organizmowi na około 10 miesięcy), powstanie i wydzielanie czynnych hormonów
wzrost zapotrzebowania na hormony następuje przez pobudzenie komórek pęcherzykowych, przez pobudzenie TSH i wydzielanie hormonów
hormony tarczycy wpływają na mitochondria, powodują wzrost ich liczby i grzebieni mitochondrialnych (dzięki temu zwiększa się oddychanie tlenowe i synteza białek), kalcytonina wytwarzana przez komórki jasne - C, powoduje zmniejszenie stężenia jonów wapnia we krwi (hipokalcemia - unieczynniają osteoklasty, kalcytonina obniża wchłanianie wapnia i fosforanów w jelicie i zwiększa ich wydalanie z moczem)
Gruczoły przytarczyczne
występują jako 3 lub 4 gruczoły na tylnych powierzchniach płatów tarczycy, ich łączna masa dochodzi do 200 mg, pochodzą z endodermy, każdy gruczoł pokryty jest torebką łącznotkankową
miąższ składa się z komórek endokrynowych - komórek głównych i oksyfilnych (kwasochłonne)
komórki główne mają kształt wieloboczny lub okrągły, wyróżnia się komórki główne jasne i ciemne
komórki główne ciemne zawierają mało glikogenu, jasne mają natomiast bardzo liczne ziarna glikogenu, ciemne jądra i są uważane za komórki spoczynkowe, ponieważ nie wydzielają hormonów
komórki oksyfilne są większe, występują w grupach i mają okrągłe jądro, pojawiają się około 7 roku życia i z wiekiem ich liczba gwałtownie rośnie
gruczoły przytarczyczne są niezbędne do życia, ich usunięcie powoduje śmierć
wytwarzają hormon polipeptydowy - parathormon (PTH) powodujący uwalnianie w organizmie jonów wapnia i fosforanów oraz zwiększa stężenie jonów wapnia we krwi (hiperkalcemia)
Wyspy trzustkowe (Langerhansa)
zgrupowanie komórek endokrynowych leżących wśród części zewnątrzwydzielniczej trzustki, najliczniejsze wyspy są w ogonie trzustki
w preparatach mikroskopowych wyspy mają kształt jasnych struktur leżących na ciemniejszym podłożu (część zewnątrzwydzielnicza)
w zrębie znajdują się liczne zakończenia włókien nerwowych współczulnych i przywspółczulnych, jest nim tkanka łączna właściwa luźna podtrzymująca naczynia krwionośne i komórki endokrynowe
wyróżnia się komórki endokrynowe (od 500 tys. do 2 mln) A, B, D i PP oraz mniej liczne komórki jasne P, EC, S i C
w wyspach grzbietowych dominują komórki A, w pozostałych komórki B, które stanowią 70% wszystkich komórek (mają okrągłe, pęcherzykowe jądro)
komórki (pęcherzyki) te różnią się między sobą wielkością i wytwarzają insulinę, czynność komórek B jest regulowana przez stężenie glukozy we krwi (zwiększenie stężenia glukozy we krwi, aminokwasy i adrenalina pobudzają je do wydzielania insuliny), ich zniszczenie prowadzi do występowania cukrzycy typu młodzieńczego
komórki A wydzielają hormon peptydowy - glukagon - są większe od komórek B, stanowią około 15% komórek endokrynowych wysp, glukagon zwiększa stężenie glukozy we krwi, działa na komórki wątrobowe (hepatocyty) przyspieszając w nich glikogenolizę, pobudza wydzielanie insuliny i somatostatyny
komórki D stanowią około 6% wysp, wydzielają somatostatynę, która hamuje wydzielanie insuliny, glukagonu i somatotropiny
komórki PP stanowią ok. 1% wysp, pobudzają wydzielanie HCl w żołądku, glikogenolizę, wydzielają peptyd trzustkowy
komórki jasne (P, EC, S i C) występują w niewielkiej liczbie, wydzielają serotoninę i sekretynę
