1. ADOLESCENCJA: od 10 do 20-23 rok życia.

Wczesna Adolescencja: od 10-12 do 15 roku życia

Późna Adolescencja: od 16 do 20-23 roku życia

Podstawowe zdolności nabywane przez organizm (dwie):

• dawanie nowego życia

• samodzielne kształtowanie własnego życia.

Rozwój fizyczny: Budowa ciała dziewcząt i chłopców róznicuje się znacznie w procesie dojrzewania organizmu: u chłopców rozrastacją się ramiona, a sylwetka staje się bardziej "kanciasta", u dziewczyn rozrasta się miednica (przygotowująca je do roli macierzyńskiej), oraz podskórna tkanka tłuszczowa, powodująca zaokrąglenie się sylwetki.

Struktura okresu dojrzewania u chłopców: (może być różnica o jeden rok wcześniej)
Wiek 12-14 lat:
1. początek przyspieszonego wzrastania,
2. opuszczenie się moszny, powiększenie jąder i następnie prącia,
3. pojawienie się zarostu wokół części płciowych, początek zarostu na twarzy,
4. powiększenie brodawek piersiowych i ściemnienie ich barwy,
Wiek 14-16 lat:
1. wydłużanie krtani, mutacja głosu,
2. rozwój owłosienia pachowego i wokół brodawek piersiowych,
3. pogrubienie rysów twarzy,
4. zmazy nocne — polucje,
Wiek 16-18 lat:
1. głos męski,
2. pełny rozwój i skręcenie owłosienia okolicy pachowej i łonowej,
3. rozrost mięśni i wzrost siły mięśniowej,
4. wyrazistość rysów twarzy, wyraźnie męski profil szyi (tzw. jabłko Adama).

Struktura okresu dojrzewania u dziewczynek:
Wiek 10-12 lat:
1. początek przyspieszonego wzrastania,
2. powiększanie się i obrzęk brodawek piersiowych,
3. pogrubienie rysów twarzy, rozwój podskórnej tkanki tłuszczowej,
Wiek 12-14 lat:
1. wyraźny rozwój bioder (początek formowania sylwetki kobiecej),
2. szybki rozwój piersi, aż do typowej dla kobiet dorosłych,
3. pojawienie się owłosienia łonowego,
4. pogrubienie rysów twarzy,
5. wystąpienie cykli miesięcznych- menarcha, menstruacje,
Wiek 14-16 lat:
1. typowo kobieca budowa ciała,
2. pełne owłosienie okolicy łonowej i pachowej,
3. rozwój w pełni kobiecych rysów twarzy.

Różnice między wcześniej a później dojrzewającymi ze względu na płeć:
W wyniku wielu badań stwierdzono, że zmiany wyglądu ciała są oceniane jako ważniejsze przez dziewczęta niż przez chłopców. Dziewczęta są bardziej skłonne łączyć wygląd zewnetrzny z właściwościami psychicznymi, niż ze sprawnoscią czy osiągnięciami.

		Wczesne dojrzewanie	Późne dojrzewanie
Chłopcy	Samoocena	-Bardziej pewni siebie, swobodni i aktywni. -popularność	- wyraźne negatywne - nie dorównywanie sprawnością fizyczną i siła jest boleśnie przeżywane i wyzwala brak wiary w siebie, poczucie osamotnienia, a także potrzebę podporządkowania się innym
		Konsekwencje w dalszym zyciu	Trwałość pozytywnych cech (30 r.ż) /mogą te wymagania i oczekiwania mogą powodować problemy natury psychologicznej i społecznej	- uzyskanie lepszej pozycji społecznej może iść w dwojaki sposób : dążenie do sukcesów w innej dziedzinie bądź poprzez zwiększoną agresję
		Ocena otoczenia	-Rówieśnicy jak i dorośli oceniają ich jako bardziej atrakcyjnych.	-Niższa pozycja społeczna wśród rówieśników
	Dziewczęta	Poczucie własnej tożsamości/ Sylwetka	-Występowanie większej liczby osobistych problemów np. Zakłopotanie wzrostem, sylwetką, czy menstruacją	-Mają mniej problemów osobistych - Dłużej utrzymuje się dziecięca sylwetka i zachowanie, ale na ogół nie mają związanego z tym poczucia niższej wartości wręcz odwrotnie wyższa samoocena.
		Używki	-Częstsze występowanie objawów psychosomatycznych, a także częstsze kontakty z alkoholem i narkotykami.	Mniejsze problemy
		Aktywność Seksualna /Macierzyństwo	-Innym problemem może być molestowanie seksualne, podejmowanie wcześniejszą -aktywność seksualna (najczęstsze nastoletnie matki)	Mniejsze problemy
		Rodzina / Rówieśnicy	-Dziewczęta te mają zazwyczaj więcej konfliktów z rodzicami (oczekiwanie większej odpowiedzialności, podczas, gdy społecznie i intelektualnie są jeszcze dziećmi) - W środowisku rówieśniczym na początku stadium dojrzewania pozycja ich jest niska, po czym ich prestiż wyraźnie wzrasta.

Zmiany w zakresie emocji: Nie są związane jedynie ze zmieniającym się obrazem własnej osoby. Procesy neurohormonalne przekształcające organizm przyczyniają się do występowania zwiększonego pobudzenia emocjonalnego oraz do labilności emocji. U wielu nasila się lękliwość (lęki społeczne: lęk przed niepowodzeniem czy przed ekspozycją społeczna) . Charakterystyczna dla dorastających jest też ambiwalencja uczuć
Zmiany czynności poznawczych: Zgodnie z koncepcja Pageta dorastający przechodzą ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które charakteryzują się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia (rozwija się pamięć logiczna i dowolna). Zachodzą zmiany w strukturze języka oraz w jego funkcjach: (1) wzrost zasobu słownictwa i jego treści, (2) zrozumienia struktury gramatycznej języka, (3) kultury języka w zakresie mowy ustnej i pisanej. Zachodzą również zmiany w zakresie procesów informacyjnych: przebiegają one szybciej, są bardziej dokładne i ukierunkowane. Zwieksza to możliwości poznawcze dorastających, wpływa na poszerzenie sie ich zainteresowań, wyzwala krytycyzm dorastających w stosunku do osób dorosłych, jak również w stosunku do samych siebie (monitoring kognitywny, zjawisko "wyimaginowanej publiczności"). Rozwój poznawczy dorastających przebiega zależnie od środowiska.
Zmiany w zakresie rozwoju społecznego: Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają knflikty, których głownym źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie są dorosłymi. Mimo tego rodzice pozostają w sprawach istotnych najważniejszymi modelami, a więź uczuciowa z nimi zostaje zachowana. Wzrasta wpływ rówieśników, dotyczący głównie sposobu spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego i stylu bycia: wytwarza się specyficzna kultura młodzieżowa. Charakterystyczne dla dorastających jest wchodzenie w różnego rodzaju związki rówieśnicze, przy czym, wraz z wiekiem, coraz większego znaczenia nabierają związki przyjaźni ( na samym początku antagonizm płci →trojakiego rodzaju związki rówieśnicze [paczki (kliki), grupy, związki przyjaźni]. Na ten okres zycia przypada również pierwsza miłość (miłość szczenięca, miłość cielęca, miłość romantyczna) oraz pierwsze doświadczenia seksualne.

