ZBIGNIEW BOKSZAŃSKI, A. PIOTROWSKI, MAREK ZIÓŁKOWSKI,
SOCJOLINGWISTYCZNA TEORIA BASILA BERNSTEINA

Teoria wyrosła z poszukiwania przyczyn niepowodzeń szkolnych młodzieży brytyjskiej wywodzącej się z klasy robotniczej (robotnicy niewykwalifikowani) i średniej, które hamują awans kulturalny i materialny licznych warstw i opóźniają proces demokratyzacji społeczeństwa.

Przyczyny: różnice majątkowe rodziców, charakter ich pracy, ilość czasu poświęcanego dzieciom, metody wychowawcze, język.

Nabycie określonego systemu mowy wiąże się z przyjęciem pewnej hierarchii wartości sposobów postrzegania, klasyfikowania i odczuwania świata.

Klasyfikacja systemów mowy:

• język formalny - kod rozwinięty;

• język publiczny - kod ograniczony, przyczyna niepowodzeń szkolnych.

CHARAKTERYSTYKA CZŁONKÓW KLAS BADANYCH
KLASA ŚREDNIA	KLASA ROBOTNICZA
uwrażliwieni na całą strukturę przedmiotów, widzą i reagują na rzeczy, potrafią zestawić je w relacji z innymi, rozumieją zależności przestrzenne, czasowe i przyczynowe między obiektami i zdarzeniami	Postrzega jedynie oderwane przedmioty, nie tworzy związków przyczynowych między obiektami
racjonalny sposób wychowania dzieci, zachowania podporządkowane celom długofalowym, dzieci mają jasno określony cel życiowy	Brak zdefiniowanych celów długofalowych, rolę decydującą odgrywa teraźniejszość
stabilny system nagród i kar	System kar i nagród niestabilny i niekonsekwentny
przedmioty z otoczenia dziecko rozpatruje jako środki do osiągania celów, każdy przedmiot może prowadzić do zaspokojenia danego celu - spostrzegawczość, ciekawość, świadomość ogólnego uporządkowania rzeczywistości, przyswajanie skomplikowanych pojęć abstrakcyjnych	Słabo rozwinięte poznawcze i emocjonalne zróżnicowanie świata

Na wytworzenie tych różnic mają wpływ akty językowej komunikacji, które przekazują doświadczenia i postawy rodziców, wpajając dzieciom wzory zachowań.

CHARAKTERYSTYKA JĘZYKOWA KLAS BADANYCH
KLASA ŚREDNIA	KLASA ROBOTNICZA
brak bezpośredniego wyrażania uczuć	bezpośrednie wyrażanie uczuć
środki językowe logiczne, nieemocjonalne	pozajęzykowe, paralingwistyczne elementy wypowiedzi: siła głosu, ton, gesty, mimika
język bogaty w osobiste i indywidualne określenia, słowa są uporządkowane	język nie pozwala na indywidualizację uczuć, bo stosowane są wyrazy i zwroty powszechne w wielu sytuacjach
język wskazuje na subiektywne intencje jednostki, wyodrębniając ją tym samym od pozostałych ludzi	system nie wyraża subiektywnych intencji ani odrębności poglądów, ale wspólność i jednolitość doświadczeń w obrębie całej grupy

PORÓWNANIE
KOD OGRANICZONY (KLASA ROBOTNICZA)	KOD ROZWINIĘTY (KLASA ŚREDNIA)
Tworzy się w małych grupach mających wspólne doświadczenia, przebywających razem i dobrze się znających	Tworzy się w specyficznych warunkach społecznych
Krótkie, proste gramatycznie, często niedokończone zdania, uboga konstrukcja składniowa, proste i powtarzające się spójniki	Porządek syntaktyczny, różnorodność spójników, konstrukcje gramatycznie skomplikowane
Sztywne i ograniczone użycie przysłówków i przymiotników	Bogactwo określeń
Częste używanie krótkich rozkazów w formie ostatecznego argumentu	Określenia ekspresyjne nie przekazują znaczeń
Częste formułowanie stwierdzeń w formie pytania, które mają ustanowić uczuciową wzajemność i zrozumienie
Rzadkie używanie zaimków nieosobowych jako podmiotu - wskaźnik obiektywnego stosunku do własnych doświadczeń	Liczne formy bezosobowe
Jest to język znaczenia ukrytego, używa się symboli konkretnych, namacalnych, ocena indywidualna nadawcy jest ukryta - solidarność grupowa	Znaczenia przekazywane poprzez logiczne uporządkowanie

ANNA GIZA, WIĘŹ SPOŁECZNA I ORIENTACJE POZNAWCZE:
GRUPOWY POZIOM KONSTYTUCJI KODU JĘZYKOWEGO

Poziom grupowy kształtuje sposoby mówienia, orientacje poznawcze i sposób podejmowania ról społecznych.

Funkcje poziomów:

• makro - wykształcają się obrazy świata i sposoby mówienia, z których jeden uzyskuje przewagę;

• mikro - charakter struktury grupy wymusza kształtowanie się określonych kodów na poziomie jednostek i za pomocą produkowanych przez nie wykonań językowych ustanawia sposób mówienia wspólny danej grupie.

Wg Bernsteina kategorie różnych typów solidarności Durkheima ukazują powiązanie między strukturą systemów symbolicznych a strukturą społecznych powiązań.

Funkcje systemów symbolicznych:

• zapewniają koordynację działań;

• współtworzą ład zbiorowy;

• są określone kulturowo, a nie uniwersalne;

• mają charakter projekcyjny;

• kształtują jednostkowe doświadczenia.

Podstawowym warunkiem integracji jest powiązanie:

• ładu symbolicznego, instytucjonalnego - struktury relacji społecznych;

• ładu działań - sposobów mówienia, robienia czegokolwiek w grupie.