wydzielina komórek pęcherzykowych dostaje się do wstawki (przewodu wyprowadzającego), następnie do przewodów międzypłacikowych i do przewodu trzustkowego uchodzącego do przewodu żółciowego wspólnego, w trzustce występuje dodatkowy przewód uchodzący bezpośrednio do dwunastnicy (przewód Santoriniego)
pęcherzyki wydzielają sok trzustkowy - zasadowy płyn, który składa się z wody, elektrolitów i enzymów trzustki (głównie trypsyny, chymotrypsyny, amylazy i lipazy)
część wewnątrzwydzielnicza trzustki składa się ze zgrupowanych komórek endokrynowych, które tworzą wyspy trzustkowe, ich liczba jest bardzo różnorodna (od 170 tys. do 2 mln)
trzustka jest zaopatrywana za pomocą tętnicy trzustkowej, unerwiana przez nerwy współczulne splotu trzewnego
Nadnercze
ma kształt półksiężycowaty, nakłada się na górne brzegi nerek, masa około 5 g, otacza je torebka łącznotkankowa z odnogami do wewnątrz narządu tworząc zrąb
na przekroju widać warstwy - korę wywodzącą się z mezodermy (zewnętrzna warstwa) oraz rdzeń wywodzący się z grzebienia nerwowego (wewnętrzna warstwa)
obie warstwy otaczają włosowate naczynia krwionośne typu zatokowego
kora nadnerczy układa się w 3 zasadnicze strefy
warstwa kłębkowata - 10% grubości kory, składa się z walcowatych lub piramidalnych komórek endokrynowych o kwasochłonnej cytoplazmie i okrągłych jądrach, które tworzą łukowate kolumny, uwalniają i syntetyzują mineralokortykoidy, głównie aldosteron
warstwa pasmowata - 60% grubości kory, komórki endokrynowe układają się w długie pasma, leżące prostopadle do powierzchni kory, są to komórki wielościenne z okrągłymi jądrami i zasadochłonną cytoplazmę, syntetyzują i uwalniają glikokortykoidy, głównie kortyzol
warstwa siatkowata - komórki małe, łączą się między sobą wypustkami tworząc charakterystyczną sieć o cytoplazmie kwasowej, kilka kropel tłuszczu, mitochondria, syntetyzują steroidowe hormony płciowe
rdzeń nadnercza stanowi wyspa komórek otoczona przez korę, zrąb - tkanka łączna właściwa luźna, pęcherzyki wydzielnicze dzielą się na jasne (adrenalina) i ciemne (noradrenalina)
Układ nerwowy
zbudowany z tkanki nerwowej, stanowi ośrodek regulujący czynności organizmu, zapewnia równowagę chemiczną, komórkową, narządową (homeostaza)
funkcją układu jest wytwarzanie i przewodzenie impulsów nerwowych oraz wydzielanie neuroprzekaźników (neurohormonów)
składa się z
ośrodkowego układu nerwowego - jego komórki nerwowe mają zdolność wytwarzania i analizowania impulsów, impulsy dochodzące do niego są analizowane i integrowane na różnych jego poziomach - w rdzeniu kręgowym i przedłużonym, pniu mózgowia i móżdżku, jądrach podstawy oraz w korze mózgu, wynikiem ich analizy i integracji jest przesyłanie impulsów przez odśrodkowe (eferentne) włókna nerwowe do komórek narządów efektorowych np. mięśniowych lub gruczołowych
obwodowego układu nerwowego - przyjmuje za pomocą receptorów narządów zmysłów sygnały płynące z zewnątrz, przekazuje je za pośrednictwem włókien nerwowych dośrodkowych (aferentnych) do ośrodkowego układu nerwowego, przekazuje do narządów efektorowych impulsy z ośrodkowego układu nerwowego
autonomicznego układu nerwowego - przyjmuje za pomocą receptorów sygnały z narządów wewnętrznych (np. o ciśnieniu krwi, stężeniu O2 i CO2, stężeniu jonów nieorganicznych) i przekazuje je przez włókna nerwowe dośrodkowe do ośrodkowego układu nerwowego