Funkcje grupy rówieśniczej: ◦ zastępowanie rodziny, ◦ stabilizajcja osobowości, ◦ wzbudzanie poczucia własnej wartości, ◦ określanie standartów zachowania, ◦ zapewnienie "bezpieczeństwa wynikającego z liczebości", ◦ rozwijanie społecznych kompetencji, ◦ stworzenie warunków do przyjęcia wzorów i do ich naśladowania.
W okresie dorastania znacznie poszerza się aktywność młodzieży, wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i nowe środowiska. Nadal jednak jej głownym obszarem aktywności jest nauka szkolna.

Zmiany w zakresie rozwoju moralnego: Pierwszy, który rozwój moralny poddał psychologicznej analizie był Piaget. Stwierdził on, że po charakterystycznym dla dzieciństwa stadium realizmu moralnego, w okresie dorastania młodzież osiąga stadium autonomii moralnej, w którym postępowanie uzależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje wspierające z subiektywnej odpowiedzialności rzeczywistą siłę kształtującą rozwój moralny jest współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku, którego powstaje wewnętrzna potrzeba traktowania innych ludzi w taki sam sposób, w jaki chcieliby być traktowani.

Postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego (Kohlberg) Dwa stadia:
A. prawa społeczne przeciw prawom indywidualnym; ujmowanie zasad moralnych w terminach umowy społecznej: wartości i prawa są względne, standardy zróżnicowane

B. stadium uniwersalnych praw etycznych; poszukiwanie reguł zgodnych z logicznym rozumieniem przy uznaniu ich stałości i uniwersalności;

Orientacja moralna jest konsekwencją rozwoju poznawczego. Znacząca rola rodziców w rozwoju moralnym dzieci

Rygoryzm moralny:

Ujmowanie powinności jako bezwzględnych, od których nie wolno odstępować

Idealizm młodzieży:

Potrzeba czynienia dobra; wymaga wystąpienia odpowiednich warunków do urzeczywistnienia się;

4 fazy idealizmu młodzieńczego:

- idealizm antycypacyjny - oczekiwanie dobra

- idealizm kompensacyjny - po złych wydarzeniach protest i ucieczka

- idealizm normatywny - staje się przyjęta normą

- idealizm praktyczny - ukierunkowany na sprawy realne

Wiara i religia:

Zróżnicowane; Podatność na przystępowanie do sekt

Krystalizowanie się tożsamości :

Poszukiwanie własnej tożsamości : w ciągłości istnienia, próbach zmieniania siebie, sprawdzaniu siebie.

Kryzys tożsamości  aby go pokonać trzeba zintegrować przeszłość z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Od tego, czy zostanie pokonany zależy dalszy rozwój osobowości;

Tożsamość syntetyczna - przejmowanie gotowych wzorów do naśladowania

Negatywna tożsamość - opozycja do ról prowadząca do depersonalizacji, alienacji i poczucia pustki.

Fazy poszukiwania własnej tożsamości:

- identyfikacji

- kosmiczną - oderwanie od rzeczywistości

- dojrzałego sensu życia

Fazy rozwoju tożsamości:

- dyferencjacja (różnicowanie się)

- stabilizacja

- realistyczna postawa

Identyfikacja z własną płcią:

Ambiwalentny stosunek dziewcząt do swojej płci może być spowodowany miesiączką. Psychiczny infantylizm; Czasem występuje kompleks Diany - dziewczyna nie chce być kobietą i strojem naśladuje chłopców; wdrążanie w role społeczne kobiety

Plany życiowe dziewcząt:

- tradycyjno-konserwatywny

- progresywno-modny - praca i małżeństwo

- progresywno-rygorystyczny - wyzwolenie z standardowych ról kobiecych

Koncepcja androgyniczna - uznająca za pożądaną kombinację męskich i żeńskich cech osobowości.

Charakterystyka okresu późnej adolescencji: Późna adolescencja jest czasem stabilizowania się zmian, wkraczanie w szersze życie społeczne, kształtowanie się autonomii psychicznej. Fizjologiczne przemiany organizmu zamierzają ku osiągnięciu zdolności rozrodczych; przemiany psychiczne zmierzają w kierunku osiągnięcia dojrzałej osobowości. Stabilizowanie się tożsamości oraz uczuć przypada na tą fazę adolescencji. Rozbudowują się wówczas interpersonalne związki młodzieży, rozwija się jej życie erotyczne, a stosunek do osób dorosłych staje się na ogół bardziej pozytywny. Młodzież jest coraz bardziej autonomiczna, jej postawy stabilizują się, przyjmując postać światopoglądu. Zainteresowania współczesnej młodzieży skierowane są przede wszystkim ku problemom wyboru przyszłego zawodu.

Podstawowe cele i dążenia oraz zadania rozwojowe adolescencji:

- "odwzajemniona miłość i szczęśliwe życie rodzinne”
- osiąganie sukcesów
- realizacja ideałów moralnych i społecznych
Zadania rozwojowe wg Havighurst'a

• Nawiązywanie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci.
• Ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej.
• Akceptacja zmian zachodzących we własnym organizmie i efektywne posługiwanie się własnym ciałem.
• Osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych.
• Przygotowanie do zawarcia małżeństwa i życia w rodzinie.
• Przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej)
• Rozwijanie ideologii (sieci wartości i systemu etycznego kierującego zachowaniem).
• Dążenie i osiągnięcie postępowania odpowiedzialnego społecznie.

2. WCZESNA DOROSŁOŚĆ: od 20.-23. do 35-40 r.ż.
Podstawowe wyznaczniki dojrzałości:
-faza życia, w którą wkracza człowiek po gwałtownych zmianach rozwojowych prowadzących do dojrzałości biologicznej i społecznej,
- wyraża się w zdolności do prokreacji
- odpowiedzialnego podejmowania nowych ról społecznych związanych z zakładaniem rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, rozwijanie (podejmowanie) aktywności zawodowej

- autonomiczne kierowanie własnym życiem

3 rodzaje kryteriów:

1. zadania rozwojowe

2. zmiany w strukturze życia związane z wydarzeniami typowymi dla różnych faz dorosłości

