Opracowała: Barbara Rożek

Aktywizacja uczniów klas wczesnoszkolnych

w procesie nauczania - uczenia się

Prawidłowa organizacja i przebieg procesu kształcenia zależy w głównej mierze od właściwego zastosowania zasad nauczania w działalności dydaktycznej. Zasady kształcenia według wielu pedagogów mają charakter najogólniejszych norm postępowania dydaktycznego nauczycieli i uczniów, określających jak należy realizować ogólne cele kształcenia w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie odpowiednich przedmiotów nauczania. Do najbardziej powszechnych i najważniejszych norm postępowania dydaktycznego należy zasada świadomości i aktywności uczniów. Według
B. Hydzika zasada ta nakazuje, aby uczenie się miało charakter intensywnego, wszechstronnego i trwałego przyswajania materiału nauczania, na skutek działalności intelektualnej uczniów oraz umiejętnego stosowania zdobytych wiadomości w praktyce.

Szerokie rozumienie zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania wiąże się - zdaniem W. Okonia - z uwzględnieniem następujących czynników:
a) świadomego stosunku uczniów do celów uczenia się; b) świadomego i aktywnego udziału uczniów w samym nabywaniu wiadomości, umiejętności i nawyków; c) świadomej
i aktywnej autokontroli i samooceny osiąganych efektów uczenia się. Chodzi więc o to, aby udział uczniów w pracy szkolnej był jak najbardziej świadomy, żeby ich aktywność przejawiała się nie tylko w zrozumieniu celów kształcenia, lecz także w opanowaniu treści nauczania oraz współuczestnictwie w kontroli i ocenie wyników uczenia się. Nie należy jednak ograniczać aktywizacji występującej w procesie dydaktycznym jedynie do samych uczniów. „Ten kto naucza - stwierdza T. Nowacki - musi być aktywny, gdyż organizuje proces dydaktyczny i reguluje przebieg tego procesu”. Od każdego zatem nauczyciela wymaga się świadomego i aktywnego zaangażowania w działalności dydaktyczno - wychowawczej.

Jednocześnie należy podkreślić, że omawiana zasada nauczania odnosi się do wszystkich elementów systemu dydaktycznego. Wynika ona bowiem z celów kształcenia oraz wiąże się ściśle z treściami, zasadami, formami, metodami i środkami nauczania - uczenia się. Elementy te wzajemnie się przenikają i uzupełniają, a każdy z nich wywiera istotny wpływ na skuteczną realizację zadań kształceniowych.

1. Pojęcie aktywizacji dydaktycznej

Mówiąc o aktywizacji uczniów mamy zazwyczaj na myśli ogół poczynań nauczycieli, zapewniających wychowankom odgrywanie czynnej roli w realizacji celów kształcenia. Według W. Okonia aktywizacja uczniów to „ogół poczynań dydaktyczno - wychowawczych, które umożliwiają zwiększenie stopnia aktywności uczniów w realizacji zadań nauczania, uczenia się i wychowania”. Aktywizować uczniów w procesie nauczania - uczenia się - pisze na ten temat B. Hydzik - „to znaczy podnosić jakość i stopień intensywności ich pracy za pomocą różnych bodźców intelektualnych
i emocjonalnych”. A zatem, aktywizacja dydaktyczna polega na wywoływaniu u uczniów pozytywnych motywów uczenia się, intensyfikacji ich wysiłku intelektualnego, większym tempie pracy w opanowywaniu określonych treści kształcenia, inicjatywy własnej oraz samodzielności w myśleniu i działaniu. W tak sformułowanej definicji zawierają się następujące charakterystyczne przejawy aktywizacji uczniów: aktywność, inicjatywa
i samodzielność.

Aktywność to przeciwstawienie stanu czynnego organizmu stanowi bierności, bezruchu, braku reakcji. Jest zarówno konkretnym aktem działania, jak i zdolnością do czynnego regulowania stosunków z otoczeniem. Można ją określić jako „ potencjalną gotowość jednostki do działania, wyróżniającą się w różnych jej formach”. Zdaniem
W. Okonia, aktywność to właściwość indywidualna jednostki, polegająca na większej niż
u innych częstości i intensywności jakiegoś rodzaju działań.

Aktywność ucznia w procesie nauczania - uczenia się wyraża samorzutną chęć działania, która odzwierciedla się w wewnętrznych lub zewnętrznych przejawach jego postępowania. Samorzutna aktywność ucznia przejawia się w zdecydowanym dążeniu do osiągnięcia celu wynikającego z jego zainteresowań, potrzeb lub ambitnej chęci dokonania czegoś. W tak rozumianej aktywności jest silnie akcentowana świadomość uczniów, skierowana wyraźnie na osiągnięcie określonego celu w procesie kształcenia. Świadoma aktywność wychowanków jest więc podstawowym warunkiem osiągania wysokich wyników w pracy dydaktycznej, gdyż trudno wyobrazić sobie pozytywne rezultaty nauczania w grupie uczniów, która ma obojętny czy wprost nieprzychylny stosunek do opanowywania wiedzy, umiejętności, czy w ogóle do procesu uczenia się.

W każdym pełnym procesie dydaktycznym - pisze E. Fleming - powinny występować następujące rodzaje aktywności: emocjonalna, sensomotoryczna, intelektualna
i werbalna. Wszystkie te rodzaje aktywności występują w procesie kształcenia
w powiązaniu i wzajemnym uwarunkowaniu oraz powinny w nim tworzyć integralną całość. Mówić zatem można o wielostronnej aktywizacji uczniów poprzez przeżywanie, działanie, myślenie i mówienie. Tak więc aktywność uczniów w procesie kształcenia to nie bierne, reproduktywne przyswajanie przez nich wiadomości podawanych w gotowej postaci, lecz wzmożony stopień wysiłku intelektualnego, większe tempo pracy, inicjatywa, silne zaangażowanie emocjonalne, samodzielne zdobywanie wiedzy i umiejętności.

Inicjatywa wiąże się ściśle z aktywnością ucznia. Pojęcie to określa najczęściej zapoczątkowanie określonego działania, pierwszy krok w jakimś przedsięwzięciu, poddanie pomysłu. W tym rozumieniu inicjatywa występuje jako cecha osobowa, charakteryzująca ucznia na podstawie tego, w jaki sposób odbywa się u niego sam początek odpowiedniego działania. W działalności dydaktycznej przez inicjatywę rozumie się dość często przedsiębiorczość ucznia, jego samorzutność i zaradność w procesie uczenia się.