najniższy poziom integracji w ośrodkowym układzie nerwowym stanowi łuk odruchowy - przyjmowanie sygnałów wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich przekazywanie do rdzenia kręgowego (niższy poziom ośrodkowego układu nerwowego), w wyniku integracji impulsy przechodzą do neuronów ruchowych i przez ich włókna odśrodkowe dochodzą do komórek narządów efektorowych, wywołując efekt np. w postaci skurczu mięśnia lub wydzielania
wyższe poziomy ośrodkowego układu nerwowego integrują impulsy z niższych poziomów i prowadzą do analizy i kojarzenia coraz bardziej skomplikowanych przejawów czynności
kora mózgu jest miejscem najbardziej skomplikowanych procesów analityczno - integracyjnych, które są podłożem mowy, myślenia abstrakcyjnego i świadomości
układ nerwowy powstaje z ektodermy w 3 tygodniu życia zarodkowego, z płyty ektodermy powstaje rynienka, później cewa nerwowa, wzdłuż jej szczytowej powierzchni wyodrębniają się sznury komórek, nazywane grzebieniem nerwowym, z komórek grzebienia powstają neurony czuciowe zwojów międzykręgowych i część neuronów zwojów współczulnych, komórki satelitarne, lemocyty, melanocyty, odontoblasty i komórki części opon mózgowych, pozostałe neurony, astrocyty i oligodendrocyty powstają z komórek cewy nerwowej
w dogłowowej części cewy nerwowej powstają w 4 tygodniu rozwoju trzy zgrubienia - pęcherzyki, nazywane przodomózgowiem, śródmózgowiem i tyłomózgowiem, w dalszym rozwoju z pęcherzyka przodomózgowia wykształcają się dwa wtórne pęcherzyki - kresomózgowie i międzymózgowie, z pęcherzyka tyłomózgowia powstają również dwa wtórne pęcherzyki - tyłomózgowie wtórne i rdzeniomózgowie
z doogonowej części cewy nerwowej powstaje rdzeń kręgowy, światło cewy nerwowej przekształca się w komory mózgu i kanał środkowy rdzenia kręgowego
Ośrodkowy układ nerwowy
składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego, mózgowie składa się z mózgu, pnia mózgowia oraz móżdżku, w jego skład wchodzi istota szara i istota biała.
istota szara jest zgrupowaniem ciał komórek nerwowych i ich wypustek, jej zrąb stanowią astrocyty protoplazmatyczne i włókniste, a ich wypustki wytwarzają splecioną sieć - pilśń (zrąb tworzy pilśń nerwowa), blaszkowate zakończenia wypustek astrocytów wytwarzają izolującą warstwę graniczną wewnętrzną oddzielającą istotę szarą od opony miękkiej i naczyń krwionośnych (oprócz astrocytów w skład zrębu wchodzą oligodendrocyty i komórki mikrogleju, zrąb podtrzymuje i odżywia ciała komórek nerwowych oraz ich wypustki), w półkulach mózgu i móżdżku istota szara stanowi warstwę zewnętrzną zwaną korą lub płaszczem, w rdzeniu kręgowym istota szara ma charakterystyczny kształt litery H i jest otoczona przez istotę białą
istota biała jest nagromadzeniem wypustek komórek nerwowych i nie ma w niej ciał komórek nerwowych, jej zrąb tworzą głównie astrocyty włókniste
włókna nerwowe tworzą włókna projekcyjne (łączące odległe części OUN), kojarzeniowe (łączące neurony tych samych struktur), spoidłowe (łączące między sobą neurony symetrycznych struktur OUN np. obu półkul mózgu)
w zależności od kształtu i wielkości pęczków włókien nerwowych biegnących w istocie białej wyróżnia się powrózki, sznury, torebki, wstęgi, promienistości, konary
Mózg
składa się z istoty białej i szarej
większość istoty szarej stanowi warstwa pokrywająca półkule mózgu, która tworzy korę czyli płaszcz, we wnętrzu znajdują się liczne wyspy istoty szarej, czyli jądra
dostępność tlenu dla komórek nerwowych jest wydatnie wspomagana występowaniem w mózgu neuroglobiny, białka podobnego do mioglobiny i hemoglobiny