3. kryzysy życiowe wobec których staje jednostka

a ponadto:
- pełnia sił fizycznych
- poziom sprawności intelektualnej co umożliwia niezależność ekonomiczną
- samodzielność w rodzinie, domu pracy
Wyznaczniki dojrzałości psychicznej:
1) Autonomia jednostki:
- człowiek może realizować własne podmiotowe działania, niezależnie od czynników determinujących
- wskaźnik: stabilność działania mimo „zakłóceń”
2) Wgląd we własne motywy postępowania:
- im bogatsza wiedza o sobie tym większe szanse poznania innych a w konsekwencji możliwość podejmowania właściwych decyzji
- samowiedza dojrzała= struktura wiązkowa ( układ uporządkowanych sądów tworzących ogólne całości, relacje między wiązkami są niejasne lub nieokreślone) + hierarchiczna( zbiór sądów i samoocen uporządkowanych pod względem stopnia ogólności)
- dzięki temu człowiek zna swoje możliwości, predyspozycje, potrafi przewidywać skuteczność swoich działań a w konsekwencji dokonywać słusznych wyborów
3) Stosunek do innych:
- postawa odpowiedzialności i szacunku dla drugiej osoby jednocześnie niezależność od innych
- ważną rolę odgrywa umiejętność uporządkowania i kontrolowania własnych emocji oraz posiadanie realistycznego obrazu świata
Zasadnicze zmiany w rozwoju fizycznym: W tym czasie obserwuje się nadal wzrost sprawności fizycznej, oraz doskonalenie się niektórych funkcji w obrębie narządów zmysłów (wzrasta wrażliwość na światło, polepsza się ostrość słuchu), jednak niektóre czynniki mogą powodować pogorszenie się kondycji fizycznej już we wczesnej dorosłości. Do czynników tych możemy zaliczyć: siedzący tryb życia, nałogi (np. palenie papierosów ), liczne stresy. Mechanizacja pracy, poszukiwanie komfortu fizycznego przez oszczędność wysiłku, dzięki fascynującym wynalazkom naszych czasów często prowadzi do spadku aktywności ruchowej wielu ludzi. Ciekawe jest także zjawisko stresu, gdyż w tej fazie życia człowieka przypada szczególnie duża liczba zdarzeń stresujących. Może on doprowadzić do wielu chorób tj. wrzody czy zapalenie okrężnicy. Do przyczyn stanów chorobowych możemy zaliczyć: pracę nie wymagającą większego wysiłku mięśni, wykorzystywanie głównie zmechanizowanych środków transportu , wykorzystywanie wolnego czasu na zajęcia mało obciążające układ krążenia i mięśnie, zbyt obfite i wysokokaloryczne odżywianie.

Cechy charakterystyczne rozwoju poznawczego:
Poziom intelektualny:
-po koniec wczesnej dorosłości poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedza abstrakcyjną powoli spada

Myślenie postformalne:
- po koniec wczesnej dorosłości poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedza abstrakcyjną powoli spada
- problemy laboratoryjne (wymagają zastosowania abstrakcyjnego, formalnego rozumowania); zadania codzienne ( spotykane codziennie, bądź hipotetycznie, ważne w życiu człowieka)
- charakter myślenia metasystemowy, relatywistyczny i dialektyczny oraz umożliwia on nie tylko rozwiązywanie ale i odkrywanie problemów:
● relatywizm w myśleniu:
- zrozumienie iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń z punktu widzenia jednostki
- pozwala uwzględnić punkt widzenia innych osób
● struktury dialektyczne:
- zorientowane na zmianę (podiom zwraca uwagę na to iż każda struktura może w rzeczywistości się zmieniać)
- obiekt umiejscawiany jest w obrębie większej całości opisywanej strukturalnie i funkcjonalnie (forma)
- wzajemne relacje - związki między poznawanymi zjawiskami, ich wieloznaczność i różnorodność
- próby koordynacji różnych systemów
● odkrywanie problemów:
- umiejętność ta może być użyta nie tylko w stosunku do konkretnych problemów ale także do niedookreślonych (posiadających wiele prawidłowych rozwiązań)
● operacje systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne:
- operacje systemowe określone są na klasach i relacjach między klasami, wprowadzając przez utworzenie systemów, wyższy stopień uporządkowania zbioru
- operacje metasystemowe - wyznaczają relacje między systemami w ramach struktury nadrzędnej, zwanej meatsystemem. Wyłania się on gdy jednostka potrafi wykonać wszystkie operacje na klasach systemów
- operacje paradygmatyczne porządkują systemy systemów w wyniku czego tworzy się bardziej złożona struktura zwana polem

poziom regulacji intersystemowych:

myślenie postformalne oparte na regulacjach postformalnych pozawala na koordynowanie różnych punktów widzenia w konsekwencji czego jednostka zdolna jest akceptować nawet wzajemnie wykluczające się myśli, odczucia czy oceny z danym problemem.
poziom regulacji autonomicznych:

wyraża zdolności podmiotu do podjęcia odpowiedzialności za własne działania i rozwój przy jednoczesnym uwzględnianiu różnego rodzaju ograniczeń w ujawnianiu indywidualnych dążeń; pozwala na subiektywne przeżywanie problemów a przez to ujmowanie ich poznawczych i afektywnych komponentów; wielopłaszczyznowe ujęcie problemu.
Rozwój społeczny (periodyzacja życia rodzinnego, kryzysy, praca zawodowa):

• A. Związki uczuciowe i kontakty rodzinne: warunkiem dojrzałość psychiczna

B. PERIODYZACJA ŻYCIA RODZINNEGO ze względu na kształtowanie się więzi rodzinnej:

- faza wstępna - narzeczeństwo (od poznania do ślubu)

- faza tworzącej się więzi małżeńskiej (od ślubu do urodzenia się pierwszego dziecka)

- rozbudzenie i rozwój postaw rodzicielskich (od niemowlęcia do okresu osiągnięcia przez dziecko dojrzałości)

- faza wzajemnego partnerstwa rodzinnego (okres, w którym rodzice mieszkają razem z dorosłymi i samowystarczalnymi pod względem materialnym dziećmi)

- faza „pustego gniazda” (okres od momentu opuszczenia domu przez ostatnie dziecko do śmierci jednego ze współmałżonków)

Okresy spiętrzenia konfliktów w rodzinie:

• bezpośrednio po ślubie

• po urodzeniu 1 dziecka

• po urodzeniu 2 dziecka

• kiedy dziecko osiąga 13-14 lat

• gdy dziecko osiąga 17-18 lat

• po usamodzielnieniu się dziecka

a) WYBÓR WSPÓŁMAŁŻONKA

• samodzielna decyzja

• pierwsze konflikty po ślubie wynikają z często z mglistego wyobrażenia oczekiwania odnośnie obowiązków

b) NARDZODZINY PIERWSZEGO DZIECKA

• oznacza to dla małżonków przyjęcie na siebie nowych ról społecznych

• podjęcie odpowiedzialności za dziecko

• zmienia się rytm życia małżonków

• urodzenie dziecka wpływa tez nieraz na zmianę w odczuwaniu własnej tożsamości i sprawia że kobieta czuje się bardziej dojrzała i bardziej odpowiedzialna ale nieraz tez czuje się bardziej ograniczona