T. Kotarbiński uważa, że „…inicjatywa jest to samorzutne przedsiębranie działań.
A samorzutność z kolei polega na tym, że działamy nie przymuszeni rozkazami ani za sprawą cudzej rady, pouczenia, podszeptu. W poszczególnym przypadku okazujemy inicjatywę, gdy przedsiębierzemy zadanie nowego rodzaju, zwłaszcza zadanie przekraczające na razie przynajmniej granicę naszych wdrożonych umiejętności”. Inicjatywa własna uczniów polega więc na podejmowaniu przez nich samych nowych zagadnień dydaktycznych i szukaniu skutecznych sposobów ich rozwiązania.

Samodzielność jest jedną z najistotniejszych cech osobowości ucznia, przejawiającą się w jego świadomej aktywności oraz niezależności w podejmowaniu i wykonywaniu szybkich i trafnych decyzji w nowych sytuacjach. Stanowi ona jeden z najistotniejszych przejawów aktywnej postawy ucznia do treści kształcenia i łączy się z jego pracowitością, optymizmem, pilnością, wysoką inteligencją, a zwłaszcza z jego niezależnością
i zdecydowaniem przy podejmowaniu skutecznych działań w sytuacjach nowych, czyli
w tzw. sytuacjach problemowych.

Przez niezależność rozumie się świadome postępowanie podmiotu zgodne z jego własną wolą, tzn. że w myśleniu i działaniu nie ulega on wpływom różnych bodźców, sugestii lub naciskowi z zewnątrz, ale kieruje się własnym zdaniem. Jednak postępowanie jego nie może kolidować z przyjętymi normami współżycia międzyludzkiego, dlatego w procesie kształcenia należy zawsze uwzględniać działalność nauczycieli współodpowiedzialnych za mniej lub więcej samodzielną pracę uczniów.

Jeżeli chodzi o zdecydowaną postawę ucznia, to mamy na uwadze jego zdolność do podejmowania decyzji rozumianej jako akt woli polegający na wyborze jednej spośród wielu możliwości i na gotowości działania w określonej sytuacji.

Jak wynika z powyższych rozważań, samorzutna aktywność, nowa inicjatywa oraz samodzielność uczniów w myśleniu i działaniu stanowią specyficzne przejawy aktywizacji dydaktycznej, która jest warunkiem koniecznym efektywności kształcenia i należy do zasadniczych założeń współczesnej dydaktyki.

2. System edukacji wczesnoszkolnej a aktywizacja uczniów

Aktywizacja osób uczących się, czyli ogół poczynań nauczycieli i uczniów zapewniający wychowankom odgrywanie czynnej roli w realizacji zadań dydaktycznych, obejmuje - jak już wspomniano wcześniej - wszystkie elementy systemu edukacji wczesnoszkolnej w ich wzajemnym powiązaniu i uwarunkowaniu. Przez system dydaktyczny Cz. Kupisiewicz rozumie „ całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania - uczenia się, tworzące spójną wewnętrznie strukturę i podporządkowane realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia”. Określenie to nie pozostaje w sprzeczności ze stanowiskiem W. Okonia, który pojmuje system dydaktyczny jako „…zespół zgodnych wewnętrznie twierdzeń, opartych na jednolitym układzie celów, treści i zasad dydaktycznych,
a dotyczących sposobów i organizacji pracy nauczycieli i uczniów”.

Współczesny system dydaktyczny, pojmowany jako złożona, dynamiczna
i wewnętrznie zorganizowana całość, obejmuje w powiązaniu strukturalnym i funkcjonalnym następujące elementy: a) osoby: nauczycieli i uczniów; b) procesy: nauczanie i uczenie się;
c) współczynniki: treści, zasady, metody, organizacja, środki, baza materialna. Dla celów rozpatrywanej problematyki w niniejszej pracy magisterskiej przyjmuję następującą definicję systemu dydaktycznego. Otóż system edukacji wczesnoszkolnej jest to złożony
i dynamicznie rozwijający się zespół elementów obejmujący cele, treści i zasady kształcenia oraz formy, metody i środki działania nauczycieli i uczniów, które poprzez wzajemne oddziaływanie zapewniają skuteczną realizację stojących przed szkołą podstawową zadań dydaktyczno - wychowawczych (patrz rys. 1).

Rys.1. Podstawowe zależności występujące między głównymi elementami systemu edukacji wczesnoszkolnej

Jak wynika z treści tak ujętej definicji systemu edukacji wczesnoszkolnej, nauczyciel organizuje całokształt działalności dydaktycznej. Aby osiągnąć określone cele kształcenia, kieruje procesami nauczania uczniów za pomocą treści, postępując zgodnie z zasadami kształcenia, posługując się świadomie i celowo metodami i środkami dydaktycznymi oraz formami organizacyjnymi nauczania i uczenia się. Treści kształcenia zależne są od celów,
z kolei środki dydaktyczne uwarunkowane są treściami nauczania - uczenia się. Uczeń podejmuje proces uczenia się, którego czynnościami steruje nauczyciel. Wszystkie elementy
( składniki ) systemu edukacji wczesnoszkolnej są ze sobą związane, wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Dążąc więc do skutecznej realizacji zadań dydaktycznych w zakresie aktywizacji uczniów, nie można opierać się na jednej czy kilku wyżej wymienionych elementach, lecz należy uwzględniać je wszystkie w ich wzajemnym związku
i oddziaływaniu. Zachodzi zatem potrzeba wyjaśnienia istotnego znaczenia jego podstawowych składników w aktywizacji uczniów.

A. Cele edukacji wczesnoszkolnej

Wszelkie kształcenie ukierunkowane jest na założone cele pedagogiczne. Cele kształcenia odnoszą się do uczniów i opisują zmianę, jaką chcemy w nich uzyskać. Szybki postęp w dziedzinie nauki, techniki, życia społecznego i kultury wymaga przygotowania jednostek wszechstronnie wykształconych i w pełni rozwiniętych intelektualnie. Ten naczelny cel kształcenia winien określać jego treść, metody, środki i formy pracy dydaktycznej. Nie może być realizowany w oderwaniu, lecz łącznie z celami wychowania nastawionymi na wszechstronny rozwój osobowości uczniów.