Kora mózgu
nazywana także płaszczem jest formacją istoty szarej tworzącą warstwę grubości 2 - 4,5mm i w większości pokrywającą półkule mózgu, jej objętość waha się od 190 do 360 cm2
w jej skład wchodzi pięć typów neuronów: piramidalne, ziarniste, wrzecionowate, poziome i różnokształtne, neurony leżą w zrębie - pilśni nerwowej, utworzonym przez komórki tkanki glejowej
tylko komórki piramidalne, ziarniste i wrzecionowate są stałymi składnikami kory różnych okolic mózgu, pozostałe rodzaje neuronów można tylko znaleźć w wydzielonych okolicach kory
około 95% objętości ludzkiej kory mózgu pokrywa istotę białą i nosi nazwę kory nowej, pozostałe 5% objętości kory ludzkiego mózgu znajduje się wewnątrz półkul mózgu i nosi nazwę kory dawnej oraz kory starej
w skład kory nowej wchodzą liczne neurony, których ciała komórkowe układają się w sześć warstw równoległych do powierzchni
warstwa drobinowa czyli brzeżna - na jej powierzchni znajduje się powierzchniowa warstwa graniczna gleju, zbudowana głównie z wypustek astrocytów, oddziela oponę miękką od kory, główną jej masę stanowi tkanka glejowa
warstwa ziarnista zewnętrzna (warstwa komórek piramidalnych małych) - w jej skład wchodzą niewielkie neurony piramidalne i ziarniste, aksony tych pierwszych biegną ku istocie białej
warstwa piramidalna - ciała komórek nerwowych tej warstwy są średniej wielkości i mają kształt piramidalny, komórki leżące głębiej są większe niż powierzchowne, aksony tych komórek biegną do istoty białej, dendryty - ku powierzchni kory
warstwa ziarnista wewnętrzna - zawiera małe komórki piramidalne i komórki ziarniste, aksony i dendryty tych komórek zdążają do sąsiednich neuronów, z wyjątkiem długich dendrytów, które dochodzą do powierzchni kory, w tej warstwie biegną również włókna nerwowe tworzące smugę poprzeczną zewnętrzną
warstwa zwojowa - zawiera duże komórki piramidalne (komórki Betza), znajdują się tu liczne, małe komórki ziarniste, włókna nerwowe tworzą smugę poprzeczną wewnętrzną
warstwa komórek wielokształtnych - głównym rodzajem komórek tej warstwy są komórki wrzecionowate oraz leżące powierzchownie niewielkie komórki piramidalne
kora dawna wchodzi w skład opuszki węchowej, okolicy pozaopuszkowej, guzka opuszkowego i kory płata gruszkowatego, jej komórki biorą udział w odczuwaniu zapachów oraz w tworzeniu stereotypów zachowań płciowych
kora stara składa się głównie z formacji hipokampa znajdującej się w środkowej części płata skroniowego, granicząc z dnem komory bocznej, w jej fragmencie pozaspoidłowym wyróżnia się róg Ammona, czyli hipokamp, zakręt zębaty i podporę hipokampa
hipokamp jest pokryty warstwą komórek nerwowych, które nazywane są korytem hipokampa, komórki nerwowe formacji hipokampa biorą udział w mechanizmach uczenia, zapamiętywania oraz fazach snu i budzenia się
mechanizm uczenia się zależy od długotrwałego pobudzenia między neuronami hipokampa, w powstawaniu tego zjawiska biorą udział neurony przedsynaptyczne i postsynaptyczne, pomiędzy nimi znajdują się synapsy chemiczne zawierające pęcherzyki synaptyczne z neurotransmiterem pobudzającym - glutaminianem, w błonach postsynaptycznych są 2 rodzaje białek, które są receptorami dla glutaminianu
do długotrwałego wzmocnienia sygnału dochodzi, gdy komórki presynaptyczne otrzymują powtarzające się impulsy (uczenie się), następnie wystarcza pojedynczy impuls, aby wywołać wzmożoną odpowiedź w komórkach postsynaptycznych (przypominanie sobie)