• ojcowie poświęcają czas dziecku zwykle na wspólną zabawę podczas gdy matka wykonuje przede wszystkim czynności opiekuńcze związane z zaspokojenie potrzeb fizjologicznych

c) MACIERZYŃSTWO I OJCOSWTO
- opiekowanie się małym dzieckiem jest niekiedy przyczyną silnych stresów i frustracji wynikających z poczucia niewłaściwego spełniania roli rodzica
- opiekowanie się dzieckiem dostarcza rodzicom mimo tego wiele radości i satysfakcji oraz wzbogaca ich rozwój osobowy
d) MIŁOŚĆ MAŁŻEŃSKA

-wg Reiss miłość= proces w którym na początku emocja „poraża” ludzi, następnie jest im dobrze ze sobą i wzajemnie dążą do podtrzymania więzi,; Rozwija się uczucie wzajemnej zależności, któremu towarzyszy poczucie straty w przypadku rozdzielenia; w stadium czwartym wraz z pogłębianiem się wzajemnych relacji następuje osobowe spełnienie się partnerów

e) ROZWÓD
- największa liczba rozwodów- małżeństwa krócej niż 7 lat zawarte przez osoby niepełnoletnie oraz ze względu na ciąże

- przyczyny kłopoty seksualne, z porozumieniem się, problemy materialne, niezgodność w kwestii wychowania dzieci

- wydarzenie traumatyczne dla wszystkich członków rodziny
- w przypadku zawierania powtórnego małżeństwa osoby rozwiedzione przejawiają inne postawy i oczekiwania np. ważna jest dla nich stabilizacja i wzajemny szacunek, podczas gdy wcześniej kładły nacisk na własne ambicje, prezentację siebie czy rozwój zawodowy

• C. ROZWÓJ ZAWODOWY

- w różnym wieku różne postawy wobec pracy

- biorąc pod uwagę stopień zaangażowania w aktywność zawodową wyróżnia się następujące etapy rozwoju zawodowego:

~ stadium eksploracji - przymierzanie się do różnych ról zawodowych
~ stadium stabilizacji - po dokonaniu wyboru, znalezienie trwałego miejsca i pola działania zawodowego. Proces adaptacji do warunków pracy a następnie wzmożona aktywność zawodowa. Zmiany techniczne oraz społeczno - ekonomiczne często zmuszają do zmiany rodzaju pracy (utrata stabilizacji)
~ stadium zachowania statusu quo - dążenie do utrzymania uzyskanej pozycji zawodowej
~ stadium schyłkowe - wycofanie się z aktywności zawodowej i angażowanie w inne formy aktywności.
Zmiany Osobowości:

- podtrzymywanie i dopełnienie poczucia własnej tożsamości

- rozwój autonomii związanej z niezależnością w podejmowaniu decyzji i braniem za nie odpowiedzialności

- integracja „ja” idealnego” i „ja” realnego”

- doświadczanie siebie jako podmiotu odpowiedzialnego za własne działania

- świadomość własnej tożsamości

- proces indywidualizacji jednostki

- aktywność odnosząca się do aktualnego rzeczywistości połączona z aktywnością odnoszącą się do przyszłości, projektowanej zgodnie z wizja kształtu przyszłego życia

problemy sensu własnego życia ponieważ człowiek uniezależnia się os mechanizmu nastawień emocjonalnych ale tworzy koncepcje własnego życia i próbuje ją realizować
- bilans realizacji zamierzeń, planów i marzeń
Zadania rozwojowe:
• Wybór małżonka/i.
• Uczenie się współżycia z małżonką/iem.
• Założenie rodziny.
• Wychowywanie dzieci.
• Prowadzenie domu.
• Rozpoczęcie pracy zawodowej.
• Przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej.
• Znalezienie pokrewnej grupy społecznej.

3. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ: od 35.-40. do 55.-60. r.ż
Zmiany fizyczne: regresywne zmiany, układ krążenia, twardnieją tętnice, gorzej funkcjonuje serce, układ oddechowy, wolniejsze przekazywanie impulsów nerwowych, maleje liczba włókien mięśniowych, obniża się siła, szybkość ruchów, pogarsza się koordynacja i gibkość, ale dzięki właściwej aktywności ruchowej można zmniejszyć tempo tego regresu, stopniowe wygasanie funkcji hormonalnej - wiąże się ze zmęczeniem, uderzeniami gorąca, bezsennością oraz chwiejnością emocjonalną, depresją, kompensacja deficytów.
Sytuacje związane z pracą zawodową:
Praca zawodowa:

- optymalna pozycja zawodowa

- może łączyć się z autorytetem, władza, pozycją

- największa satysfakcja zawodowa

- czasami wiąże się to z dużym stresem

- wypalenie zawodowe - szczególnie w pracy służb społecznych, częściej dotyka tych, którzy w młodości bardzo się angażowali

- wyczerpanie emocjonalne - na początku - poczucie że nie jest się w stanie tej pracy już wykonywać

często wtedy pojawiają się objawy somatyczne (np. bezsenność), wtedy jedynym sposobem jest zmiana charakteru pracy
- czasami człowiek ma silne poczucie niedoceniania

Utrata pracy:

-w każdym okresie jest dotkliwa, ale w tym najbardziej:

• po 1 spada się zwykle z wysokiego szczebla, z przez lata wypracowywanej pozycji

• po 2 możliwości znalezienia pracy w tym wieku są bardzo ograniczone

• po 3 możliwości przekwalifikowania pracy w tym wieku zanikają powoli

W pracy człowiek w tym wieku osiąga status eksperta, mistrza - wykonuje wiele czynności w sposób automatyczny co pozwala mu kompensować ubytki poznawcze, ponieważ czynności są bardzo dobrze utrwalone.
Życie rodzinne:
- dorastają dzieci wymaga to zmian charakteru reakcji, autonomia dziecka,
- zmiana charakteru podejścia do swoich starzejących się rodziców- zmiana reakcji - opieka nad rodzicami

- puste gniazdo - zmiana, w przypadku kobiet jest to bardzo trudny okres (szczególnie tych niepracujących) ale dla niektórych kobiet jest to okres wyzwolenia, zaczynają wtedy myśleć bardziej o sobie; w przypadku kobiet aktywnych zawodowa zmiana ta jest mniejsza

- wyprowadzenie się dzieci z domu jest także sprawdzianem dla rodziców, dla ich małżeństwa, tego co ich rzeczywiście łączy, eżeli więź małżeńska jest rzeczywista to jest to bardzo dobry okres buduje wtedy ich reakcję, ale kiesy łączyły ich tylko dzieci teraz mogą nastąpić konflikty małżeńskie prowadzące nawet do rozwodu.

- nie wolno pozwolić babciom stać się mami własnych dzieci

- dziadkowie - zdarza się jeśli nie mieli czasu dla dzieci że na emeryturze opiekują się wnukami doskonale, spełniają się (szczególnie mężczyźni)
Zmiany w czynnościach poznawczych:
ZMYSŁY- pogarsza się refleks- wydłuża czas reakcji, gorzej widzimy szczególnie przy złym świetle - gorsza zdolność akomodacji soczewki, gorzej słyszymy - szczególnie wysokie dźwięki, maleje liczba kubków smakowych, zachowujemy dobrą orientację w terenie.