Nadrzędnym celem edukacji wczesnoszkolnej jest wspomaganie ucznia w osiąganiu możliwie najwyższego stopnia rozwoju osobowego korzystnego dla niego i dla społeczności, w której żyje i z której dorobku korzysta. Dokonuje się ona poprzez wyposażenie
i kształtowanie u uczniów różnych umiejętności, sprawności, postaw i nawyków, a przede wszystkim: a) rozwijanie zdolności poznawczych i ukierunkowanie zainteresowań uczniów; b) stymulowanie ich rozwoju w zakresie głównych operacji intelektualnych; c) wyrabianie
u wychowanków umiejętności rozpoznawania i zaspokajania potrzeb niezbędnych dla wszechstronnego rozwoju i zdrowia; d) kształtowanie postaw umożliwiających funkcjonowanie uczniów w szeroko pojętym środowisku; e) wyposażenie wychowanków rozpoczynających naukę szkolną w umiejętności umożliwiające komunikację ze społeczeństwem; f) kształcenie umiejętności słuchania, mówienia, pisania, czytania
i rachowania; g) rozwijanie umiejętności obserwacji oraz doświadczania rzeczy i zjawisk społecznych, przyrodniczych, kulturowych; h) kształtowanie umiejętności nawiązywania
i utrzymywania poprawnych kontaktów z rówieśnikami i osobami dorosłymi; i) rozwijanie postawy etycznej, poznawczej, estetycznej, twórczej oraz emocjonalnego stosunku do kultury, języka, środowiska przyrodniczego jako wartości osobistej, regionalnej i narodowej; j) stwarzanie warunków do rozwijania samodzielności wychowanków, dążenia do osiągania celów, podejmowania odpowiedzialności za siebie i najbliższe otoczenie; k) rozbudzanie ciekawości poznawczej uczniów, zachęcanie ich do aktywności badawczej oraz wyrażania własnych myśli i przeżyć.

Określone w ten sposób cele kształcenia w edukacji wczesnoszkolnej obejmują wszystkie zasadnicze procesy kształcenia, nauczania, uczenia się i wychowania. Wszelkie najistotniejsze czynności nauczycieli i uczniów zakładają wszechstronny rozwój osobowości uczniów. J. Kujawiński zwraca uwagę, że cel kształcenia i aktywność uczniów są ściśle ze sobą zespolonymi pojęciami. Bez przejawiania aktywności nie można celu ustalić, ani osiągnąć. Cel wyznacza kierunek aktywności człowieka, podporządkowany mu jest jej przebieg. Im bardziej cel jest ciekawy i atrakcyjny, tym większą wywołuje motywację
i zainteresowanie uczniów.

B. Nauczyciele

Nauczyciel w nauczaniu początkowym jest dla uczniów najważniejszą osobą, która dostarcza im pozytywnych wzorów interakcji i stosunków osobowych. Toteż duże znaczenie ma nie tylko wiedza nauczyciela, jego styl bycia, ale kontakty interpersonalne
z pojedynczymi wychowankami i całym zespołem na zasadzie partnerstwa, bliskość emocjonalna oraz wzajemne zaufanie. Stosunek ucznia do nauczyciela powinien budzić jego zadowolenie, chęć do przebywania razem, do wspólnego działania. Nauczyciel stymuluje procesy rozwojowe i edukacyjne, co oznacza, iż świadomie planuje działania wspomagające rozwój uczniów. We współczesnym systemie dydaktycznym nauczyciel spełnia kierowniczą rolę w procesie kształcenia oraz wskazuje na wzrastającą rolę samodzielnego zdobywania wiadomości i umiejętności przez uczniów. Nauczyciel jako kierownik tego procesu przede wszystkim jest organizatorem samodzielnej, twórczej pracy uczniów.

Podstawowym czynnikiem wartościującym pracę pedagogiczną nauczyciela jest organizacja aktywności uczniów. Jest to najistotniejsza sprawa w efektywności pracy pedagogicznej nauczyciela i czynności poznawczych uczniów. Poprawna organizacja czynności uczenia się wychowanków w młodszym wieku szkolnym oznacza przede wszystkim: a) racjonalne stosowanie określonych form organizacyjnych nauczania;
b) stosowanie zróżnicowanych metod edukacyjnych; c) funkcjonalny dobór środków dydaktycznych.

Przy ogromnym wzroście informacji i zmian zachodzących we współczesnym świecie niemożliwe jest, aby nauczyciel był ekspertem w danej dziedzinie wiedzy. Nie musi przecież znać się na wszystkim, ale może i powinien wyposażyć swoich uczniów
w podstawowe umiejętności radzenia sobie z gwałtownie zmieniającą się rzeczywistością. Powinien być fachowcem, który organizuje proces uczenia się, a od ucznia wymaga: poszukiwania, dyskutowania, wymiany doświadczeń, zadawania pytań, wyszukiwania informacji, porządkowania, rozwiązywania problemów. Oznacza to, że w nowocześnie zorganizowanym procesie kształcenia nauczyciel przede wszystkim aktywizuje działalność poznawczą uczniów, a w mniejszym stopniu występuje jako źródło informacji. Tak więc tylko nauczyciel właściwie pojmujący swoją rolę może stworzyć w klasie atmosferę sprzyjającą rozwojowi aktywności uczniów.

C. Uczniowie

Podmiotem wychowania i kształcenia jest uczeń i jego indywidualność, dlatego punktem wyjścia w procesie edukacji powinny być jego potrzeby rozwojowe, zainteresowania, sukcesy, niepowodzenia. Praca na lekcjach jest tylko częścią urozmaiconego życia uczniów. Siła przeżyć związanych z pobytem wychowanków w szkole może być pomocna w pokonywaniu trudności, jakie stawia przed nimi życie. Współczesne tendencje edukacyjne podkreślają rolę i znaczenie czynnika aktywności i motywacji, zwłaszcza na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Aktywność uczniów ma zasadniczy wpływ na poznanie przez nich świata oraz na przekształcanie rzeczywistości. Do rozwoju aktywności może się przyczynić wiele sytuacji dydaktyczno - wychowawczych, które dostarczają możliwości podejmowania zadań. Dla uczniów są one źródłem doświadczeń, gdyż aktywnie przeżywając zdobytą wiedzę o świecie, uczą się nowych zachowań lub modyfikując stare, weryfikują albo zmieniają sądy, przekonania itp.