Kody językowe są środkami osiągania integracji. Rodzaje kodów językowych wywodzi Bernstein z typów solidarności Durkheima.

Poziomy kodu językowego:

• jednostkowy - teoria Marksa osobowości społecznej jako sposobu powiązania ról, znaczeń i zdarzeń mowy. Zróżnicowanie kodów odpowiada typom osobowości związanym z typami socjalizacji. Zmiana kodu odpowiada zmianie typu osobowości. Tylko ten poziom jest realny.

Zagadnienia związane: indywidualizacja, tożsamość społeczna, formy uspołecznienia.

• grupowy - teoria Durkheima więzi społecznej jako sposobu powiązania orientacji poznawczych, form relacji społecznych oraz sposobów mówienia. Zróżnicowanie kodów odpowiada typom więzi społecznej oraz pozycji społecznych. Zmiana kodu odpowiada zmianie formy relacji społecznej.

• makrospołeczny - teoria Meada ładu społecznego jako sposobu powiązania języka, obrazu świata i struktury społecznej (sposobu produkcji). Zróżnicowanie kodów odpowiada stosunkom władzy, które określają sposób i podmiot monopolizacji systemów symbolicznych.

Zagadnienia związane: legitymizacja.

Pomiędzy poziomami występują wzajemne relacje.

Kody językowe - techniki życia społecznego, typy racjonalności społecznej.

ZRÓŻNICOWANIE KODÓW JĘZYKOWYCH
KOD JĘZYKOWY	OGRANICZONY	ROZWINIĘTY
TYP ŁADU	tradycyjny, wspólnota	nowoczesny, społeczeństwo
TYP WIĘZI	mechaniczna, treściowa	ograniczona, funkcjonalna
TYP OSOBOWOŚCI	Zewnątrz sterowana - to nie my używamy języka ale język nas, „tożsamość w roli, autorytarna - osobowość wskazywana przez gotowe role	wewnątrzsterowana, „tożsamość ego”
TYP DZIAŁAŃ	tradycyjne, rutynowe, zestandaryzowane, ew. wartościująco-racjonalne - podstawą jest autorytet narzucający interpretacje doświadczeń	formalno-racjonalne, zindywidualizowane, podporządkowane zasadom a nie treściowym normom i wartościom

PORÓWNANIE
KRYTERIUM	KOD OGRANICZONY	KOD ROZWINIĘTY
WARUNKI ZAISTNIENIA	relacja społeczna o charakterze inkluzywnym, której podstawę stanowi wspólny zestaw podzielanych identyfikacji i oczekiwań, któremu podporządkowani są członkowie wspólnoty	relacje społeczne, które stymulują dążenie mówiących do selektywnego wykorzystania posiadanych zasobów językowych i organizowania wypowiedzi
FUNKCJE TREŚCI OBRAZU ŚWIATA	określa i harmonizuje stosunki dialogowe między członkami, wspólnota zamyka się w dyskursie	odpowiada indywidualności podmiotu
WERBALIZACJA INTENCJI	niepotrzebna	nie jest oczywista, stąd konieczność kształtowania znaczeń
WSPÓLNOTY, W KTÓRYCH KOD POWSTAJE	zamknięte (np. grupa rówieśnicza, więzienie, rodzina)	grupy komunikujące się ze sobą w sposób nieregulowany etykietą
GRANICE KODU	nie może przekroczyć granic własnego obowiązywania, czyli dyskursu, który ma być podzielany	symbole odrywają się od konkretnych przedmiotów i przeżyć, dążąc do wyrażania znaczeń abstrakcyjnych, ogólnych
ZASADY KONSTRUKCJI UNIWERSUM DYSKURSU	niejawne - słowo zlepia się ze swoim odniesieniem, czyniąc z języka rzeczywistość sui generis	jawne, jednostki świadomie nimi kierują
WARUNEK KOORDYNACJI DZIAŁAŃ JEDNOSTKOWYCH	odnoszenie się do tego samego, treściowo określonego obrazu świata	podporządkowanie regułom
ZAKRES INDYWIDUALIZACJI	niski	wysoki
INTERPRETACJA DOŚWIADCZEŃ	narzucony przez autorytet	zależna od kontekstu kulturowego
PODSTAWA STOSUNKÓW	ściśle opisane etykiety, obyczaje	nie regulowane etykietą
JĘZYK A PRZEDMIOT	język zlepia się z przedmiotem odniesienia, słowo wiąże się z rzeczą w sposób konieczny	symbole odrywają się od konkretnych przedmiotów, dążąc w kierunku wyrażania znaczeń abstrakcyjnych, ogólnych
ŚWIADOMOŚĆ JĘZYKOWA	niska - mówienie jest czynnością naturalną, a nie sztuką	wysoka świadomość językowa i instrumentalizacja wypowiedzi
FUNKCJE JĘZYKA	fatyczna (podtrzymywanie więzi), emotywna, informatywna (o ile rozmówcy podzielają nieproblematyczną wiedzę), utwierdzanie grupowej przynależności	zapewnia indywidualizację, ale utrudnia porozumienie
CHARAKTER WARUNKOWANIA KODU	uniwersalny	partykularny

8b. KOMUNIKACJA I ŁĄCZNOŚĆ W GRUPIE

Zbigniew Bokszański, A. Piotrowski, Marek Ziółkowski, Socjolingwistyczna teoria Basila Bernsteina

Anna Giza, Więź społeczna i orientacje poznawcze: grupowy poziom konstytucji kodu językowego, w: Małe struktury społeczne, I. Machaj (red.), Lublin 1999, ss. 199-206.

3

SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA

---