UWAGA- gorzej funkcjonuje, jest mniej podzielna.

PAMIĘĆ- niewielkie pogorszenie, bardziej wyraźne w przypadku pamięci mechanicznej, zarówno przy kodowaniu i odkodowywaniu (bardziej)

POZIOM INTELEKTUALNY- inteligencja skrystalizowana (wiedza+umiejętności) wyniki utrzymują się na poziomie, pogorszenie wyników w testach inteligencji płynnej (zależnej od pracy naszego mózgu - od szybkości). Z wiekiem coraz więcej czasu potrzeba na rozwiązanie zadania, a ponadto ludzie stają się z wiekiem bardziej refleksyjni, długo mamy możliwości rozwijania intelektualnego nawet do późnej dorosłości ale jest to bardziej pragmatyczne

MYŚLENIE

- postformalne (→ wczesna dorosłość)

- mądrość - wiedza odnosząca się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych składających się na tzw. Pragmatykę życia; wiedza ta tworzy się i ugruntowuje w oparciu o wzrastające wraz z wiekiem doświadczenie w ich rozwiązywaniu

• wyraża się w tych dziedzinach aktywności umysłowej, które są wyrazem indywidualizacji rozwoju

• wymaga długotrwałego, obejmującego wiele lat treningu

- dużo życiowych doświadczeń pozwala na dobre rozwiązywanie życiowych problemów

człowiek wykorzystuje przy tym :

• wiedze faktualno - proceduralną

• wiedzę ewaluatywną ( wiedze o znaczeniu, człowiek wie co tak naprawdę ma wartość)

-człowiek dorosły - większa tolerancja niepewności - człowiek jest coraz bardziej skłonny przyznać że jedno rozwiązanie może być z jednej strony lepsze a drugie z innej
Kryzys środka życia:

• może się zdarzyć ale nie musi

• człowiek w tym okresie konfrontuje się z własną śmiertelnością

• w okolicach 40 r.ż. zmienia się perspektywa myślenia („ więcej za nami niż prawdopodobnie przed nami”)

• ma poczucie że trudno jest już cokolwiek zacząć od nowa

- jest to także okres bilansu życiowego, chwieje się poczucie sensu własnego życia

Rozwój perspektywy biograficznej (A. Niemczyński): proces konstrukcji przez człowieka kryteriów oceny sytuacji i zadań ze względu na ich znaczenie dla indywidualnego rozwoju

1. poziom personalizacji- definiowanie własnego miejsca w świecie społecznym, zbudowanie własnych podstaw motywacji, z tego co serwuje społeczeństwo

2. poziom dopełnienia osobowościowej konstrukcji- orientacja na wartości społeczne

3. poziom eksternalizacji i finalnej integracji osobowości- osobowość w pełni ujawnia się w wyznaczonych ramach społecznych

4. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ: od 60 r.ż i więcej
Biologiczny i psychospołeczny wymiar starzenia się:
a) Biologiczne zmiany w późnej dorosłości mają charakter zmian wstecznych, ich podstawą jest zanik zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich stopniowa degeneracja. Zasadniczo więc starzenie się przebiega na poziomie komórkowym. Z medycznego punktu widzenia wyróżnia się 2 typy zmian: obniżenie sprawności fizycznej oraz tzw. mnogą patologię.

Obniżenie sprawności fizycznej: Przejawia się ono w ograniczeniu zdolności do wysiłku, zwiększonej męczliwości i, tym samym, w ograniczeniu aktywności oraz ogólnym spadku wigoru. W większości przypadków wymierne obniżenie sprawności fizycznej jest następstwem chorób, a nie samego procesu starzenia się. W badaniach laboratoryjnych nie stwierdzono istotnych ubytków mózgu, natomiast zaobserwowano, że nieznacznemu zanikowi istoty szarej nie towarzyszą zmiany czynnościowe. Sprawne funkcjonowanie mózgu pozostaje na takim samym poziomie co u młodszych osób.

Mnoga patologia: Terminem „mnogiej patologii” określa się występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowanych przewagą procesów katabolicznych nad metabolicznymi. Wpływa ona ograniczająco na sprawność narządów ciała. Wśród najczęściej występujących chorób somatycznych w starości wymienia się choroby infekcyjne związane z obniżeniem odporności organizmu, choroby układu krążenia, oddechowego i krążenia, choroby narządu ruchu oraz choroby układu hormonalnego, głównie cukrzyca. Po 65 r.ż. wzrasta prawdopodobieństwo występowania chorób psychicznych. Osłabienie czynności biologicznych organizmu stanowi podstawę zmian w zakresie funkcjonowania społecznego i psychologicznego, jego skutki są tak znaczące, że porównuje je się ze skutkami dojrzewania w okresie młodzieńczym.
b) Psychospołeczny wymiar. Główną kategorią opisu sytuacji społecznej człowieka w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo koszty starzenia się. Zdarzenia o charakterze straty mają tę właściwość, że wzbudzają silne negatywne emocje, a jeśli dotyczą wartości związanych z codziennym życiem jednostki i do tego występują łącznie, stają się zdarzeniami krytycznymi. Jako takie zmuszają jednostkę do zmiany dotychczasowych ustosunkowań wobec rzeczywistości, przewartościowanie celów, zmiany stylu życia, nierzadko do przyjęcia nowej koncepcji czy filozofii życia, a więc do nowej adaptacji. Kryzys przełomu dorosłości/ starości dotyka każdego, kto przekracza próg starości, nie wszyscy jednak zdają sobie z tego sprawę.

Zdarzenia krytyczne w starości: Najczęściej występujące w późnej starości zdarzenia krytyczne to: utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej, utrata bliskich osób, utrata statusu społecznego i ekonomicznego, utrata poczucia przydatności i prestiżu oraz zbliżająca się perspektywa śmierci. Krytyczne zdarzenia związane z kryzysem starości zawsze są dla jednostki wyzwaniem, źródłem nowych, trudnych zadań. Sposoby ustosunkowania się do nich oraz sposoby rozwiązywania ich wykazują istotne zróżnicowanie indywidualne. Badacze tego problemu podkreślają głównie wpływ stanu zdrowia na adaptację do starości.