Uczeń aktywnie i twórczo myśli wtedy, gdy opracowywane treści kształcenia podbudowane są dużym ładunkiem nieoczekiwanych przeżyć i uczuć, gdy dostarcza mu się silnych wrażeń. Duży wpływ na rozwój aktywności ucznia ma dobór odpowiedniej metody nauczania. Swoją aktywność wyraża on wówczas, gdy w klasie ukształtuje się pełen zaufania stosunek uczniów do nauczyciela. W takiej atmosferze nie ma sztucznego dystansu między nauczycielami a wychowankami, sytuacji stresujących i paraliżujących. Należy sobie zdawać sprawę z tego, że efektywny proces uczenia się nie jest możliwy w sytuacji, gdy brakuje poczucia bezpieczeństwa.

Aktywność ucznia może się przejawiać w różnych formach. Formą szczególną
w życiu wychowanka 6 - 10 letniego jest zabawa, która obok nauki wypełnia prawie całą jego aktywność w tym okresie, pomaga odreagować stresy, zorganizować pracę szkolną. Oprócz aktywności poznawczej można rozwijać u uczniów aktywność emocjonalną
i społeczną. Ich istotą jest wartościowanie, ocenianie, przeżywanie. Uczenie się przez przeżywanie pozwala poznać nowe zagadnienia, przyspiesza ich trwałe zapamiętywanie, kształtuje sądy wartościujące, rozbudza uczucia, sprzyja właściwemu rozwojowi
i kształtowaniu osobowości. Dla uczniów początkowego szczebla nauki szkolnej szczególne znaczenie ma aktywność motoryczno - manualna, której towarzyszą operacje myślowe inspirujące działanie wychowanków, kierujące jego przebiegiem oraz doprowadzające ich do zdobycia nowych wiadomości i umiejętności.

D. Treści kształcenia zintegrowanego

Pod pojęciem treści kształcenia należy rozumieć materiał nauczania
i kształcenia, za pomocą którego szkoła realizuje cele działalności dydaktycznej. W skład tych treści wchodzą nie tylko określone wiadomości, umiejętności i nawyki, lecz również zdolności poznawcze, przekonania, postawy i inne treści dydaktyczno - wychowawcze wpływające na kształtowanie wszechstronnej osobowości ucznia.

Wczesnoszkolna edukacja zintegrowana wymaga realizowania procesu dydaktycznego łączącego w sobie treści różnych dziedzin kształcenia i wszystkie rodzaje aktywności uczniów. Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej obejmuje takie kierunki kształcenia, jak: a) edukacja polonistyczna; b) edukacja przyrodnicza; c) edukacja matematyczna; d) edukacja artystyczno - techniczna; e) edukacja motoryczno - zdrowotna;
f) edukacja społeczna. Treści kształcenia poszczególnych rodzajów edukacji wczesnoszkolnej koncentrują się wokół następujących kręgów tematycznych: 1) dom rodzinny, rodzina;
2) szkoła, koledzy, przyjaciele; 3) miejscowość, życie jej mieszkańców; 4) dbałość o własne ciało, zdrowie i sprawność fizyczną; 5) przyroda w otoczeniu ucznia; 6) ojczyzna, jej symbole; 7) święta narodowe; 8) zabawy, zajęcia i przygody wychowanków; 9) obrazy
z życia uczniów w innych krajach; 10) wybrane wytwory kultury, sztuki, techniki. Treści poszczególnych kierunków kształcenia są tak dobrane, aby miały charakter zarówno poznawczy, jak i wychowawczy oraz wzajemnie się integrowały, co daje nauczycielowi możliwość tworzenia ośrodków tematycznych o wspólnym problemie.

Realizacja treści kształcenia ma układ spiralny i do podstawowych pojęć powraca się kilkakrotnie w kolejnych klasach po to, by je rozszerzyć zakresowo i utrwalić. Umieszczony w programie nauczania wykaz osiągnięć ucznia po trzyletnim cyklu kształcenia orientuje nauczyciela w zakresie i kierunku realizacji treści edukacyjnej. Taki układ treści nauczania - uczenia się zmusza nauczyciela do przemyślanego projektowania procesu edukacyjnego,
w którym przewidziane do realizacji kierunki edukacji wczesnoszkolnej łączą się tematycznie w sposób naturalny i wzbudzają zainteresowanie uczniów. Można zatem stwierdzić, iż taka strategia nauczania sprzyja wielostronnej aktywizacji uczniów.

E. Zasady nauczania wczesnoszkolnego

Proces nauczania - uczenia się opiera się na współdziałaniu nauczyciela i uczniów
w dążeniu do realizacji celów kształcenia. Skuteczna realizacja celów edukacyjnych uwarunkowana jest przestrzeganiem ogólnych norm, dyrektyw postępowania dydaktycznego zgodnie z istniejącymi prawidłowościami w procesie nauczania - uczenia się. Są nimi zasady nauczania. B. Nawroczyński przez zasadę nauczania rozumie normę wytyczającą nauczycielowi metodę pracy dydaktycznej.

Zasady nauczania wczesnoszkolnego zawierają ogólne normy postępowania pedagogicznego, wskazują na podstawowe warunki osiągania zamierzonych efektów, opierają się na zależności, która zachodzi między realizacją przyjętych celów kształcenia,
a właściwościami rozwojowymi uczniów. W pedagogice wczesnoszkolnej szczególne znaczenie mają następujące zasady dydaktyczne:

1. Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie
nauczania - uczenia się. Ta norma postępowania dydaktycznego nakazuje, aby uczenie się miało charakter intensywnego i trwałego przyswajania materiału nauczania oraz umiejętności stosowania zdobytych wiadomości w praktyce. Wyraża ona jednocześnie konieczność stworzenia takich warunków do nauczania, żeby uczniowie stawali się aktywni, rozwijali samodzielność, inicjatywę w pracy. Omawiana zasada leży u podstaw wszelkiej aktywności, która jest tym większa i silniejsza, im wszechstronniejsza i głębsza jest motywacja. Jest to szczególnie ważne dla uczniów klas I - III ze względu na poziom rozwoju ich procesów psychicznych. Motywacja może być bowiem determinantem długotrwałej ich aktywności, może nie tylko nadawać kierunek tej aktywności, ale i wywoływać ją. We współczesnej edukacji, gdy mówi się o jej kreowaniu wespół z uczniami, występowanie zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie kształcenia decyduje o efektywności tego procesu, gdyż wzmacnia zainteresowanie ucznia tym, co robi. Nauczyciel może podejmować działania, które służą pobudzaniu, wspieraniu tychże zainteresowań.