Istota biała mózgu
zajmuje środek półowalny, leżący pod korą mózgu, zrąb stanowi tkanka glejowa, która podtrzymuje liczne włókna nerwowe zmielinizowane i bezosłonkowe
wśród włókien nerwowych istoty białej wyróżnia się włókna projekcyjne, kojarzeniowe i spoidłowe
Jądra podstawne
są wyspami istoty szarej wewnątrz półkul mózgowych, grupuje się je jako ciało prążkowane, ciało migdałowate i przedmurze
w skład ciała prążkowanego wchodzi prążkowie i jądro ogoniaste
jądro migdałowate składające się z licznych zgrupowań neuronów, leży nad rogiem dolnym komory bocznej, jego komórki nerwowe zawierają bardzo liczne receptory opiatowe, hamują objawy uzewnętrzniania uczuć oraz wiążą się z analizą wrażeń węchowych
Wzgórze
położone prawie w środku mózgu, jego komórki nerwowe modyfikują i przełączają impulsy nerwowe płynące z obwodu do kory mózgu i jąder podstawnych, w skład wzgórza wchodzą komórki nerwowe opisywane jako jądra przednie i tylnie, grzbietowe i brzuszne oraz boczne i przyśrodkowe
komórki nerwowe jąder okolicy brzuszno - tylnej są odpowiedzialne za czucie (szczególnie dotyk), uszkodzenie jąder może doprowadzić do połowicznego braku czucia i silnych bóli
komórki nerwowe jąder brzusznych przednich są odpowiedzialne za koordynację ruchów zamierzonych, ich uszkodzenie wywołuje połowiczną niezborność ruchów oraz ruchy pląsawicze
komórki nerwowe jąder grzbietowych przyśrodkowych są odpowiedzialne za koordynację procesów nerwowo - psychologicznych (długotrwała pamięć, zachowanie osobowości, koncentracja uwagi, zdolność wysławiania się)
na niższym poziomie OUN, w śródmózgowiu i tyłomózgowiu, znajdują się także zgrupowania neuronów w postaci jąder
jądro czerwienne - składa się z komórek średniej wielkości oraz dużych komórek, których aksony wytwarzają drogę czerwienno-rdzeniową, jego komórki nerwowe regulują napięcie mięśniowe
istota czarna składa się z części zbitej (jej komórki zawierają ziarna melaniny) i części siatkowatej składającej się z małych ziarnistych komórek, jej komórki nerwowe regulują napięcie mięśniowe i zawiadują niektórymi czynnościami, jak oddychanie czy wydzielanie
jądra szwu znajdują się w rdzeniu przedłużonym i są zgrupowaniami komórek nerwowych, których charakterystyczną cechą jest produkcja neurotransmitera - serotoniny
oliwka dolna rdzenia przedłużonego jest zgrupowaniem licznych komórek nerwowych i przybiera kształt pofałdowanej wstęgi, w jej skład wchodzą liczne wielowypustkowe komórki, zawierające w cytoplazmie wiele kropli lipidów, oddają one długie wypustki odchodzące do móżdżku
w pniu mózgowia znajdują się szeregi jąder nerwów czaszkowych ruchowych, czuciowych i przywspółczulnych, są to zgrupowania ciał komórek nerwowych, najczęściej wielowypustkowych, które oddają długie aksony i dendryty
Podwzgórze
zajmuje brzuszną i dolną część ściany komory bocznej i komory III, znajduje się w nim około 20 zgrupowań neuronów - jądra przednie, środkowe, tylne oraz grzbietowe
do najważniejszych spośród jąder przednich zalicza się jądro przykomorowe, nadwzrokowe, nadskrzyżowaniowe, jądro (pole) przedwzrokowe
do ważniejszych spośród jąder środkowych zalicza się jądro lejka, grzbietowo - przyśrodkowe, brzuszno - przyśrodkowe
do jąder tylnych należą jądro podwzgórzowo - tylne, jądra ciała suteczkowatego