Teorie wyjaśniające mechanizm Adaptacji do Starości:
1)Aktywności - zakłada, że naturalny proces starzenia się pozwala jednostce na utrzymanie dotychczasowego zaangażowania życiowego. Osoby starzejące się optymalnie to takie, które pozostają aktywne, obecne w życiu społecznym.
2)Wycofania się - głosi, że nie aktywność, lecz przeciwnie - wyłączenie się z życia społecznego stanowi naturalną i funkcjonalnie ważną potrzebę rozwojową człowieka w późnej dorosłości. Czyli wg tej teorii wycofanie się i pasywność są tak samo potrzebne starszym ludziom do osiągnięcia równowagi psychicznej oraz dobrego rozwoju osobowości, jak młodszym potrzebne jest do tego celu pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Styl takiego życia został nazwany „stylem bujanego fotela” i sprzyja on introspekcyjnej analizie wspomnień, nierozwiązywalnych konfliktów, interpretacji dawnych przeżyć i odkrywaniu dawnych znaczeń.
3) Stresu Starości - wg, której - krytyczne zdarzenia w życiu człowieka starzejącego się, takie jak obniżenie ogólnej sprawności, utrata dotychczasowego statusu społecznego i materialnego, działają jak „stresory”. Zmuszając człowieka do readaptacji, pozbawiają go nabytych cech, upraszczają osobowość i obnażają prawdziwą naturę oraz podstawową tendencję behawioralną. W wyniku stresu starzenia się dochodzi do rekapitulacji cyklu rozwojowego, co przejawia się w tym, że najważniejszego znaczenia nabierają czynniki, które takie znaczenia miały we wczesnym dzieciństwie - dobrostan fizjologiczny i psychologiczny (poczucie bezpieczeństwa) oraz potrzeba ogólnej stymulacji. Typowym sposobem reagowania na stres starzenia się jest zachowanie opisywane za pomocą metafory „windy”. Jednostka uczy się nowej formy zachowania, ale natychmiast wraca do starego schematu.
Zmiany w zakresie funkcji poznawczych:
ZMYSŁY: wyraźne pogorszenie ich funkcjonowania, ich wrażliwości; pogarsza się wzrok, słuch, węch, smak...zmiany te są na tyle wyraźne że pogarszają orientację w otoczeniu. Człowiek w tym okresie już nie nadąża, wydłuża się czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonywania czynności oraz występuje o wiele wolniejsze przekazywanie impulsów nerwowych.
UWAGA: pogarsza się zdolność koncentracji i refleks, selektywność uwagi osłabienie jej.
PAMIĘĆ: pogarsza się pamięć, zwłaszcza „świeża”,ludzie starsi lepiej pamiętają rzeczy sprzed 40 lat niż sprzed tygodnia. Olbrzymie różnice indywidualne zdolność ,kodowania zależy tez od zainteresowań
POZIOM INTELEKTUALNY: sprawność intelektualna pogarsza się, a na 5 lat przed śmiercią wyraźny spadek intelektualny. W różnych próbach różnie się uwidacznia, widać pogorszenie w rozumowaniu i wyobraźni, kompetencje językowe i rozumowanie arytmetyczne często udaje się zatrzymać. Uda się nawet zatrzymać inteligencję skrystalizowaną im bardziej człowiek angażuje funkcje intelektualne tym większa szansa na dłuższe zachowanie tych funkcji.
MYŚLENIE: cały czas myślenie postformalne z jego wszystkimi cechami, szczególnie dobra synteza przeciwieństw, poznanie transcendentalne - wykraczające poza materialny kontekst życia, stan czystego rozumu, z wiekiem coraz łatwiej jest nam być mądrym nie tylko pragmatycznie ale i transcendentalnie
ponieważ słabną popędy człowiek staje się coraz w mniejszym stopniu niewolnikiem własnego ciała - kontemplacje.
Osobowość ludzi starszych
A. nurt personalistyczny i biograficzny - poglądy E.H. Eriksona i Ch. Buchler:
-większość teorii nawiązuje do Junga : teoria indywiduacji: model przemiany wewnętrznej, prowadzącej przez mądrość do pełnej integracji psychiki
- Eriksonowskie ostatnie stadium : integracja vs rozpacz , integracja dla Eriksona jest równoznaczna z odkryciem sensu życia, nagroda za dobrze przeżyte życie, brak lęku przed śmiercią, przeciwieństwem tego stanu jest rozpacz ch-ca się wzmożonym lękiem przed śmiercią, porzucenie swojego powołania dla innych celów, życie pełne konformizmu , którego nie można już zmienić
- Buhler: od 65 do 80 kluczowe jest samospełnienie , pytanie u schyłku życia „ czy moje życie dodało coś do sumy ogólnego dobra, czy przyczyniło się do postępu ludzkości”, po 80 roku drugi etap: regres do wcześniejszych faz rozwoju, koncentracja na zaspokajaniu podstawowych potrzeb fizjologicznych, akceptacja śmierci, oczekiwanie na nią
- Sposób przeżywania starości zależy od sposobu życia, integracja ago, poczucie spełnienia to najważniejsze osiągnięcie, wpływające na lęk przed śmiercią , rola refleksji i retrospekcji w adaptacji do życia
B. Osobowość człowieka starego w badaniach empirycznych:
- sporo z nimi kłopotów np. przekrojowe zamiast longitudalne, brak uwzględnienia czynników społeczno-kulturowych
C. Badania dotyczące cech osobowości:
- nic pewnego mnóstwo wątpliwości
- struktura potrzeb: bierność, zależność od otoczenia, potrzeba spokoju i bezpieczeństwa, wysoki poziom lęku przed osamotnieniem
- rozwój osobowości bierno - zależnej, postawa obronna wobec otoczenia, łagodnieją
- typowy stary człowiek ma niskie poczucie jakości swojego życia rozumiane jako emocjonalna ocena tego co zrobiłem, robię, i będę robić w swoim życiu, ocena własnego życia zależy o realizacji celów uznawanych za ważne, ład wewnętrzny, dojrzałość społeczno emocjonalna
- pomoc psychoterapeutyczna powinna zmierzać w kierunku uporządkowania całokształtu osobistego doświadczenia
- ważny jest tutaj rozwój myślenia kontekstualno-dialektycznego
- kulturowa generatywność ludzi starych: działalność społeczna, charytatywna
- niewielu ludzi korzysta z myślenia kontekstualno dialektycznego
Mądrość ludzi starych (transcendentna i pragmatyczna):
A. mądrość ujmowana z perspektywy poznawczej to zdrowy rozsądek i pragmatyka życia
B. oprócz tego istniej e mądrość duchowa, transcendentna
- ujawnia się w sytuacjach niedookreślonych , paradoksalnych które wymagają wczucia się, wglądu, intuicji a staje się to możliwe gdy uczucia, myśli i czyny podmiotu integrują się
- to bardziej aspekt osobowości niż cecha rozumu
- to uwieńczenie procesu nazywanego rozwojem duchowym
- spokój wewnętrzny osiągany przez dystans do otaczającej rzeczywistości
- starość stwarza dobre warunki do osiągania mądrości : bogactwo doświadczeń, wycofanie z aktywnego życia, prosty tryb życia, spadek energii życiowej i osłabienie biologicznych popędów.
Mądrość stanowi prototypową cechę starości i zarazem jedną z nielicznych pozytywnych cech w obrazie człowieka starego, obecnych w mentalności społeczeństwa. Pojęcie mądrości jest złożone, badacze z kręgu psychologii rozwoju poznawczego koncentrują się przede wszystkim na tych aspektach mądrości, które wynikają z właściwości systemu poznawczego ludzi mających za sobą próg drugiej połowy życia, oraz z pewnych cech osobowości związanych z poznaniem, takich jak: samoświadomość, autorefleksja, samokontrola czy kierowanie własnym życiem.
Problem Śmierci: Śmierć jako przerwanie życia należy odróżnić od śmierci, która jest niejako naturalnym jego końcem, która następuje w wyniku starości. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze śmiercią jako problemem, w drugim zaś- z procesem, stanowiącym integralną część całego cyklu rozwoju. Fazę poprzedzającą śmierć Kastenbaum nazwał preterminalną i określił jako „ obserwowalny okres fizycznego i psychicznego dostosowania się do nadchodzącej śmierci”. Krytycznymi zjawiskami fazy preterminalnej są: powrót do przeszłości i reinterpretacja doświadczenia oraz lęk przed śmiercią. Powrót do przeszłości w ostatniej fazie życia wyjaśniany jest na kilka sposobów. Wg Junga oraz Eriksona, człowiek u schyłku życia w naturalny sposób dąży do integracji psychiki, do zsynchronizowania myśli i uczuć, treści świadomych i nieświadomych, do uporządkowania wartości. Aby ten stan osiągnąć, niezbędne jest dokonanie rewizji całego doświadczenia,; konieczny jest zatem powrót do przeszłości. Śmierć wyznacza punkt, z którego najlepiej widać całą drogę życiową , jest „ogniskiem”, w świetle którego wszystko przedstawia się wyraźniej, także sens przeżytego życia, oraz cierpienie, które może być w pełni rozumiane i zaakceptowane tylko ex post. R. N. Butler wyjaśnia mechanizm powrotu do przeszłości w ostatniej fazie życia teorią kryzysów. Twierdzi on, że przed śmiercią, podobnie jak w innych sytuacjach kryzysowych, człowiek zadaje sobie fundamentalne pytania dotyczące tożsamości oraz sensu życia. Pod naporem tych pytań człowiek zmuszony jest do dokonania bilansu życiowego. Butler podaje również 2inne możliwe wyjaśnienia. Są nimi: neuropsychologiczny fakt uaktywniania się w starości pamięci sensorycznej oraz ucieczka odpornych myśli dotyczących teraźniejszości. Człowiek w gruncie rzeczy pragnie przyjemnych wspomnień, ale podczas poszukiwania pamięci nieuchronnie napotyka na wspomnienia, które wzburzają w nim emocje negatywne. Drugim krytycznym zjawiskiem fazy preterminalnej jest lęk przed śmiercią. Problem lęku przed śmiercią nie znajduje jednoznacznego rozstrzygnięcia w badaniach empirycznych. Większość klinicystów zgodnie uznaje, że tym, co tłumi ekspresję lęku śmierci, równocześnie nasilając go, jest atmosfera domów opieki, gdzie problem śmierci uważa się za tabu, gdzie o śmierci można rozmyślać o śmierci, ale na ogół nie wolno o nie głośno mówić. Tymczasem nic takiego nie pomaga człowiekowi w zwalczaniu lęku przed śmiercią, jak rozmowy o niej i o problemach z nią związanych. M.in. Erikson traktują wzmożony lęk przed śmiercią jako przejaw braku integracji osobowości oraz nieodnalezieni sensu przeżytego życia, jako wyraz rozpaczy. Podsumowując, w procesie umierania człowieka starego występują 2 momenty krytyczne: retrospekcja i towarzyszące jej poczucie winy oraz lęk przed śmiercią. Lęk przed śmiercią bywa łagodzony przez poczucie sensu przeżytego życia.