2. Zasada wiązania teorii z praktyką. Rozwój ucznia na szczeblu nauczania początkowego wymusza na nauczycielu takie kształcenie, które jest w ciągłym powiązaniu
z otaczającą rzeczywistością przyrodniczą, społeczną, techniczną, kulturalną. Działalność praktyczna stwarza warunki aktywnego poznawania właściwości przedmiotów, czy przedmiotu działania, pozwala na głębsze wniknięcie w jego istotne zależności. Zasada ta ma szerokie zastosowanie w nauczaniu zintegrowanym, warunkuje jakość edukacji uczniów.

3. Zasada poglądowości. Realizacja tej zasady akcentuje wielozmysłowy kontakt ucznia z poznawaną rzeczywistością, umożliwiający poznawanie polisensoryczne. Jest to ogromnie ważna norma postępowania wobec wychowanków w klasach I - III, gdyż w tym wieku rozwojowym tak właśnie poznają oni rzeczywistość. Działanie zgodne z tą zasadą umożliwia wielostronną aktywność uczniów wiążącą spostrzeganie z czynnościami intelektualnymi i motorycznymi.

4. Zasada przystępności. Działając w myśl tej zasady nauczyciel prowadzący zajęcia zintegrowane powinien uczyć najpierw tego, co bliskie, a potem dalekie, przechodzić z uczniem od łatwego, do trudniejszego, od znanego do nieznanego, a także uwzględniać jego indywidualne tempo pracy. Zadania dla ucznia powinny nieco wyprzedzać jego rozwój - nie mogą być ani za łatwe, ani za trudne. Stawianie wymagań zarówno zbyt wysokich, jak i zbyt niskich zniechęca wychowanków do dalszej pracy, niszczy ich pozytywną motywację do nauki. Przestrzeganie tej zasady powoduje skuteczniejsze opanowywanie wiedzy przez uczniów klas najmłodszych.

5. Zasada systematyczności. Ta norma postępowania dydaktycznego decyduje
w sposób istotny świadomość poczynań. Wymaga ona od nauczyciela sensownego planowania i ciągłego nawiązywania do tego, co uczeń już umie. Systematyczność jest szczególnie ważna w nauczaniu początkowym, ponieważ prowadzi do powstawania nawyków, do utrwalenia się sposobów postępowania w działaniu, do wykształcenia postaw, do stabilizacji struktury osobowości wychowanków.

6. Zasada trwałości wiedzy. Ta zasada wskazuje na konieczność uprzedniego ustalenia, co w programie nauczania zintegrowanego jest najważniejsze, co powinno na trwałe wchodzić w doświadczenie uczniów. Dla realizacji tej zasady niezbędna jest taka organizacja procesu edukacyjnego, aby wychowankowie uczyli się z zainteresowaniem (łatwiej wtedy zapamiętują) oraz wielokrotnie stykali się z nowym materiałem nauczania. To ostatnie zjawisko ma miejsce przy powtarzaniu, nawiązywaniu do tego, co uczniowie już wiedzą, umieją. W klasach I - III takie sytuacje występują bardzo często.

7. Zasada indywidualizacji i zespołowości. Postępowanie w myśl tej reguły sprowadza się do uwzględniania indywidualnych możliwości uczących się i podkreślania znaczenia zespołowości w nauczaniu. Ma ona pełne zastosowanie w edukacji wczesnoszkolnej. Umożliwia stwarzanie warunków do indywidualnego rozwoju osobowości ucznia, a także wspieraniu jego kompetencji społecznych.

F. Formy nauczania - uczenia się wczesnoszkolnego

Forma nauczania jest wyodrębnioną w czasie i zawierającą określoną całość treściową jednostką organizacyjną pracy dydaktycznej. Wskazuje jak organizować tę pracę stosownie do tego kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.

Podstawową jednostką organizacyjną nauczania w klasach I - III są zajęcia zintegrowane. Zintegrowany charakter zajęć polega na: a) rezygnacji z podziału na przedmioty nauczania na rzecz wprowadzenia tzw. „Dnia aktywności uczniów i nauczyciela”, który organizuje zajęcia sytuacyjno - zadaniowe; b) planowaniu przez nauczyciela zajęć scalających treści różnych kierunków kształcenia; c) dostosowywaniu czasu zajęć i przerw do aktywności uczniów; d) włączaniu wychowanków do planowania i projektowania zajęć;
e) dostosowywaniu zadań do możliwości rozwojowych uczniów; f) organizowaniu sytuacji dydaktycznych aktywizujących wychowanków do twórczego działania, eksperymentowania, odkrywania i przeżywania; g) wdrażaniu uczniów do samokontroli i samooceny;
h) stosowaniu jawnej oceny opisowej uwzględniającej wkład pracy i wysiłek uczniów, efekty edukacyjne, a także ich rozwój fizyczny, emocjonalno - społeczny, estetyczny i poznawczy; i) organizowaniu w każdym dniu zajęć ruchowych.

Ujęte w ten sposób zajęcia prowadzone są w ramach zbiorowych
i indywidualnych (jednolitych i zróżnicowanych) form organizacyjnych pracy uczniów. Oprócz zajęć lekcyjnych w edukacji wczesnoszkolnej występują pozalekcyjne formy pracy. Należą do nich: 1) zajęcia korekcyjno - kompensacyjne (logopedyczne, dydaktyczno - wyrównawcze, gimnastyka korekcyjna, gry i zabawy ogólnorozwojowe); 2) zajęcia organizacji uczniowskich; 3) zajęcia świetlicowe, kół zainteresowań, zespołów artystycznych. Do udziału w zajęciach korekcyjno - kompensacyjnych uczniowie kierowani są przez specjalistów: lekarzy, logopedów, poradni psychologiczno - pedagogicznej. Natomiast udział wychowanków w pozostałych pozalekcyjnych formach pracy odbywa się na zasadzie zgłoszeń według ich zainteresowań.

Inną formą pracy w nauczaniu początkowym są zajęcia pozaszkolne, do których zaliczyć należy: pracę domową, prace społecznie użyteczne, zajęcia w domach kultury, zajęcia w ogniskach choreograficznych, zajęcia w ogniskach i szkołach muzycznych, wycieczki szkolne i inne. Szczególną formą organizacyjną zajęć zintegrowanych poza terenem szkoły stanowi wycieczka. Dobrze zorganizowana wycieczka wywołuje i zarazem rozwija zainteresowania przedmiotem nauki szkolnej, a przede wszystkim dostarcza uczniom klasy I - III bogatych przeżyć emocjonalnych ułatwiających przyswajanie i zapamiętywanie informacji. Na wycieczce wychowankowie najmłodszych klas mają możliwość bezpośredniej obserwacji procesów i zjawisk w ich wielostronnym uwarunkowaniu. Mogą obserwować fakty w ich naturalnym kontekście, porównywać je między sobą, dokonywać uogólnień. Wycieczka pozwala zatem na najpełniejsze urzeczywistnienie postulatów współczesnej pedagogiki. Z pozaszkolnych form pracy ważna jest też praca domowa wychowanków, która
w nauczaniu wczesnoszkolnym ma znaczenie głównie ze względu na wdrażanie uczniów do samokształcenia, rozwijanie wśród nich samodzielności w myślenia i działaniu oraz kształtowania obowiązkowości, systematyczności, odpowiedzialności i zdyscyplinowania.