komórki nerwowe jąder przednich podwzgórza są duże lub małe, owalne lub gwiaździste, zawierają okrągłe, pęcherzykowate jądra, w ich cytoplazmie znajduje się obfita siateczka śródplazmatyczna swoista (ciałka Nissla) oraz pęcherzyki wydzielnicze - komórki te noszą nazwę neuronów wydzielniczych
jądro nadwzrokowe składa się z neuronów wydzielniczych, które syntetyzują oksytocynę i białko neurofizynę (nośnik oksytocyny)
jądro nadskrzyżowaniowe składa się z małych neuronów, które są odpowiedzialne za cykliczne rytmy biologiczne (zegar biologiczny)
jądra środkowe mają małe neurony wydzielnicze i syntetyzują hormony uwalniające czyli liberyny i hormony hamujące czyli statyny (wpływają pobudzająco lub hamująco na komórki endokrynowe przysadki mózgowej)
inne funkcje podwzgórza - wpływa na wszystkie rodzaju metabolizmu, reguluje temperaturę ciała, czynności naczyń krwionośnych i serca oraz układu trawiennego, wpływa na odczuwanie takich doznań jak łaknienie i pragnienie
Móżdżek
składa się z półkul móżdżkowych i łączącego je robaka, półkule są pokryte warstwą istoty szarej przybierającej postać kory móżdżku, wnętrze móżdżku zajmuje istota biała nazywana rdzeniem móżdżku, w której znajdują się wyspy istoty szarej - jądra móżdżku (zębate, czopowate, wierzchu i kulkowate)
kora móżdżku składa się z trzech warstw
drobinowej - składa się z dwóch rodzajów komórek nerwowych - gwiaździstych małych (zewnętrzne wielowypustkowe leżące w powierzchownej części mózgu) i dużych (wewnętrzne wielowypustkowe)
zwojowej - składa się z dużych komórek nerwowych nazywanych komórkami zwojowymi (komórki Purkinjego)
ziarnistej - składa się z komórek nerwowych, wyróżnia się komórki ziarniste małe (najmniejsze u człowieka) oraz komórki ziarniste duże (Golgiego), do których zalicza się komórki poziomowe, dwubiegunowe Lugaro
z kory móżdżku biegną liczne włókna nerwowe, które wchodzą także w skład istoty białej móżdżku, są to aksony komórek zwojowych, komórek ziarnistych i komórek gwiaździstych
jądra móżdżku - zębate (największe, w jego wnęce znajduje się jądro czopowate), wierzchu (leży w środkowej części dachu komory IV), kulkowate (leży między jądrem zębatym a wierzchu)
Rdzeń kręgowy
jest wydłużoną, końcową częścią układu nerwowego, zajmującą górne 2/3 długości kanału kręgowego, rozciąga się między kręgiem szczytowym a 1 - 2 kręgiem lędźwiowym, otoczony oponą twardą, pajęczynówką i oponą miękką, w jego skład wchodzi istota szara otoczona istotą białą, składa się z części szyjnej, piersiowej i lędźwiowej, krzyżowej i guzicznej
istota szara składa się z parzystych zgrubień nazywanych rogiem przednim i rogiem tylnym, połączonych częścią pośrednią, między symetrycznymi częściami pośrednimi znajduje się spoidło szare, w którego środku jest kanał środkowy, na przekroju poprzecznym istota szara ma kształt litery H lub motyla
istota biała składa się z włókien nerwowych zmielinizowanych bezosłonkowych układających się w drogi zstępujące, wstępujące, własne i korzeniowe
róg przedni rdzenia kręgowego - 6 jąder zawierających dwa rodzaje komórek - ruchowe (unerwiające mięśnie szkieletowe) oraz powrózkowe (oddające liczne włókna kojarzeniowe, łączące neurony ruchowe różnych jąder i różnych poziomych rdzenia kręgowego)
w części pośredniej istoty szarej skupisko komórek - jądro pośrednio - boczne (współczulne), zawiera komórki zawiadujące skurczami mięśni gładkich naczyń krwionośnych, mięśni napinających włosy i wydzielanie potu