Stadia rozwoju psychospołecznego wg Eriksona (4 analizowane w II semestrze stadia)

Wiek	Kryzys	Dobre rozwiązanie	Złe rozwiązanie
Adolescencja	Torżsamość vs. Pomieszanie ról	Poczucie siebie jako osoby, Zintegrowana torżsamość, spójna torżsamość.	Poczucie fragmentacji własnego "ja", niejasne poczucie siebie, poczucie zagubienia pustki, trudność z podejmowaniem ról, torżsamość negatywna.
Wczesna Dorosłość	Bliskość Intymność vs. Samotność Izolacja	Zdolność do nawiązywania bliskich więzi, umiejętność przeżywania miłości.	Osamotnienie i separacja, zaprzeczenie potrzebie bliskości, singielstwo, związki pozbawione treści zażyłości.
Średnia Dorosłość	Produktywność Twórczość vs. Stagnacja	Koncentracja troski poza "ja"- na rodzinie, społeczeństwie, innych pokoleniach, umiejętność troszczenia się i dzielenia szerokimi zasobami.	Toska o siebie, brak orientacji na przyszłość, poczucie pustki beznadziejności, osobiste zubożenie na skutek izolowania się, postawa stagnacji- może się wyrazic w znudzeniu życiem.
Późna Dorosłość	Integralność ego vs. Rozpacz	Poczucie pełni, satysfakcja z życia, akceptacja wizji nadchodzącej śmierci.	Poczucie bezowocności życia, rozczarowanie, silny lęk przed własną śmiercią, nadmierny żal z powodu straconych szans.

Zadania rozwojowe wg Havighursta (4 analizowane w II semestrze etapy)

Adolescencja :
• Nawiązywanie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci.
• Ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej.
• Akceptacja zmian zachodzących we własnym organizmie i efektywne posługiwanie się własnym ciałem.
• Osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych.
• Przygotowanie do zawarcia małżeństwa i życia w rodzinie.
• Przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej)
• Rozwijanie ideologii (sieci wartości i systemu etycznego kierującego zachowaniem).
• Dążenie i osiągnięcie postępowania odpowiedzialnego społecznie.

Wczesna dorosłość:
• Wybór małżonka/i.
• Uczenie się współżycia z małżonką/iem.
• Założenie rodziny.
• Wychowywanie dzieci.
• Prowadzenie domu.
• Rozpoczęcie pracy zawodowej.
• Przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej.
• Znalezienie pokrewnej grupy społecznej.

Wiek średni:
• Wspomaganie dorastających dzieci tak, aby stawali się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi.
• Osiągnięcie dojrzałej odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej.
• Uzyskanie i utrzymywanie zadowalającej sprawności w pracy zawodowej.
• Wypełnienie wolnego czasu zajęciami typowymi dla ludzi dorosłych.
• Traktowanie małżonka/i jako osoby.
• Akceptowanie i dostosowanie się do fizjologicznych zmian wieku średniego.
• Przystosowanie do starzenia się rodziców.

Późna dojrzałość:
• Przystosowanie się do spadku sił fizycznych.
• Przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych dochodów.
• Pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka/i .
• Utrzymywanie stosunków towarzyskich z ludźmi w swoim wieku.
• Przyjmowanie i dostosowywanie się do zmiennych ról społecznych.
• Urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu.