G. Metody nauczania - uczenia się

Przez metodę nauczania rozumie się „określony i ze świadomością możliwości jego zastosowania sposób kierowania pracą poznawczą uczniów w procesie dydaktycznym zorganizowanym tak w klasie, jak i poza nią”. Odpowiedni dobór i zastosowanie metod nauczania oraz związanych z nimi czynności dydaktycznych mają szczególne znaczenie dla tworzenia sprzyjających warunków uczenia się wychowanków, a co za tym idzie, odpowiedniej realizacji zaplanowanych zadań lekcji. Warto również zaznaczyć ich duży wpływ na kształtowanie się odpowiednich postaw uczniów, ich sprawności i umiejętności. Czynności nauczyciela spełniają zwłaszcza dużą rolę w zakresie pobudzenia uczniów do aktywności i jej ukierunkowania.

Edukacja wczesnoszkolna, która zorientowana jest głównie na ucznia oraz jego potrzeby i oczekiwania poznawcze i działaniowe preferuje tzw. metody wspierania aktywności edukacyjnej wychowanka. Do takich metod zalicza się następujące grupy metod: a) metody podające; b) metody oglądowe; c) metody problemowe; d) metody waloryzacyjne; e) metody praktyczne.

Metody podające oparte są na mechanizmie uczenia się poprzez przyswajanie gotowych informacji przekazywanych uczniom przez nauczyciela, najczęściej w sposób werbalny. Do grupy tej należą: 1) opis, opowiadanie; 2) pogadanka podająca, praca z książką; 3) wykład, referat; 4) instruktaż. Metody oglądowe to różne odmiany pokazu, obserwacji
i demonstracji, zwłaszcza środków dydaktycznych. Metody problemowe (zwane też szerzej: poszukującymi) polegają na samodzielnym dochodzeniu uczniów do wiedzy poprzez rozwiązywanie trudności dydaktycznych o charakterze poznawczym lub praktycznym. Rozwiązywanie problemów wymaga od uczniów aktywności o charakterze produktywnym,
a więc samodzielnego wytwarzania nowych informacji. Obok metody problemowej, do tej grupy metod zalicza się także: gry dydaktyczne, metody symulacyjne, metody zadaniowe, niektóre metody programowane.

Metody waloryzacyjne, zwane też eksponującymi, sprowadzają się do takiego organizowania procesu kształcenia lub stwarzania takich sytuacji, w których uczniowie obserwują, odtwarzają, wytwarzają, a także przeżywają określone wartości o charakterze społecznym, estetycznym, moralnym itp. Wśród tych metod wyróżnia się: a) metody
o charakterze impresyjnym (tzn. prezentowanie dzieł filmowych, malarstwa, sztuki teatralnej); b) metody o charakterze ekspresyjnym (np. udział uczniów w przedstawieniu szkolnym lub tworzeniu obrazów, filmów, programów video itp.). Metody praktyczne
( operacyjne ) cechuje przewaga aktywności wykonawczej - manualnej. Służą one zmienianiu uczniów, poprzez kształtowanie u nich umiejętności motorycznych, a także zmienianiu rzeczywistości, będącej przedmiotem działania wychowanków. Umiejętności praktyczne polegają na właściwym posługiwaniu się regułami przy wykonywaniu określonych zadań.

Akceptując potrzebę stosowania w codziennej pracy szkolnej różnorodnych metod kształcenia, należy jednak podkreślić szczególne walory metod poszukujących, nazywanych też aktywizującymi. O ich wysokich wartościach pedagogicznych decyduje fakt, że umożliwiają uczniom samodzielne poszukiwanie wiedzy w toku ich własnej, wielostronnej aktywności, wywołanej sytuacją problemową lub zadaniową.

H. Środki dydaktyczne stosowane w nauczaniu wczesnoszkolnym

Środkami dydaktycznymi nazywamy przedmioty materialne i symboliczne, ułatwiające poznawanie obiektywnej rzeczywistości i nabywanie umiejętności jej przekształcania. Są one niezbędnym składnikiem racjonalnie zorganizowanego procesu nauczania - uczenia się w edukacji wczesnoszkolnej. Środki dydaktyczne nie tylko urozmaicają pracę poznawczą uczniów, ale również wzbogacają działalność kształceniową
i wyobraźnię uczących się, a tym samym przyczyniają się do optymalizacji nauczania
i uczenia się, wpływają wydatnie na przyspieszenie procesu opanowywania przez wychowanków wiadomości i umiejętności.

Środki dydaktyczne stosowane w edukacji zintegrowanej można podzielić na:
1) środki wzrokowe obejmujące naturalne przedmioty, maszyny, narzędzia, preparaty, modele, obrazy, wykresy, mapy, diagramy, podręczniki oraz teksty przedmiotowo - metodyczne; 2) środki słuchowe pozwalające przekazywać dźwięk: magnetofon, gramofon, radio, instrumenty muzyczne i nagrania telewizyjne; 3) środki wzrokowo - słuchowe (audiowizualne) łączące obraz z dźwiękiem: film dźwiękowy i nagrania telewizyjne wraz
z projektorami i aparatami do odtwarzania filmów i nagrań telewizyjnych; 4) środki częściowo automatyzujące proces nauczania i uczenia się: maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe, urządzenia interkomunikacyjne, dydaktyczne układy sygnalizacyjne oraz komputery .