w rogu tylnym jądro grzbietowo - brzeżne - przekazywanie i modyfikowanie sygnałów cieplnych, bólowych i dotykowych, w części brzuszno-środkowej tylnego rogu znajdują się komórki przekazujące impulsy w położeniu przestrzennym
wyróżnia się drogi (włókna nerwowe istoty szarej układają się w drogi) zstępujące (zaczynające się w korze mózgu, jądrach podstawnych i pniu mózgowia), wstępujące (zawierają włókna nerwowe zaczynające się w zwojach międzykręgowych i rdzeniu kręgowym, biegnące od pnia mózgowia, jąder podstawnych i kory mózgu), własne (zaczynają się i kończą się w rdzeniu kręgowym), korzeniowe (wchodzące do rdzenia przez korzenie tylne i biegnące w istocie białej ku wyższym poziomom OUN)
Splot naczyniówkowy
przedłużenie opony miękkiej, która wraz z naczyniami wpukla się do komory III i IV oraz do komór bocznych
składa się ze zrębu - tkanka łączna właściwa luźna oraz naczyń krwionośnych (w zrębie znajdują się fibroblasty, makrofagi i limfocyty, u ludzi starszych ziarenka piasku splotu)
wytwarza płyn mózgowo - rdzeniowy, który powstaje przez przesączanie osocza krwi do komór oraz przez pompowanie jonów sodu do komór, co pociąga za sobą przepływ wody
wytwarzanie płynu odbywa się stale z prędkością około 30 ml/h, całkowita objętość wynosi ok. 129 ml (jest on wymieniany co 4h)
płyn jest przezroczysty, zawiera jony sodu, potasu, wapnia i chloru, glukozę, mocznik, niewiele białka oraz limfocyty, jego zatrzymanie np. wskutek niedrożności przewodów może prowadzić do wodogłowia
Opony mózgowo - rdzeniowe
są błonami zbudowanymi z tkanki łącznej właściwej, ich rola polega na mechanicznym ochranianiu i odżywianiu (znajdują się w nich naczynia krwionośne) mózgowia i rdzenia kręgowego
bezpośrednio do powierzchni mózgowia przylega opona miękka, nad nią znajduje się pajęczynówka, najbardziej na zewnątrz położona jest opona twarda
opona miękka jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, zawierającej włókna kolagenowe, mniej liczne włókna sprężyste i siateczkowate, a także nieliczne fibroblasty, wypełnia nierówności w powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego, jej zewnętrzna warstwa ma utkanie luźne i zawiera wiele naczyń krwionośnych, wewnętrzna ma utkanie zbite, o regularnym układzie włókien i nie zawiera naczyń krwionośnych, obie warstwy pokryte są nabłonkiem surowiczym, opona ta wytwarza więzadła ząbkowane, które utrzymują rdzeń w kanale kręgowym
pajęczynówka składa się z dwóch warstw - zewnętrznej płyty zbudowanej z tkanki łącznej właściwej zbitej oraz beleczek łącznotkankowych odchodzących od płyty pod kątem prostym i łączących się z oponą miękką, przestrzenie między beleczkami są nazywane jamą podpajęczynówkową i wypełnione są płynem mózgowo - rdzeniowym
opona twarda zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej zbitej zawierającej liczne pęczki włókien kolagenowych o równoległym przebiegu, włókna sprężyste czyste oraz nieliczne fibroblasty, wyróżnia się blaszkę zewnętrzną (okostną wewnętrznej powierzchni kości czaszki), blaszkę wewnętrzną (zawierającą naczynia krwionośne i pokrytą nabłonkiem surowiczym), opona twarda ustala położenie części mózgowia i rdzenia kręgowego oraz ochrania je przed urazami mechanicznymi wskutek przemieszczania
cechą charakterystyczną krążenia w mózgowiu jest brak naczyń limfatycznych
tętnice mózgowia i rdzenia kręgowego są naczyniami końcowymi, ich zamknięcie prowadzi do niedokrwienia i udaru