POJĘCIA: personalizacja (tego nie umiałam skumać ;)- musicie sobie opracować sami, lub dowiemy się na zajeciach;D )

Skok pokwitaniowy - szybki wzrost ciała (chłopcy 12-15 r. ż 20 cm i 20 kg; dziewczyny ok.

10 r. ż - 13cm /14kg). Dotyczy zarówno układu kostengo i mięśniowego( co jest najbardziej widoczne), jak i pozostałych części ciała - wczesna adolescencja.

Ambiwalencja uczuciowa- niemal równoczesne przeżywanie uczuć przeciwstawnych, takich jak np. Miłość i nienawiść. - wczesna adolescencja.

Labilność uczuciowa- chwiejność emocjonalana. Nadmierna zmienność, łatwe przechodzenia z jednego nastroju w drugi.- wczesna adolescencja.

Monitoring kognitywny- sprzyja tworzeniu koncepcji samego siebie, określany jako młodzieńczy egocentryzm; zainteresowanie się własną osobą. Wg Piageta: młodzieńczy egocentyryzm to wiara we wszechmoc reflekcji, a wg. Colemana rozumowany jest jako "spojrzenie skierowane do wewnątrz" (inward looking). - wczesna adolescencja.

Rygoryzm moralny- czyli ujmowanie powinności jako bezwzględnych, od których nie wolno odstępować. Przyczynia się on do tego, że młodzież bywa pryncypialna i surowa w swoich ocenach. Najwyższy poziom w latach 7-11. Potem następuje spadek. Wiąże się on ze złożonością problemów i sytuacjii jakich młodzież doświadcza. Problemy i sytuacje wymagają dużej elastyczności postępowania oraz rozumienia relatywizmu zjawisk, czego się dopiero uczą. - wczesna adolescencja.

Relatywizm- polega na zrozumieniu, iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń i punktu widzenia jednostki. Myślenie relatywistyczne jest szczególnie ważne w relacjach interpersonalnych. (Bardziej wszechstronne rozwiązywanie sytuacji konfliktowych). - wczesna dorosłość.
Odkrywanie problemów- a nie tylko umiejętność ich rozwiązywania. Odkrywanie problemów występuje w przypadku otwartych, niedookreślonych problemów. Może być ona wykorzystywana przez dorosłych, jeżeli rozwinęli oni operacje postformalnego rozumowania (szczególnie operacje dialektyczne i relatywistyczne). - wczesna dorosłość

Syndrom "pustego gniazda"- nowy sytuacja jest bardzo trudna dla rodziców, którzy starają sie za wszelką cene odroczyć moment "odejścia" dzieci, wyrządzając im tym samym krzywdę. Uczucie pustki i smutku, gdy ich usiłowania nie przynoszą rezultatu. Częściej narażone na ten syndrom są kobiety.

Deterioracja - jest kryterialna cechą zmian biologicznych. Jest to stopniowe słabnięcie funkcji niemal wszystkich narządów ciała, ograniczenie zdolności do wysiłku, zwiększana męczliwość, ograniczenie aktywności. W większości przypadków wymierne obniżenie sprawności fizycznej jest następstwem chorób, a nie samego procesu starzenia się.- późna dorosłość.
Mnoga patologia- tym terminem określa się występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowane przewagą procesów katabolicznych nad metabolicznymi - późna dorosłość.
Faza preterminalna- faza poprzedzająca śmierć, następuje w niej okres dostosowywania się do śmierci, charakterystyczny powrót do przeszłości (uporządkowanie doświadczeń)często w tej fazie właśnie następuje odblokowanie różnych traumatycznych doświadczeń, człowiek odczuwa lęk ale on już nie jest taki silny (najsilniejszy lęk przed śmiercią na przełomie średniej i wczesnej dorosłości), człowiek odczuwa potrzebę rozmawiania o śmierci, potrzebę oswojenia śmierci- późna dorosłość
Inteligencja płynna- utożsamiana jest ze zdolnością wrodzoną i niewyuczoną. Możemy ją określić jako nasz potencjał intelektualny. Określa ona podstawowe i fundamentalne możliwości danej osoby w zakresie przetwarzania informacji - można ją określić na podstawie odpowiednio skonsruowanego testu IQ (testy dotyczące szybkości i precyzji, orientacji przestrzennej, pamięci wzrokowej lub motorycznej). Według badacza zagadnień psychometrii Cattella - inteligencja płynna jest zdeterminowana przez czynniki genetyczne i tym samym dziedziczna. Swoje maksimum osiąga pod koniec okresu dojrzewania - ok 20-25 roku życia. Po tym okresie ulega stopniowemu obniżaniu. Utrata inteligencji płynnej kopmensowana jest jednak przez drugi rodzaj inteligencji o nazwie Inteligencji Skrystalizowanej.
Inteligencja skrystalizowana- objemuje wiedze nabytą przez daną osobę i zdolności oparte na wiedzy kulturowej i uważana jest za pozostającą pod wpływem środowiska. Mierzona jest za pomocą m.in. testów rozumienia informacji lub języka.
Mądrość Pragmatyczna- badacze z kręgu psychologii rozwoju poznawczego koncentrują się przede wszystkim na tych aspektach mądrości, które wynikają z właściwości systemu poznawczego lub mających ze sobą próg drugiej połowy życia, oraz z pewnych cech osobowości związanych z poznaniem, takich jak: samoświadomość, autorefleksje, samokontrola czy kierowanie własnym życie. Jest to mądrość uznawana z perspektywy poznawczej to „fundamentalna pragmatyka życia” albo po prostu: „zdrowy rozsądek i doświadczenie”. Mądrość pragmatyczna nie pokrywa się w pełni z archetypowym modelem mądrości, nie obejmuje tego aspektu, który rozpoznawalny jest u ludzi dojrzałych, najczęściej mających opinię mędrców - aspekt duchowy. Różnica między dwoma rodzajami mądrości opiera się na starym filozoficznym podziale wiedzy. "Tak jak Stary Mędrzec jest - głosicielem prawdy, to Wielka Matka - jest dawczynią miłości." - późna dorosłość.
Mądrość transcendentna- ujawnia się w sytuacjach niepewnych, nieokreślonych, wieloznacznych, paradoksalnych, dlatego wymaga wrażliwości na kontekst, intuicji. Jest nie tyle cechą rozumu, ale atrybutem całej osobowości. Jest ustosunkowaniem się do świata, wynikającym z rozwoju EGO. Fundamentem mądrości transcendentnej jest proces ukierunkowany na osiąganie wolności wewnętrznej, na przekraczaniu własnych ograniczeń i odkrywaniu sensu zdarzeń życiowych, na tle całego doświadczenia. Równowaga psychiczna oraz brak lęku przed śmiercią jest jej przejawem tej mądrości.- późna dorosłość.

---