W nauczaniu początkowym środki dydaktyczne spełniają szereg funkcji:
1) motywacyjną, polegającą na wywołaniu pozytywnych motywów uczenia się poprzez budzenie zaciekawienia i zainteresowania przedmiotem poznania; 2) poznawczą, gdyż są źródłem poznania oraz wpływają na jakość, szybkość i dokładność zapamiętywania;
3) dydaktyczną, ponieważ służą jako materiał ilustracyjny przy słownym opracowaniu treści, do weryfikacji hipotez w nauczaniu problemowym, do utrwalania wiadomości i umiejętności oraz do kontroli i oceny stopnia opanowania wiedzy przez uczniów; 4) wychowawczą, polegającą na wywoływaniu przeżyć, kształtowaniu postaw; 5) kształcącą, gdyż rozwijają zdolność poznawania, wyzwalają aktywność uczniów, wdrażają ich do samodzielności, uczą umiejętności przetwarzania rzeczywistości. Jednym słowem, służą poznawaniu rzeczywistości, kształtowaniu postaw i emocjonalnego stosunku do niej, rozwijaniu działalności przekształcającej tę rzeczywistość.

Poziom rozwoju psychofizycznego uczniów w klasach I - III wymaga stosowania szerokiego asortymentu środków dydaktycznych w celu umożliwienia im polisensorycznego poznawania rzeczywistości. Spełniają one swoją funkcję wtedy, gdy staną się źródłem wrażeń, spostrzeżeń, przeżyć. O ich doborze decyduje nauczyciel, kierując się właściwościami wieku uczniów, zadaniami dydaktycznymi, cechami nauczanego przedmiotu. Najlepsze dla uczniów w wieku wczesnoszkolnym są środki naturalne, takie jak: okazy przyrodnicze, kulturowe, pomoce należące do otoczenia przyrodniczego, społecznego itp. Drugi rodzaj skutecznych środków dydaktycznych stanowią niektóre materiały i urządzenia techniczne odtwarzające tę rzeczywistość tak, aby mogła być przedmiotem zmysłowego poznania, np. w postaci rysunku, obrazu, zdjęć, przeźroczy, filmu, nagrania na taśmie video itp.

W związku z metodą czynnościową, polegającą na organizowaniu uczenia się na drodze od czynności materialnych, konkretnych, do czynności schematycznych, a potem abstrakcyjnych, pojawiają się w nauczaniu początkowym materiały strukturalne, takie jak: kolorowe liczby Cuisneire'a, materiał logiczny Dienesa, geoplany, środki arytmetyczne Papy'ego. Jest to szczególny rodzaj środków dydaktycznych, będących czymś pośrednim pomiędzy środkami naturalnymi a schematycznymi. Pozwalają na wszechstronne, całościowe poznanie pojęcia, które uosabiają w swojej budowie ( np. kolorowe liczby przedstawiają struktury liczby we wszystkich jej aspektach). Duże walory dydaktyczne mają tzw. przyrządy składane, albo inaczej poliwalentne. Są to środki montowane z pojedynczych elementów umożliwiających konstruowanie wiele różnych przyrządów. Zwiększają one aktywność i samodzielność uczniów, gdyż sami budują oni pomoce naukowe
z elementów. Bogactwo i różnorodność środków dydaktycznych powoduje, że dzięki ich wykorzystaniu w toku lekcji unowocześnia się i uatrakcyjnia proces kształcenia, skraca czas uczenia się, a w szczególności pobudza się uczniów do aktywnego uczestnictwa w zajęciach.

Bibliografia

1. Adamek J.: Podstawy Edukacji wczesnoszkolnej. PWN, Kraków 1997.

2. Bereźnicki F.: Dydaktyka ogólna w zarysie. BWSH, Koszalin 1994.

3. Fleming E.: Unowocześnianie systemu dydaktycznego. WSMW, Warszawa 1974.

4. Grochociński M.: Organizacja pracy i metody nauczania w edukacji wczesnoszkolnej. UG, Gdańsk 1992.

5. Hanisz. J.: Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna. WSiP, Warszawa 1998.

6. Hydzik B.: Aktywizacja podchorążych WSMW w procesie nauczania - uczenia się. „Wybrane Zagadnienia Dydaktyki Wojskowej”. WSMW, Gdynia 1981, t. 17.

7. Hydzik B.: Dydaktyczna zasada aktywizacji podchorążych oraz sposoby jej stosowania w procesie nauczania - uczenia się. „Zeszyty naukowe WSMW”, Gdynia 1985, nr 4.

8. Hydzik B.: Podstawy dydaktyki wyższego szkolnictwa morskiego. WSM, Gdynia 1979.

9. Hydzik B.: Sytuacje dydaktyczne a aktywizacja studentów. PWN, Warszawa 1989.

10. Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie. Ossolineum, Warszawa-Wrocław, 1958.

11. Krzyżewska J.: Aktywizujące metody techniki w edukacji wczesnoszkolnej. „Omega”, Suwałki 1998.

12. Kujawiński J. (Red.) Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. Zarys metodyki. WSiP, Warszawa 1990.

13. Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki ogólnej. PWN, Warszawa 1987.

14. Lachiewicz E.: Jak rozwijam twórczą aktywność uczniów. „Życie Szkoły”, Nr 10, 2001.

15. Matejuk H., Kaczanowska A., Wnuk G., Czarnecka L.: Mój świat. Program kształceni zintegrowanego w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa 1999.

16. Nawroczyński B.: Zasady nauczania. Ossolineum, Wrocław 1957.

17. Nimierko B.: Cele kształcenia. W: „Sztuka Nauczania. Czynności Nauczyciela”, pod red. K.Kruszewski. PWN, Warszawa 1991.

18. Nowacki T.: Podstawy dydaktyki zawodowej. PWN, Warszawa 1996.

19. Olszówka J.: Wpływ stylu kierowania pedagogicznego na aktywność poznawczą dzieci. „Życie Szkoły”, Nr 4,1991.

20. Okoń W.: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1992.

21. Okoń W.: U podstaw problemowego uczenia się. PWN, Warszawa 1964.

22. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. PWN, Warszawa 1987.

23. Rau K., Zientkiewicz E.: Jak aktywizować uczniów. Burza mózgów i inne techniki w edukacji. WSiP, Warszawa 2001.

24. Rubinsztejn S. L.: Podstway psychologii ogólnej. KiW, Warszawa 1962.

25. Syguła T.: O aktywizowaniu uczniów. „Życie Szkoły” Nr 10, 2001.

26. Tyszkowa M.: Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne. PWN, Warszawa 1988.

27. Wielgosz E.: Jak rozwijać aktywność uczniów klas I-III. „Życie Szkoły” Nr 10, 2001.

28. Więckowski R. Standardy edukacyjne. „Życie Szkoły” Nr 6, 2001.

29. Zaczyński W.: Metody dydaktyczno - wychowawcze w nauczaniu początkowym. „Edukacja wczesnoszkolna” pod red. B. Wilgockiej - Okoń. WSiP, Warszawa 1985.

Por. B, Hydzik: Dydaktyczna zasada aktywizacji podchorążych oraz sposoby jej stosowania w procesie
nauczania - uczenia się. „Zeszyty Naukowe” WSMW, 1985, nr 4, s. 97.

Por. F. Bereźnicki: Dydaktyka ogólna w zarysie. Koszalin 1994, s. 137.

Por. B. Hydzik: Aktywizacja podchorążych WSMW w procesie nauczania i uczenia się. „Wybrane
Zagadnienia Dydaktyki Wojskowej”. Gdynia 1981, t. 17, s. 5.

Por. W. Okoń: Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa, 1970, s. 175.

T. Nowacki: Podstawy dydaktyki zawodowej. Warszawa 1977, s. 87.

Por. B. Hydzik: Aktywizacja podchorążych WSMW w procesie nauczania - uczenia się. Op. cit., s. 6.

Por. tamże, s. 8.

W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1996, s. 32.

B. Hydzik: Dydaktyczna zasada aktywizacji podchorążych oraz sposoby jej stosowania w procesie nauczania -
uczenia się. Op. cit. s. 98.

Por. M. Tyszkowa: Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne.
Warszawa 1988, s. 46.

J. Olszówka: Wpływ stylu kierowania pedagogicznego na aktywność poznawczą dzieci. „ Życie Szkoły” ,
1991, nr 4, s. 293.

Por. W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1992, s. 17.

Por. W. Okoń: U podstaw problemowego uczenia się. Warszawa 1964, s. 28.

Por. B Hydzik: Aktywizacja podchorążych WSMW w procesie nauczania i uczenia się. Op. cit., s. 9.

Por. E. Fleming: Unowocześnianie systemu dydaktycznego. Warszawa 1974, s. 100 - 105.

Por. F. Bereźnicki: op. cit., s. 141.

Por. B. Hydzik: Aktywizacja podchorążych WSMW w procesie nauczania i uczenia się. Op. cit., s. 9.

Por. B. Hydzik: Podstawy dydaktyki wyższego szkolnictwa morskiego. Gdynia 1979, s. 79 - 80.

T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie. Warszawa - Wrocław 1958, s. 150.

Por. S. L. Rubinsztejn: Podstawy psychologii ogólnej. Warszawa 1962, s. 691.

Por. B. Hydzik: Aktywizacja podchorążych WSMW w procesie nauczania i uczenia się. Op. cit., s. 10.

Por. B. Hydzik: Podstawy dydaktyki wyższego szkolnictwa morskiego. Op. cit., s. 81.

Por. tamże, s. 82.

Cz. Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1988, s. 30.

W. Okoń: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 1987, s. 35.

Por. F. Bereźnicki: op. cit. s. 49.

Por. B. Hydzik: Sytuacje dydaktyczne a aktywizacja studentów. Warszawa 1989, s. 15.

Por. B. Niemierko: Cele kształcenia: „Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela”. Pod red. K. Kruszewskiego.
Warszawa 1991, s.10.

Por. Cz. Kupisiewicz:op. cit., s.57.

Por. F. Bereźnicki: op., cit. s. 55.

Por. J. Hanisz: Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna. Warszawa 1998, s. 3-6.

Por. J. Kujawiński (red.): Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. Zarys metodyki.
Warszawa 1990, s. 42.

Por. K. Rau, E. Ziętkiewicz: Jak aktywizować uczniów. Burza mózgów i inne techniki w edukacji. Warszawa
2001, s. 19.

Por. F. Bereźnicki: op. cit., s.50.

Por. R. Więckowski: Standardy edukacyjne. „Życie Szkoły”, 2001, nr 6, s. 326.

Por. J. Krzyżewska: Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej. Suwałki 1988,s.34.

Por. T. Syguła: O aktywizowaniu uczniów. „Życie Szkoły”, 2001, nr 10, s. 599.

Por. E. Wielgosz: Jak rozwijać aktywność uczniów klas I - III. „Życie Szkoły”, 2001, nr 7 s. 392.

Por. E. Lachiewicz: Jak rozwijam twórczą aktywność uczniów. „Życie Szkoły”, 2001, nr 10, s.115.

E. Wielgosz: op. cit., s. 393.

Por. tamże, s. 393.

Por. B. Hydzik: Podstawy dydaktyki wyższego szkolnictwa morskiego. Op. cit. , s. 42.

Por. H. Matejuk, A. Kaczanowska, G. Wnuk, L. Czarnecka: Mój świat. Program kształcenia zintegrowanego
w szkole podstawowej. Warszawa 1999, s.9.

Por. B. Nawroczyński: Zasady nauczania. Ossolineum, Wrocław 1957, s. 63.

Por. B. Hydzik: Podstawy dydaktyki wyższego szkolnictwa morskiego. Op. cit., s. 49.

Por. Cz. Kupisiewicz: op.cit., s. 80.

Por. H. Matejuk, A. Kaczanowska, G. Wnuk, L. Czarnecka: op. cit., s. 80.

Por. J. Adamek: Podstawy edukacji wczesnoszkolnej. Kraków 1997, s. 77 - 78.

Por. tamże, s. 89.

W. Zaczyński: Metody dydaktyczno - wychowawcze w nauczaniu początkowym. „Edukacja
wczesnoszkolna”, pod red. B. Wilgockiej - Okoń. Warszawa 1985, s. 99.

Por. M. Grochociński: Organizacja pracy i metody nauczania w edukacji wczesnoszkolnej. Gdańsk 1992,
s.69.

Por. J. Adamek: op. cit., s. 61 - 62.

E. Fleming: op. cit., s. 142.

Por. F. Bereźnicki: op. cit., s. 155.

Por. Cz. Kupisiewicz: op. cit., s. 216.

Por. F. Bereźnicki: op. cit., s. 243.

Por. J. Adamek: op. cit., s. 104 - 105.

Por. tamże, s. 106.

2

CELE EDUKACJI

WCZESNOSZKOLNEJ

NAUCZYCIELE

UCZNIOWIE

TREŚCI KSZTAŁCENIA ZINTEGROWANEGO

ZASADY NAUCZANIA WCZESNOSZKOLNEGO

FORMY NAUCZANIA WCZESNOSZKOLNEGO

METODY NAUCZANIA - UCZENIA SIĘ WCZESNOSZKOLNEGO

ŚRODKI DYDAKTYCZNE STOSOWANE

W NAUCZANIU WCZESNOSZKOLNYM

---